درباره مورخ

یرواند آبراهامیان تاریخ‌نگار ارمنی-ایرانی در سال 1319 در تهران دیده به جهان گشود. ده سال اول عمرش را در تهران گذراند و بعد از آن به انگلستان رفت. وی در سال 1342 از دانشگاه آکسفورد درجه کارشناسی‌ارشد خود را دریافت کرد و در سال 1348 موفق به اخذ درجه دکترا از دانشگاه کلمبیا شد. وی سابقه تدریس «تاریخ ایران» در دانشگاه‌های پرینستون و آکسفورد را دارد و در حال حاضر استاد تاریخ عمومی در کالج باروک دانشگاه نیویورک است.

درباره کتاب

کتاب ایران بین دو انقلاب نوشته پروفسور یرواند آبراهامیان و بدون شک یکی از آثار مهم و قابل توجه در بررسی تاریخ ایران طی هفتاد سال گذشته است. این اثر تاکنون دوبار به زبان فارسی ترجمه شده است که توسط نشر مرکز و نشر نی انتشار یافت.

نویسنده در این کتاب برآن است که با تکیه بر نیروهای اجتماعی، گره­های قومی و طبقات اجتماعی آن زمان، روابط اقتصادی و توسعه سیاسی هفتاد سال گذشته ایران را برای خواننده روشن کند و زوال ترکیب اجتماعی قدیم ایران و ظهور مدرنیته و دموکراسی ناقص و نارس در ایران را تبیین نماید. زیر ذره­بین موضوع ایجاد احزاب، خصوصا حزب توده و اختصاص بخش عمده‌ای از کتاب به این حزب و همچنین گرایشات فکری به جریان چپ در نویسنده، برای اکثر منتقدان باعث ایجاد این شبهه شده است که در تحلیل و تفسیر وقایع تاریخی، اعتقادات شخصی نویسنده دخالت داده شده است. حتی برخی پا را از این هم فراتر گذاشته و معتقدند آبراهامیان با نگاه نومارکسیستی به تحلیل حوادث پرداخته و اصطکاک­های قومیتی و طبقاتی را پررنگ جلوه داده است.

ساختار کتاب

با نگاهی دقیق می­توان این کتاب را به سه بخش تفکیک نمود:

الف) بررسی زمینه­های تاریخی ایران رو به توسعه

در این بخش به زمینه­های اجتماعی انقلاب مشروطه و ناکامی آن در زدودن استبداد و نهایتا ظهور رضاشاه پرداخته می­شود.

ب) بررسی نیروهای اجتماعی درونی و تحولات و حوادث بین­المللی در سقوط رضاشاه و پایه­ریزی حکومت پهلوی دوم

ج) بررسی برنامه­های ناهمگون و نامتوازن اجتماعی – اقتصادی پهلوی دوم و زمینه­های ظهور انقلاب اسلامی

به هرحال موضوع اصلی کتاب، تحلیل مبانی اجتماعی سیاست در ایران با تاکید بر چگونگی تحول تدریجی شکل آن به واسطه توسعه اجتماعی – اقتصادی از ابتدای مشروطه تا پیروزی انقلاب اسلامی ایران است.

نویسنده معتقد است در صد سال گذشته هیچگاه حلقه ارتباط­دهنده بین حکومت و ساختارهای اجتماعی به وجود نیامد یعنی جامعه (طبقات اجتماعی) و سیاست وجود داشت اما اجتماعی نبود و به عبارتی دیگر دولت برآیند اجتماع و برخواسته از آن نبود و همین امر گروه­های حاکم و نیروهای مدرن را از هم دور ساخت و ارتباطات بین اجتماع (عمدتا روحانیت و بازاریون) با حکومت به طور کلی قطع شد. بنابراین، این توسعه ناهمگون با جنسی غریب برای اجتماع ایران هیچ جذابیتی نداشت و منجر به انقلاب اسلامی شد. هریک از اقدامات (از دوره مشروطه تا انقلاب اسلامی) تحولات بعدی را رقم می­زند که دقیقا نامتناسب با شرایط اجتماعی و فرهنگی و ساختار و بدنه جمعیت ایران بود. به­طور مثال اصلاحات ارضی موجب پیدایش سه طبقه در روستا شد:

1- مالکان غایب از روستا که عموما در شهرها ساکن بودند.

2- زمینداران مستقل (کدخدایان و دهقانان صاحب زمین)

3- مزدبگیران روستایی

در شهرها نیز به واسطه اقدامات دولت چهار طبقه که شامل خاندان پهلوی، سرمایه­داران، طبقه متوسط (مغازه‌داران، کارمندان و معلمان) و طبقه کارگر شکل گرفت که برنامه­ای برای سازماندهی آنها در جهت اهداف مربوط به توسعه‌یافتگی و رسیدن به ترقی تنظیم نشده بود.

اصولا حاکمیت بر سه ستون نیروهای مسلح، شبکه­های حمایتی دربار و دیوانسالار گسترده دولتی تکیه زده بود که در اواخر زمان محمدرضا شاه یک ستون دیگر به نام دولت تک­­حزبی نیز به آن اضافه شد.

نقاط قوت کتاب

1- احاطه نویسنده بر ادبیات موجود: نویسنده کتاب به منظور هرچه دقیقتر شدن پژوهش که بنا بود درباره حزب توده صورت بگیرد، مجبور می­شود از یک سو به مطالعه چندین دهه قبل از شکل­گیری آن بپردازد و از این طریق راز توفیق نسبی آن را در شکست­های گذشته جستجو می­کند و از طرف دیگر چند دهه بعد از شکل­گیری آن را مورد بررسی قرار داده تا روشن کند که چگونه نیروهای دیگری بر آن حزب پیشی گرفتند.

2- نویسنده مطالعات کتابخانه­‌ای و میدانی بسیار گسترده­ را انجام داده است که در قلم او و تفسیر و تحلیل رویدادها و حوادث ذکر شده در کتاب، کاملا موثر افتاده و مشهود است. او توانسته به بسیاری از منابع داخلی و خارجی درجه اول دست پیدا کند. از اسناد وزارت امور خارجه انگلستان و منابع دیگر بهره برده و برای نوشتن کتاب 600 صفحه­­ای خود، بیش از هفده سال زحمت کشیده است. بارها به کشورهای مختلف سفر کرده و در این راه از موسسات مختلفی مدد جسته است که انصافا چنین تلاش گسترده­ای در خور تحسین است.

3-جامعیت منابع و بررسی اغلب مستندات تاریخی در نگارش اثر: از گنجینه بسیار باارزش اطلاعاتی وزارت امور خارجه بریتانیا تا گزارش­های هفتگی، ماهانه، سالانه و تلگراف­های کنسول‌های بریتانیا و همچنین وزیرمختارها، داده‌های موجود در مذاکرات پارلمانی، اطلاعات باارزش روزنامه­ها و مجلات و نشریات ادواری فارسی زبان داخل و خارج کشور، خاطرات سیاستمداران و فعالان سیاسی و ...

4-کتاب در عین پیچیدگی ظاهری با گنجاندن مطالب و رویدادها در مسیری مشخص تلاش می­نماید از جامعه‌شناسی سیاسی کمک بگیرد و از ابتدا تا انتها از یک نظریه بنیادین که لایه زیرین تفکر نویسنده را شکل می‌دهد، تبعیت کرده و از ابتدا تا انتها از انسجام خاصی برخوردار است. در این کتاب هر نزاع قومی و نژادی در تحولات اقتصادی و ریشه اجتماعی- سیاسی تحلیل می­شود و هر رویداد در بستر تحولات سیاسی بررسی می­شود. در واقع آبراهامیان این اصل را همیشه مد نظر قرار داده است که ناهمگونی و عدم برآوردن نیازهای سیاسی و اجتماعی جامعه موجب انقلاب می­گردد.

سخن پایانی

اگر بخواهیم نگاهی جامع به این کتاب بیندازیم باید بگوییم به ندرت گوناگونی، تفاوت و حتی تضاد در تحلیل‌ها و روایت­های تاریخی در متن کتاب دیده می­شود و خواننده را دچار سردرگمی و ابهام در دنبال کردن منطقی رویدادهای تاریخی می­کند.

از دیگر مواردی که می­توان به آن اشاره نمود این است که هرچند یرواند آبراهامیان کتابش را با اشاره به نقش مهم اسلام و نقش تعیین کننده شخص امام خمینی(ره) در براندازی سیستم حکومتی پهلوی به پایان می­برد، ولی کمتر بافت دینی جامعه ایران و نقش دین را در عدم شکل­گیری احزاب، مد نظر قرار داده است.

در پایان می‌توان گفت به کار بستن روش تاریخی جدید متکی به داده­­ها و منابع عینی و غنی، این کتاب را به یکی از ارزنده­ترین آثار در تحلیل تاریخ معاصر ایران تبدیل کرده است.

  مشخصات کتاب:

آبراهامیان، یرواند. ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل‌محمدی، محمدابراهیم فتاحی. ت‍ه‍ران‌‏‫: ن‍ش‍ر ن‍ی‌‏‫، 1377.

درباره نویسنده نقد:

صفیه ملکی دانشجوی کارشناسی‌ارشد علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی، کتابدار کتابخانه­­های عمومی شهر تهران. علاقه به خواندن را از بچگی مرحوم پدرم در من ایجاد کرد و بعد از آن حضور در کتابخانه و تشویق همسرم باعث تکرار و تداوم خواندن من شد.