رودخانه ها در مسیر حرکت خود چه در زمان طغیانی شدن و چه در زمان عادی، بر مواد کف و دیواره های خود تاثیر می گذارند.
رودخانه ها به سه گروه 'جوان' ، 'بالغ' و 'پیر' تقسیم می شوند و به طور کلی معمولا یک رودخانه در امتداد مسیر خود ویژگیهای جوان تا پیر را نشان می دهد . نحوه رفتار هریک از این رودخانه ها با مواد کف و دیواره های خود با دیگری متفاوت است که نتیجه آن، لزوم یا عدم لزوم لایروبی رودخانه است.
رودخانه های جوان رودخانه هایی هستند که در مناطق کوهستانی و با شیب تند جریان دارند. معمولا فرآیند فرسایش در آن ها شدید است و از این رو مقطع آن ها در حال تغییر همیشگی می باشد. در طول مسیر آنها آبشار، گوداب و حالت پلکانی مکرر وجود دارد و شیب آن ها بیش از 10 درصد است.
در رودخانه های جوان معمولا نه تنها نیازی به لایروبی نیست بلکه با توجه به فرسایش شدید کف و دیواره های رودخانه که نتیجه آن عمیق تر و عریض تر شدن رودخانه است و تاسیسات درون رودخانه و اراضی کنار رودخانه را تهدید می کند، لازم است سازه های حفاظت کننده کف و دیواره مانند بریدهای عرضی و دیواره سازی رودخانه در محل های مورد نیاز ساخته شود.
البته وجود رسوبات نسبتا درشت دانه که اصطلاحا مصالح رودخانه ای نامیده می شود، در مسیر حرکت خود به پایین دست، در مناطقی به صورت مقطعی مانع جریان آب می شود که در صورت لزوم با مطالعه و نقشه برداری دقیق و طی عملیاتی حساب شده و موقتی بایستی ساماندهی شده و در بستر رودخانه جابجا شود و یا به خارج از بستر رودخانه منتقل گردد.
لازم است در این جا به این نکته اشاره شود که با توجه به اقتصادی بودن این رسوبات گاها دستبرد و برداشت غیراصولی و غیرقانونی آن صورت گرفته و در نتیجه به شدت فرسایش رودخانه ها افزوده می شود.
رودخانه های بالغ با شیب نسبتا کم عمدتا در محدوده کوهپایه ها و در آستانه ورود به ناحیه جلگه ای جریان دارند. رودخانه بالغ پایدار بوده و مقاطع عرضی در هر بازه آن قادر به حمل بار رسوبی ورودی به آن بازه می باشد. شیب رودخانه های بالغ اغلب کمتر از 2 درصد است.
رودخانه های بالغ رودخانه های متعادل هستند. از لحاظ پایداری، رودخانه متعادل را می توان به دو بخش پایدار استاتیکی و پایدار دینامیکی تقسیم کرد. در حالت پایدار استاتیکی، رودخانه ها به مرحله ای رسیده اند که نیروی جریان در آن ها قادر به شستن کف و فرسایش کناره ها و به عبارتی حمل رسوب به صورت بار بستر و یا بار معلق نیستند و کناره ها و کف این رودخانه ها در بیشتر طول سال ثابت است.
رودخانه های بالغ معمولا نیازی به لایروبی ندارند مگر آن که سازه های تقاطعی مانند پل ها در مسیر رودخانه مانع ایجاد کند و آن را نیازمند لایروبی نماید.
رودخانه های پیر، رودخانه هایی با شیب کم، جریانی آرام و سیلابدشت عریض هستند. این رودخانه ها شدیدا پیچ و خم دار بوده و در جریان های عادی رسوبگذاری می کنند.
این رودخانه ها معمولا در مرز بستر اصلی و بستر سیلابی دارای تراس های طبیعی هستند که در استان گلستان به آن ها 'طوقه' گفته می شود. در رودخانه های پیر معمولا شیب مجرای اصلی به 1 صدم درصد و یا کمتر تقلیل می یابد.
در رودخانه های پیر، بار رسوبی زیادی از بالادست وارد رودخانه می گردد ولی به دلیل این که رودخانه وارد دشت شده و شیب آن کم می شود، رسوبات برجای می ماند. گسترده شدن دلتای رودخانه در مصب آن و یا وارد شدن بار رسوبی زیاد از یک شاخه فرعی به آبراهه اصلی رودخانه ها و یا وجود موانعی مانند پل ها نیز مواردی از عوامل تاثیرگذار بر رسوبگذاری بیشتر در رودخانه ها هستند.
رودخانه های پیر نیازمند لایروبی مداوم هستند و با توجه به گسترش شهرها و روستاها و تاسیسات اقتصادی در پیرامون و یا مناطق تحت تاثیر رودخانه های پیر در دشت ها و جلگه ها ، نیاز به لایروبی بیش از ادوار گذشته احساس می شود.
یکی از محورهای 8 گانه عملیات مهندسی رودخانه ، 'لایروبی' است.
همانطور که اشاره شد، جریان آب رودخانه از بالا دست با خود رسوباتی می آورد که دلایل مختلفی مانند ویژگیهای زمین شناسی، کم بودن پوشش گیاهی در بالادست، دخالت های انسانی در حوضه و مسائلی از این دست دارد.
این رسوبات در نقاطی از رودخانه مانند پشت پل ها که مانع از عبور آب می شود و یا در بازه هایی که ظرفیت عبور آب را در رودخانه کاهش می دهد، لازم است برداشت شده و به بیرون از بستر رودخانه انتقال یابند. به این عمل، لایروبی رودخانه اطلاق می شود.
این روش شامل از بین بردن ضخامت مشخصی از مواد (معمولا تا 1 متر) از اطراف مقطع خیس رودخانه است. از این روش زمانی استفاده می شود که افزایش کمی در ظرفیت هیدرولیکی رودخانه مورد نیاز است و این مقدار افزایش با پاکسازی و رفع موانع قابل حصول نیست.
عملیات لایروبی در کاهش و جلوگیری از سیلاب های متعارف و با دبی برگشت های نسبتا کوتاه تاثیر دارد و مانع از بیرون زدگی سیلاب به اراضی پیرامون خود می شود.
بسته به عواملی مانند درشت دانه، ریز دانه یا لجنی بودن رسوبات عرض رودخانه، محل قرار گیری رودخانه در نقاط جمعیتی یا خارج از آن و مسائل دیگر، شیوه و هزینه های لایروبی تفاوت دارد.
عمل لایروبی رودخانه ها با استفاده از ماشین آلاتی مانند بیل مکانیکی چرخ زنجیری و چرخ لاستیکی، بلدوزر، لودر، بیل مکانیکی تراکتوری (بکهو)، مینی لودر (باب کت)، دراکلاین، قایق لایروب، کاتر ساکشن و ... صورت می گیرد.
گرگانرود، قره سو، اترک سفلی، شرق خلیج گرگان و نکارود علیا پنج حوضه آبریز استان گلستان است که رودخانه‌های استان در آن جریان دارند.
در 5 حوضه آبریز استان گلستان 2850 کیلومتر رودخانه وجود دارد که عملیات زهکشی کل حوضه های آبریز استان را انجام می‌دهند و در 45 رشته رودخانه جاری هستند و 1 میلیارد و 235 میلیون مترمکعب آب‌های سطحی استان در داخل همین رودخانه‌ها جریان دارد.
حدود 1800 کیلومتر از رودخانه‌های استان که عمدتا در بازه رودخانه های پیر طبقه بندی می شوند و نیز مقاطعی از رودخانه های بالغ حداقل هر 3 سال یک بار نیاز به لایروبی دارند.
به عبارت دیگر لازم است هر سال حدود 600 کیلومتر از رودخانه های استان که در مناطق مختلفی مانند شهرها، روستاها، اراضی کشاورزی، مراتع، بالادست پل ها و دیگر سازه های تقاطعی و مصب رودخانه ها جریان دارند، لایروبی شود.
آمار 10 سال اخیر نشان می دهد که با توجه به مقدار اعتبارات تخصیص داده به این بخش، لایروبی انجام شده رودخانه ها در استان گلستان توسط دستگاههای متولی اعم از شرکت آب منطقه ای، شهرداری ها، دهیاری ها، سازمان بنادر و دریانوردی و بخش خصوصی سالانه از 200 کیلومتر تجاوز نکرده است.
براساس فهرست بهای سال 1398 سازمان برنامه و بودجه هزینه هر متر مکعب لایروبی رودخانه 5 هزار تومان محاسبه می شود. اگر نیاز لایروبی سالانه هر کیلومتر از رودخانه های استان گلستان، ضخامت متوسط 1 متر با عرض متوسط 10 متر درنظر گرفته شود در هر کیلومتر نیاز به لایروبی حجمی بالغ بر 10 هزار متر مکعب بوده و هزینه آن حدود 50 میلیون تومان برآورد می شود و چنانچه هزینه های جنبی مانند زیرسازی برای تردد دستگاه، قطع درختان و خسارت کشت هم در نظر گرفته شود این رقم تا حدود 70 میلیون تومان در هر کیلومتر نیز افزایش می یابد.
این رقم در بازه های موردنیاز به طول سالیانه 600 کیلومتر، حجمی بالغ بر 6 میلیون متر مکعب بوده و هزینه آن در حدود 30 تا 40 میلیارد تومان برآورد می شود که به نظر می آید تامین و انجام عملیات آن در پیشگیری از بخشی از خسارات سیل های متعارف با دوره های برگشت نسبتا کوتاه در استان گلستان تاثیر گذار باشد.

*سید محسن حسینی (برساووش)، کارشناس مسائل آب