کتاب «انسان خردمند» روایتی از پیدایش و تکامل انسان است که تاریخ انسان را از 100 هزار سال پیش تا امروز با استفاده از شیوه علمی بررسی می‌کند. «انسان خداگونه» هم دنباله‌ای بر «انسان خردمند» محسوب می‌شود و تحلیلی اجتماعی – اقتصادی و گاهی زیست‌شناسی از آینده انسانِ قرن بیست‌ویکم به دست می‌دهد. مخالفان این کتاب‌ها با استناد به مطرح‌شدن نظریه تکامل در کتاب و اسرائیلی بودن نویسنده، آن‌ها را کفرآمیز می‌دانند و خواهان جمع‌آوری آثار این نویسنده از کتابفروشی‌ها هستند و علاوه بر این، برخی نیز مستند نبودن مطالب کتاب را به‌عنوان ضعف مهم کتاب برمی‌شمرند.


غایبان نمایشگاه کتاب
نخستین چاپ «انسان خردمند» شهریور 1396 روانه بازار شد و با وجود قیمت و حجم بالایی که داشت، به‌سرعت در میان فهرست پرفروش‌ترین کتاب‌ها جا خوش کرد. همین اقبال خوب «انسان خردمند» بود که انتشارات «نشر نو» را بر آن داشت تا به فاصله کمتر از یک سال، کتاب دیگر نوح هراری را با نام «انسان خداگونه» ترجمه و منتشر کند و ناشران دیگر هم برای جا نماندن از این غافله پرسود، شروع به ترجمه کتاب‌های این نویسنده کردند.

شهرتی که این کتاب‌ها به هم زده بودند، باعث شد غرفه نشر نو در سی‌ودومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران میزبان بسیاری از بازدیدکنندگان نمایشگاه باشد، اما وقتی با اشتیاق زیاد سراغ کتاب‌ها را می‌گرفتند با پاسخ سرد مسئولان غرفه مواجه می‌شدند که مسئولان نمایشگاه اجازه نداده‌اند کتاب‌ها در نمایشگاه عرضه شود. با وجود غیبت این کتاب‌ها در نمایشگاه، «انسان خردمند» دومین کتابی بود که بیشترین جست‌وجو‌ها را در سایت نمایشگاه کتاب به خود اختصاص داد.


لغو مجوز بود یا شد یا نشد؟
کمتر از دو هفته بعد از پایان نمایشگاه کتاب، حاشیه بعدی هم سراغ این دو کتاب آمد. پایگاه خبری صراط‌المستقیم خبر لغو مجوز و صدور دستور جمع‌آوری کتاب‌ها را به نقل از ایوب دهقان‌کار، مشاور معاون فرهنگی وزارت ارشاد منتشر کرد و باشگاه خبرنگاران جوان هم این خبر را بازنشر کرد. انتشار این خبر و اعتراض‌هایی که به آن شد، باعث شد مرادی‌نیا، مدیرکل توسعه کتاب و کتابخوانی وزارت ارشاد آن را تکذیب کند و بگوید: «خبر لغو مجوز دو کتابی که باشگاه خبرنگاران جوان داده، بدین صورت واقعیت ندارد.» در این تکذیبیه، آنچه جالب توجه بود استفاده از کلمه «بدین صورت» است که بر تردید‌ها و حاشیه‌ها بیشتر اضافه می‌کند.

بعد از آنکه خبر سایت صراط‌المستقیم تکذیب شد، این سایت فایل صوتی گفت‌وگوی خود با مشاور معاون فرهنگی وزارت ارشاد را منتشر کرد. در این فایل صوتی دهقان‌کار می‌گوید: «الحمدالله این کتاب لغو مجوز شده است.»

ماجرا به همین‌جا ختم نشد و بعد از این تکذیبیه، روزنامه «صبح نو» در گزارشی ادعا کرد که مجوز کتاب‌ها از خرداد 1397 لغو شده و چاپ‌های بعد از آن بدون مجوز جدید منتشر شده است. در این گزارش آمده: در حالی که پیش از این تاریخ، فاصله بین دو چاپ این کتاب‌ها گاهی بین دو تا 10 روز بوده، «انسان خردمند» در چاپ دوازدهم و «انسان خداگونه» در چاپ چهارم متوقف شده است. این در حالی است که نشر نو، ناشر این کتاب‌ها در گفت‌وگو با خبرنگار ایرناپلاس اعلام کرد که این کتاب‌ها هیچ‌وقت لغو مجوز نبوده و نشده است.
با وجود این حاشیه‌ها، در خیابان انقلاب «انسان خردمند» و «انسان خداگونه» هنوز پشت ویترین‌ها هستند و در فروشگاه‌های اینترنتی و کتابخانه‌های الکترونیکی هم پیدا می‌شوند، اما شایعه جمع‌آوری آن‌ها حسابی به فروششان رونق بخشیده است و بعضی کتابفروشی‌ها هم کتاب‌ها را تمام کرده‌اند.


خوش به حال قاچاقچیان کتاب
یکی از کتابفروش‌های راسته انقلاب به خبرنگار ایرناپلاس می‌گوید: «در این چند روز مدام می‌آیند سراغ کتاب «انسان خردمند» را می‌گیرند.» او درباره توقیف کتاب می‌گوید: «توقیف هم کنند راه دوری نمی‌رود. فقط از جیب ناشر و کتابفروش که به زور کارشان را زنده نگه داشته‌اند، برداشته می‌شود و به جیب قاچاقچی‌ها می‌رود.» بعد چند دستفروش را با دست نشان می‌دهد و می‌گوید: «این‌ها خیلی خوش‌به‌حالشان می‌شود، اگر کتاب توقیف شود. همین الان هم امان ما را با کتاب‌های افست بریده‌اند.»

البته این بدان معنا نیست که هر کتاب نامناسبی به بهانه جلوگیری از قاچاق و توزیع غیرقانونی، منتشر شود، اما لغو مجوز کتاب‌هایی که قبلاً مجوز نشر داشته و توزیع شده، چندان منطقی به نظر نمی‌رسد و باعث مشهور شدن کتاب و حریص شدن مخاطب می‌شود.

محمود صدری، مدیر انتشارات دنیای اقتصاد هم در صفحه توییترش از توقیف این کتاب‌ها انتقاد کرد و نوشت: «کاش خداوند به متولیان فرهنگی این مملکت قدری قدرت تشخیص می‌داد که بفهمند کتاب انسان خردمند آن‌قدر مهم نیست که با ممنوع کردنش، خود را مفتضح کنند. این کتاب روایتی تکراری است که نیم‌قرن پیش در «از کهکشان تا انسان» و «منشأ انسان» و حتی «خلقت انسان» مرحوم یدالله سحابی خودمان آمده بود.»

انتقاد دیگری که به توقیف احتمالی این کتاب‌ها می‌شود، این است که راه بر نقد این کتاب‌ها بسته می‌شود و منتقدان نمی‌توانند نقد‌های خود را به این کتاب‌ها منتشر کنند و این خود باعث می‌شود خواننده منفعلانه و بدون دانستن نقدها، عقاید نویسنده را بپذیرد.


کتب ضاله را کنترل کنید
با این حال، مخالفان این کتاب‌ها که آن را روایتی مخدوش از تاریخ تمدن بشر و با محوریت نگاه غربی می‌دانند، همچنان اصرار دارند که وزارت ارشاد باید این کتاب‌ها را توقیف کند. حجت‌الاسلام احمد سالک، عضو کمیسیون فرهنگی مجلس با انتقاد از وزارت ارشاد به سایتی گفته است: «یکی از مهم‌ترین رسالت‌های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی کنترل کتب ضاله است که از ناحیه جریانات مختلف مکتبی و جریانات مختلف به‌اصطلاح صهیونیستی پخش می‌شود. این باید کنترل شود.» او وزارت ارشاد را مسئول پاسخگویی در این باره دانست و وعده پیگیری آن را در مجلس داد.

حالا در میان رد و تکذیب‌های پی‌درپی مسئولان و دعوا‌ها بر سر توقیف این کتاب‌ها، باید منتظر ماند و دید چه اتفاقی خواهد افتاد. آیا عابران خیابان انقلاب باز هم خواهند توانست کتاب را از کتابفروشی‌های مجاز بخرند یا ناچار می‌شوند بروند سراغ بساط کتاب‌های افست قاچاقی که دمار از روزگار نشر ایران درآورده است؟



گزارش از الیاس براهویی نژاد