در رسیدگی به پرونده غلامحسین کرباسچی، بهمن کشاورز وکالت شهردار پیشین تهران را به عهده داشت. علاوه بر آن بسیاری مرحوم کشاورز را به خاطر چاپ و انتشار صدها یادداشت و مقاله و انجام مصاحبههای متعدد در رسانهها میشناسند. در کنار آن آثار و تألیفات حقوقی ارزشمندی از این حقوقدان و استاد دانشگاه برجای مانده است. گروه حقوقی روزنامه ایران چندی پیش گفتوگویی با این چهره حقوقی کشور انجام داده بود که اکنون از نظرتان میگذرد:
از چه سنی علاقهمند به علم حقوق شدید؟
از سال پنجم دبستان؛ عوامل اجتماعی و خانوادگی و دیدن افرادی که میتوانستند برایم الگو باشند؛ مؤثر بود.
همچنین خواندن کتابی به نام جنایاتی که امریکا را تکان داد از جمله دیگر عواملی شد که تصمیم گرفتم در پی علم حقوق باشم.
مهمترین استاد حقوقی که از وی تأثیر پذیرفته اید؟
استادان بسیاری برایم سرمشق بودند ومدیون همه آنها هستم از جمله دکتر پرویز صانعی، مرحوم دکتر مهدی شهیدی و استادان بسیار زیاد دیگر.
در روابط اجتماعی چقدر پایبند حقوق هستید؟
در حدی که سعی میکنم به حق هیچکس کوچکترین خدشهای وارد نکنم؛ حتی در مسائل خیلی جزیی نظیر رانندگی، جای پارک و عبور از چراغ قرمز و طبعاً هم انتظار دارم که کسی به حقوق من نیز لطمهای وارد نکند.
آیا تا به حال جریمه قانونی شده اید؟
بله، فراوان، مثلاً به سبب عجله یا نداشتن جای پارک در شهری با این تعداد خودرو، جریمه شدهام.
برای تخفیف گرفتن هم چانه زدهاید؟
اصلا و ابداً
آیا طی این سالهایی که در عرصه حقوقی بودهاید به شما پیشنهاد رشوه شده است؟
من در موضعی نبودم که به من پیشنهاد رشوه شود.
آیا خودتان به بنبستی خورده اید که برای عبور از آن باید کار غیرقانونی انجام میدادید و نکردید؟
بسیار زیاد، برای اینکه اگر معیار قانون است؛ جایی که به بنبست خوردهام یا دور زدهام یا از موکلم بابت کاری که نمیتوانم انجام دهم؛ عذرخواهی میکنم.
رابطهتان با قضات چگونه است؟
همیشه مبتنی بر احترام متقابل بوده و بسیار به ندرت خلاف این امر صورت گرفته شده به صورتی که بسیار استثنایی بوده در حدی که بهتر است فراموشش کنم.
برخی بر این باورند که ارتباط وکیل با قاضی بسیار مهمتر از اشرافش به قانون است؛ نظر شما چیست؟
این مطلب را نفی نمیکنم چرا که هر دو انسان هستند و تحت تأثیر عواطف، احساسات هستند اما در تحلیل نهایی نتیجه بخشی چنین حالاتی بسیار به افراد بستگی دارد.
مواردی بوده است که از نزدیکترین دوستان قاضی حکم محکومیت گرفتهام ولو اینکه شاید بعداً موفق شده باشم که در مراحل بالاتر رأی را بشکنم؛ بر همین اساس به نظرم این دیدگاه عمومیت و کلیت ندارد.
کدام معضل حقوقی در کشور است که با رفع آن بسیاری از مشکلات حقوقی شهروندان برطرف میشود؟
این امر در طول زمانهای مختلف، متفاوت است، الان بر اساس شنیدهها یکی از مشکلات موجود در جامعه مقوله مشارکت در ساخت است.
دعاوی خانوادگی هم که منبعث از مشکلات اقتصادی است به اندازه کافی زیاد است و مسائل چک و معضل مواد مخدر از معضلات دیگر است.
مهمترین پرونده حقوقی که داشتهاید؟
پرونده کرباسچی شهردار اسبق تهران که از جهات مختلف اجتماعی و قضایی مهم بود و در امر قضایی کشور هم از نظر پایان دادن به ماجرای دادگاههای عام تأثیر فراوان داشت.
بارزترین خاطرهای که از این پرونده داشتید؟
انتظار نداشتم که این پرونده ضبط و پخش تلویزیونی و رادیویی داشته باشد و طبیعتاً روز اولی که با این مسأله برخورد کردم؛ مقداری نگرانکننده بود ولی خیلی زود به این حالت عادت کردم و اتفاقاً تأثیرات اجتماعی و قضایی این پرونده هم عمدتاً به خاطر همین رسانهای شدنش بود.
آیا با همسایههایتان مشکل داشتهاید و چگونه برطرف کردهاید؟
از ابتدای زندگی مشترکمان یعنی از سال 1350 آپارتمان نشین بودهام و هرگز با همسایگانمان مشکل عمده لاینحلی نداشتهام چرا که بر این باوریم که همه مشکلات را میتوان با تعالی فکر، مذاکره و جستن راه حلهای مشترک حل کرد.
چه کتابی را برای مطالعه به شهروندان پیشنهاد میکنید؟
کتاب کوچکی با عنوان «از پشت میز عدلیه» به نویسندگی امین تویسرکانی را پیشنهاد میکنم که مجموعه داستانی با محتوای طنز شیرین و فاخر است به گونهای که هنگام مطالعه آن پس از سالها با صدای بلند میخندیدم.
به نظرتان چه حقوقی است که همه مردم باید با آن آشنا باشند؟
همه حقوقی که در فصل سوم قانون اساسی در مورد مردم مقرر شده همچون حق آزادی بیان، مساوات زن و مردم، تحصیل، مسکن، مصون بودن از تجسس و...
البته در دولت دکتر روحانی منشور حقوق شهروندی نیز تدوین شد که تمامی این حقوق را به تفصیل تعریف کرده است.
شهروندان در سفرها بایستی از چه نکات حقوقی آشنایی داشته باشند؟
بسیار مراقب باشند که اگر افرادی از آنان توضیحی خواستند یا قصد بازجویی و غیره داشتند حتماً مجوز آنان را بازخواست و رؤیت کنند.
حتی اگر کارت سازمانی هم ارائه شد مردم بایستی بسنجند که مطالبات آنان معقولانه است یا نه و در صورت تشکیک حتماً با شمارههای رسمی سازمانهای مربوطه تماس بگیرند.همچنین در هنگام خرید اگر نرخ و قیمتهای نامتعارف مشاهده کردند به مقامات محلی کنترلکننده بازرسی و نظارتی اطلاع دهند.
آیا مسائل شخصی خودتان را توانستهاید با علم حقوق برطرف کنید؟
قدر مسلم آن است که همه مشکلات با علم حقوق حل و فصل نمیشوند و به نظرم مشکلات مختلف زندگی و مراوده با مردم با اخلاق، مماشات، نرمش و مذاکره برطرف میشود.
حقوق و مرافعه آخرین مرحله است همچنانکه در روابط بینالملل و برخوردها هم جنگ و یقهگیری آخرین مرحله است.
اول باید از دیپلماسی، مذاکره، قانع کردن یکدیگر استفاده کرد؛ اگر نتیجه نداد همچنان که در امور داخلی به عدلیه
و دادگاه میرویم آنجا هم یا به جنگ یا به سازمان ملل متوسل میشویم.
چه توصیهای به وکلا و دانشجویان رشته حقوق دارید؟
وکلای جوان همیشه به گونهای کار کنند که خواب شبشان مختل نشود
و گرنه متوجه باشند که یک جای کارشان عیب دارد.
همچنین به جوانان توصیه میکنم که قبل از انتخاب رشته حقوق به این سؤال پاسخ دهند که قصد دارند چکاره شوند؟ و با تحقیق دریابند که آیا تصور و ساختار فکری که از آن دارند؛ دقیقاً همان چیزی است که میپندارند یا خیر.
تعریفتان از حرفه وکالت چیست؟
مبارزه برای احقاق حق مظلوم و حفظ قانون.
با توجه به این تعریف، چه نمرهای به وکلای کشور میدهید؟
با توجه به امکانات، گرفتاریها و محدودیتهایی که وجود دارد به نظرم نمره وکلا در این زمینه 19 یا 20 است.
برجسته ترین حقوقدان کشور را از دست دادیم
امیرحسین حسینآبادی
عضو سابق هیأت مدیره کانون وکلای مرکز
خبر ناگوار درگذشت بهمن کشاورز را به خانواده ایشان، جامعه حقوقی کشور، وکلا و دانشجویان حقوق و بویژه دو فرزند حقوقدان آن مرحوم تسلیت میگویم. کمتر کسی است که اندکی با امور حقوقی آشنا باشد و نامی از بهمن کشاورز نشنیده باشد. کشاورز در این سالها در صدها و چه بسا هزاران مقاله، یادداشت و مصاحبه با رسانهها؛ عموم مردم را با مسائل و دغدغههای حقوقی و قانونی آشنا کرده است. بیش از
45 سال از آشنایی من با بهمن کشاورز میگذرد، چه آن زمان که قاضی بودم و او در جایگاه وکیل در محاکم دادگستری حضور مییافت و چه زمانی که در کانون وکلا و در هیأت مدیره آن همکار بودیم. از نظر شخصی، ایشان به صفاتی آراسته بود که تقریباً برای هر کسی که با ایشان برخورد داشت، این صفات محرز بود. نظم و ترتیب، ادب و نزاکت، سلامت نفس و انضباط کاری از ویژگیهای شخصیتی ایشان بود. در کنار آن اخلاق حرفهای ایشان نیز با قانون محوری، ارتباط مستمر و احساس مسئولیت نسبت به موکل، دفاع از صنف وکالت و حرمتداری جایگاه وکالت و توجه به آموزش مستمر وکلا شناخته میشد.
مرحوم کشاورز هر چند عضو هیأت علمی دانشگاه نبود اما به جرأت میتوان گفت که دفتر کار ایشان، محلی برای تحصیلات تکمیلی برای دانشجویان حقوق در مقطع دکترا و ارشد بود. هر هفته در دفتر خود جلسات علمی با حضور دانشجویان و اساتید حقوق برگزار میکرد و در آنجا به طرح و نقد و بررسی مسائل و موضوعات مختلف حقوقی میپرداختند. در کنار آن، بیش از هزار نفر طی این سالها در محضر مرحوم کشاورز کارآموزی وکالت را گذراندند و از تجربیات ذیقیمت ایشان بهرهها گرفتند. مرحوم کشاورز در دوره کنونی یکی از برجستهترین حقوقدانان و وکلای کشور به شمار میرفت. این برجستگی و تمایز هم در نحوه مدیریت ایشان در دوره بیست و دوم هیأت مدیره کانون وکلای مرکز قابل مشاهده است به طوری که هنوز این دوره را یکی از دورههای درخشان فعالیت کانون عنوان میکنند و هم در متن صدها یادداشت و مقالهای که در رسانهها نگاشته است.
بهمن کشاورز حفظ استقلال وکلا را یکی از مهمترین دغدغهها و آمال و آرزوهای خود قرار داده بود. او میگفت پیشینیان با رنج و مرارتهای بسیار استقلال وکلا را به دست آوردهاند ما باید حافظ آن باشیم. در کنار آن معیشت و اشتغال وکلای جوان نیز همواره در کانون توجه مرحوم کشاورز قرار داشت. در دوران فترت و حاشیهنشینی کانون وکلا نیز مرحوم کشاورز در مراجعات خود به محاکم دادگستری یا مراکز و نهادهای تصمیمگیری همواره پیگیر و مطالبهگر ارتقای جایگاه نهاد وکالت و خروج آن از فترت و حاشیه بود.
درگذشت مرحوم کشاورز یک فقدان تأثرآور در جامعه حقوقی کشور است. بزرگترین کاری که برای حرمتداری و زنده نگاهداشتن یاد آن مرحوم میتوان انجام داد، توجه به آموزهها و میراثهای اوست. به وکلای جوان توصیه میکنم که به مشی و شیوه آن استاد تأسی کنند و از آن الگو بگیرند. همچنین بیش از هزار وکیلی که در محضر آن مرحوم کارآموزی کردهاند انتقال آن آموزهها را در صدر توجه خود قرار دهند. باشد که نام آن مرحوم را زنده نگاه داریم.
«کشاورز» جایگاه مدنی وکالت را تقویت کرد
عیسی امینی
رئیس کانون وکلای مرکز
سابقه فعالیت بهمن کشاورز در حرفه وکالت حدود نیم قرن است. 50 سال پر فراز و نشیب که ایشان علاوه بر اشتغال مستمر به حرفه وکالت؛ مسئولیتهای متعددی در کانون وکلا داشت و در این مسئولیتها دفاع از نهاد و جایگاه وکالت، سلامت این حرفه و علمی بودن حرفه وکالت را در دستور کار داشت. بهمن کشاورز مدیریت صنف وکالت را با مسئولیتهای جزئی آغاز کرد. در بخشهای انتظامی و معاضدتی صنف وکالت فعالیت داشت تا اینکه به مراحل بالا و ارشد مدیریت این صنف ارتقا یافت. همین موضوع باعث شد شناختی جامع و کامل از مسائل و مشکلات صنف وکالت به دست آورد. در کارنامه ایشان سابقه عضویت مکرر در هیأت مدیره کانون وکلا، ریاست کانون وکلای دادگستری مرکز و ریاست اتحادیه کانونهای وکلای دادگستری (اسکودا) وجود دارد. ایشان هر چند از نظر علمی دارای مدرک کارشناسی ارشد بود اما نگاه و منش حرفهایاش به وکالت بسیار علمی بود و علاوه بر آن به آموزش مستمر وکلا هم توجهی ویژه داشت. در کنار آن، ارتباط بسیار خوب بهمن کشاورز با رسانهها و توجه به بعد حقوقی موضوعات اجتماعی و طرح آن در صدها مقاله و مصاحبه با رسانهها باعث شد که عامه مردم شناختی نسبی و مفید با موضوعات و مسائل حقوقی کسب کنند.
حضور فعال و مستمر ایشان در رسانهها ابعاد حقوقی مسائل اجتماعی و سیاسی کشور را به مردم شناساند. کمتر موضوع اجتماعی را میتوان یافت که بهمن کشاورز با نوشتن یادداشتی در روزنامه یا مصاحبه با یک رسانه، ابعاد و لایههای حقوقی آن موضوع را مورد نقد و واکاوی قرار نداده باشد.یکی از دغدغههای مهم مرحوم کشاورز، استقلال نهاد وکالت بود. اصولاً استقلال نهاد وکالت از چالشهای مهم در کشورهای در حال توسعه است و میتوان گفت که استقلال این نهاد در کشورهای در حال توسعه کاری دشوار است. کسانی که بار این وظیفه را در این کشور بر دوش میکشند، باید از روحیهای فداکارانه برخوردار باشند و در کنار آن شخصیتی جامعالاطراف و معتدل داشته باشند تا در حوزهها و نهادهای مختلف و متعدد از استقلال وکالت پشتیبانی کننند. در کنار آن توجیهات منطقی و علمی استقلال این نهاد را هم به روشنی بیان کنند. مرحوم کشاورز با همین ظرفیتها بود که به دفاع از صنف وکالت میپرداخت. ایشان افزون بر شجاعت از روحیهای معتدل برخوردار بود و کسی در کار حرفهای ایشان را متهم به جبههگیری و جهتگیری سیاسی نمیکرد.
یکی از خدمات بزرگ دکتر کشاورز به جامعه حقوقی کشور این بود که ایشان نقش مدنی وکالت را تقویت کرد. بعد حقوقی هر مسأله اجتماعی را میشکافت و از آنجایی که مردی خوشنام و سلیمالنفس بود، استدلالهای ایشان از جانب مخالفان هم شنیده و مورد تأمل قرار میگرفت. بیشک فقدان چنین شخصیتی ضایعهای بزرگ برای جامعه حقوقی کشور است و ضمن ابراز تأسف برای درگذشت ایشان و آرزوی رحمت و شادی روح آن بزرگوار، این مصیبت را به خانواده محترم ایشان تسلیت عرض میکنم.
مقید به مسئولیت اجتماعی بود
کامبیز نوروزی
حقوقدان و وکیل دادگستری
زندهیاد بهمن کشاورز از منظر حرفهای مردی بسیار مقید به اصول و ارزشهای حرفهای وکالت بهشمار میرفت به گونهای که در نوشتار و گفتارش، آداب این حرفه را رعایت میکرد. وی همیشه احترام قضات و طرفهای مقابل را رعایت میکرد و در دادگاه غلامحسین کرباسچی شهردار سابق تهران که پرونده بسیار مهمی بود و تلویزیون برای اولین بار جریان یک دادگاه مهم را در معرض نگاه مردم قرار داد؛ زنده یاد کشاورز در این دادگاه بسیار سخت، چهرهای از یک وکیل مصمم قانونی و حرفهای را به نمایش گذاشت. تلاش برای احیای کانون وکلای دادگستری و تأسیس اتحادیه سراسری کانونهای وکلای دادگستری یکی دیگر از ویژگیهای کشاورز به شمار میرفت که این نشاندهنده مسئولیت حرفهای او بود. همچنین یکی دیگر از خصوصیات مهم و کمیاب زندهیاد کشاورز مسئولیت اجتماعیاش بود که متأسفانه هم اکنون بسیار نادر و کمیاب است. این امر بدان معناست که حقوق و وکالت یک رشته کاملاً اجتماعی بوده و با حیات اجتماعی سروکار مستقیم دارد؛ یک حقوقدان و یا یک وکیل اخلاقاً مجاز نیست تا نسبت به مسائل اجتماعی
بی تفاوت باشد و در عرصه عمومی نسبت به آنها واکنش نشان ندهد. متأسفانه در حال حاضر اکثریت بسیار بزرگ وکلای دادگستری یا افرادی که با عنوان استاد در دانشگاههای کشور تدریس میکنند و یا سایر شاغلان مشاغل حقوقی، توجهی به این مسئولیت اجتماعی ندارند و در عرصه عمومی نشانی از آنان نیست. این در حالی است که جامعهای مثل ایران سرشار از انواع و اقسام مسائل حقوقی است که باید در عرصه عمومی نسبت به آنها روشنگری شود. زندهیاد بهمن کشاورز این مسئولیت اجتماعی را احساس میکرد و بر همین اساس با نوشتن یادداشت و مقاله یا مصاحبه با رسانههای مختلف در امور اجتماعی که در جامعه وجود داشت، حضور پیدا میکرد و این خصوصیت ممتاز او را از دیگران جدا میکرد. این خصوصیت را مرحوم دکتر کاتوزیان هم داشت؛ خصوصیت اصلی وی دانش حقوق یا کتابهای متعددش نبود چرا که افراد بسیار دیگری نیز در کشور هستند که دانش حقوقی ممتازی دارند؛ اما مهم آن است که این دانش را مستقیماً در عرصه سعادت و بهروزی مردم در عرصه عمومی نشان دهند که کاتوزیان این کار را کرد. مرحوم کشاورز هم با همان سبک و سیاق متین و پاکیزهاش در یادداشتها و مصاحبههایش مسئولیت اجتماعیاش را ادا میکرد.
افرادی که از نظر سطح دانش حقوقی در حد و اندازه زندهیاد کشاورز هستند در کشور کم نداریم اما کسانی که تخصصشان را در خدمت جامعه قرار میدهند و در عرصه عمومی با روشنگری در مسائل اجتماعی حضور پیدا کنند، بسیار کم هستند.
وکیلی حرفهای و توانمند
محمدصالح نیکبخت
حقوقدان و وکیل پایه یک دادگستری
مرحوم بهمن کشاورز، از وکلای مبرز و شناخته شدهای بود که توانست به سختی در کشور و در جامعه وکالت به عنوان یک وکیل حرفهای و توانمند و با رعایت موازین قانونی بپردازد. از آنجایی که ایشان در دفاع از موکلینش سنگ تمام میگذاشت، فردی معروف و مشهور بود. یکی از مهمترین پروندههایی که ایشان داشت و دفاع بسیار خوبی نیز انجام داد، پرونده آقای کرباسچی، شهردار سابق تهران بود که بدین جهت هم در میان وکلا و هم در جامعه مشهور شد. مضاف بر اینکه ایشان در زمانی که رئیس کانون وکلای دادگستری بود و در دورههایی که عضو هیأت مدیره کانون وکلا بود و همچنین در همه ادواری که رئیس اتحادیه وکلای دادگستری ایران بود، نقش مؤثری در حفظ و بقای این کانونها و اتحادیه داشت. از همه مهمتر در سالهای نخست انقلاب وقتی گروهی کمر همت بسته بودند تا کانون وکلا را منحل کنند، او از افرادی بود که از نهاد وکالت دفاع کرد و تا آنجایی که توانست، مانع انحلال کانون وکلا شد و موفق گردید تا کانون وکلا را به عنوان یک مؤسسه وابسته زیر نظر قوه قضائیه قرار دهد. مرحوم بهمن کشاورز، از لحاظ علمی بسیار توانمند بود و یکی از مهمترین اهداف ایشان توانایی کامل در مسائل حقوقی بود. یکی از خاطراتی که از ایشان به یاد دارم، این است که وقتی دانشجوی حقوق خصوصی بودم، مرحوم کشاورز به من گفت که هم در رشته جزا و هم در رشته حقوق خصوصی فوق لیسانس گرفتهام اما از ترس اینکه کار آکادمیک کنم و از حرفه وکالت و کار عملی غافل شوم، ادامه تحصیل ندادم. بنابراین به نظرم ایشان از لحاظ فکری و علمی فردی حرفهای و توانمند بود.
وکیل افراد بیبضاعت
علی نجفی توانا
وکیل پایه یک دادگستری و عضو کانون وکلای مرکز
مرحوم بهمن کشاورز، حداقل در 4 دهه گذشته از فعالان حقوق صنفی و از دوستان صنفیمان بود. ایشان همیشه به دلیل فعالیتش در حرفه وکالت و به عنوان یکی از وکلای دقیق و صاحب سبک مورد احترام بود و با ادبیات و برنامه و هدف خاص سعی میکرد تا آنجایی که امکان داشت، در کنار سایر همکاران از ارزشهای حرفه وکالت دفاع کند. از این رو مورد احترام جامعه وکالت بود. بهمن کشاورز که متأسفانه خبر فوت ایشان ناباورانه به گوشمان رسید، از سالهای دور شاید بیش از 40 سال ضمن اینکه به حرفه وکالت میپرداخت، در معاضدت کانون وکالت افراد بی بضاعت را به طور رایگان قبول میکرد. ایشان همچنین چندین سال ریاست کانون وکلا را برعهده داشت و سپس به عنوان رئیس اسکودا انتخاب شد. از لحاظ علمی نیز بسیار اهل مطالعه بود و برای دفاع از ارزشهای جامعهای قانونمند و قانونگرا در رسانهها حضور پررنگی داشت. علاوه بر این نیز من و مرحوم کشاورز در حرفه وکالت به نوعی فعالیتهای مشترک و موازی در این مسیر داشتیم و در این زمان بود که ایشان را شناختم. ایشان خانوادهای متشخص داشت و حتی یکی از فرزندانش نیز از دانشجویانم بود. جالب اینجاست که مرحوم کشاورز از لحاظ عملی بسیاری از کارآموزان را به عنوان وکیل کار آزموده تحویل جامعه داد. در واقع سبک کاری ایشان مورد علاقه کارآموزان و وکلا بود. در مجموع یک وکیل اثرگذار و یک حقوقدان صاحب سبک بودند و هر کجا که بحث وکالت و استقلال وکلا بود، ایشان حضور داشت و از وکلا و موکلینش دفاع میکرد. به عنوان مثال من و مرحوم کشاورز در پرونده سلطانی که به طور مشترک با همدیگر کار میکردیم، موفق شدیم در چند جلسه از وی دفاع کرده که در نهایت منجر به برائتش شد. به نظر میرسد جامعه وکالت در مجموع سه دهه گذشته شخصی اثرگذار و به عنوان یکی از فعالان در عرصه دفاع از حرفه وکالت را از دست داده است و متأسفانه پر کردن جای خالی ایشان کار آسانی نیست.
گفتوگوی منتشر نشده «ایران» با بهمن کشاورز:
همه مشکلات حقوقی با تعامل حل میشوند
روز گذشته جامعه حقوقی کشور یک شخصیت نام آشنا و برجسته را از دست داد. مرحوم بهمن کشاورز صبح دیروز بر اثر سکته قلبی درگذشت. بهمن کشاورز متولد ۱۳۲۳ بود که سابقه ریاست بر کانون وکلای دادگستری مرکز و اتحادیه سراسری کانونهای وکلای دادگستری ایران (اسکودا) را داشت.
صاحبخبر -
∎
نظر شما