وزیر خارجه آمریکا در یک نشست خبری در واشنگتن خبر از تصمیم دونالد ترامپ برای عدم‌تمدید این معافیت‌ها داد؛ خبری که در همین ابتدای کار قیمت جهانی نفت را ۳درصد افزایش داد و به ۷۴دلار و ۳۰سنت به‌ازای هر بشکه رساند. کاخ سفید نیز دقایقی پیش از نشست خبری مایک پمپئو، با انتشار بیانیه‌ای اعلام کرد ترامپ تصمیم گرفته معافیتی را که ۶‌ماه قبل برای برخی کشورها صادر کرده بود متوقف کند و تصمیمی برای تمدید این معافیت‌ها ندارد. آمریکا سال گذشته همزمان با اعمال تحریم‌های یکجانبه علیه ایران، به ۸کشور چین، کره‌جنوبی، هند، ژاپن، ترکیه، ایتالیا، یونان و تایوان مجوز داد به‌مدت ۱۸۰روز خرید نفت از ایران را ادامه دهند اما طی این مدت به فکر یافتن جایگزینی برای تأمین نفت مورد نیاز خود باشند.

قیمت نفت به‌دلیل کنترل عرضه آن در بازار از سوی کشورهای صادرکننده به‌خصوص کشورهای عضو اوپک، طی ۴‌ماه ابتدای سال‌جاری میلادی حدود ۴۰درصد رشد داشته است. به نوشته وبسایت بلومبرگ، اکنون با حذف نفت ایران از سبد انرژی، قیمت جهانی نفت شاهد رشدی دوباره خواهد بود. تلاش دولت ترامپ برای حذف حدود ۱.۵میلیون بشکه نفت تولیدی ایران در شرایطی اتفاق می‌افتد که ونزوئلا نیز به‌دلیل تحریم‌های نفتی آمریکا، صادرات نفت خود را متوقف کرده است. صادرات نفت لیبی نیز در سایه درگیری‌های داخلی که دولت این کشور را در آستانه سقوط قرار داده، وضعیت ناپایداری پیدا کرده و حتی ممکن است به صفر برسد.

افزایش قیمت جهانی نفت، بلافاصله در بازار داخلی آمریکا اثرگذار خواهد بود و به افزایش قیمت سوخت منجر خواهد شد. با توجه به نزدیک شدن فصل تابستان و افزایش سفرهای داخلی در این کشور، افزایش قیمت سوخت تبعات سیاسی و اقتصادی زیادی برای دولت ترامپ خواهد داشت. با این حال، در بیانیه کاخ سفید تأکید شده که تصمیم تازه دولت آمریکا برای به صفر رساندن میزان صادرات نفت ایران، با همراهی عربستان و امارات انجام شده است. بر این اساس، آمریکا، عربستان و امارات با هم توافق کرده‌اند که همزمان با حذف نفت ایران از بازار جهانی، برای تأمین نیاز بازار به‌موقع اقدام کنند.

معنای بیانیه کاخ سفید این است که عربستان و امارات پذیرفته‌اند حذف نفت ایران از بازار را جبران کنند. به اعتقاد بسیاری از تحلیلگران حوزه انرژی، در شرایطی که ایران طبق آمار مربوط به ردگیری تانکرهای نفتی طی ماه‌های اخیر روزانه بین یک‌میلیون و ۵۰۰هزار بشکه تا یک‌میلیون ۷۰۰هزار بشکه نفت صادر کرده، جایگزین کردن این میزان نفت در کوتاه‌مدت و به‌سادگی امکان‌پذیر نیست. فارغ از این، عربستان و امارات به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نفت در اوپک، نشست ‌ماه آینده این سازمان در وین را در پیش دارند و عمل کردن به چنین توافقی موقعیت آنها به خصوص موقعیت عربستان را در میان اعضای اوپک متزلزل خواهد کرد. برای ۱۲عضو دیگر اوپک که طی ماه‌های گذشته تلاش کرده‌اند با کنترل سقف تولید خود، قیمت‌ نفت در بازار جهانی را کنترل کنند، چنین توافق خارج از قاعده‌ای قابل پذیرش نخواهد بود.

• پمپئو؛ تسلیم فشار تندروها

اعلام پیش از موعد تصمیم دولت ترامپ برای توقف معافیت‌های نفتی ایران، بعد از اعمال فشار از سوی چهره‌های تندروی حزب جمهوریخواه در کنگره آمریکا و تلاش‌های افرادی همچون جان بولتون در تیم دونالد ترامپ در کاخ سفید اتفاق افتاده است. این ماجرا حدود ۲هفته پیش به درگیری لفظی میان مایک پمپئو و تد کروز، نماینده جمهوریخواه کنگره که پیش از این ریاست مجلس نمایندگان را به‌عهده داشته، منجر شد؛ درگیری که اکنون می‌توان گفت پیروز آن کروز بوده است.

وزیر خارجه آمریکا که خود در صدر فهرست افراطی‌های دولت ترامپ قرار دارد، در پی اعمال فشار نمایندگان کنگره به وزرات خارجه آمریکا برای توقف معافیت‌های نفتی ایران، به آنها اعتراض کرد و در گفت‌وگو با روزنامه واشنگتن‌پست گفت: «برخی نمایندگان مجلس کنار گود نشسته‌اند و می‌گویند لنگش کن.» این سخن پمپئو یک روز پس از آن مطرح شد که تد کروز از او خواست در مقابل ایران کوتاه نیاید و تحریم‌ها را به حداکثر سطح ممکن برساند. کروز و برخی دیگر اعضای کنگره، اعطای معافیت به مشتریان نفت ایران را مخالف سیاست «فشار حداکثری» ترامپ می‌دانند و طی هفته‌های اخیر به‌شدت برای عدم‌تمدید آنها در تلاش بوده‌اند.

به‌نظر می‌رسد تندروهای حزب جمهوریخواه که از حمایت افرادی چون جان بولتون در داخل کاخ سفید برخوردار هستند، موفق شده‌اند با اعمال فشار به وزارت خارجه، حتی کاری کنند که تصمیم تازه دونالد ترامپ ۱۰روز پیش از موعد مقرر اعلام شود.

• ناامیدی مشتریان نفتی ایران

چین با واردات روزانه ۶۱۳هزار بشکه نفت از ایران، بزرگ‌ترین خریدار نفت کشور است. چینی‌ها دیروز نخستین کسانی بودند که به تصمیم تازه دولت آمریکا در زمینه تحریم‌های نفتی ایران واکنش نشان دادند. سخنگوی وزارت خارجه چین در یک نشست خبری گفت که همکاری‌های کشورش با ایران «شفاف، مشخص و قانونی» است و «آمریکا باید به این مسئله احترام بگذارد». ژاپنی‌ها که طی ۶‌ماه گذشته به‌طور متوسط حدود ۱۰۸هزار بشکه در روز از ایران نفت وارد کرده‌اند، ترجیح دادند اعلام کنند که همچنان به مذاکرات‌شان با طرف آمریکایی ادامه می‌دهند. این موضع بارها از سوی مقام‌های مختلف دولت ژاپن در طول ماه‌های گذشته مطرح شده است. دیگر کشورها اما پس از اعلام خبر از سوی وزیر خارجه آمریکا واکنش فوری نشان ندادند.

در میان ۸کشوری که پس از مذاکره با آمریکا مشمول معافیت از تحریم‌های نفتی ایران شدند، ۳کشور ایتالیا، یونان و تایوان طی ۶‌ماه گذشته هیچ‌گاه از مجوزهای خود استفاده نکردند. بررسی اقدامات انجام‌شده از سوی پالایشگاه‌های استفاده‌کننده از نفت ایران در ۳کشور دیگر نشان می‌دهد آنها از چندی قبل امیدی به تمدید دوباره معافیت‌های خود برای خرید نفت ایران نداشته و از حدود ۳‌ماه قبل، مذاکره با دیگر تولیدکنندگان نفت برای جایگزین کردن نفت ایران را آغاز کرده‌اند.

بررسی گزارش‌های بلومبرگ طی ماه‌های اخیر نشان می‌دهد ۲خریدار بزرگ نفت ایران در هند یعنی شرکت نفت هندوستان (HPC) و شرکت دولتی نفت هند (IOC) چینش سبد نفتی خود را تغییر داده و سهم ایران از این سبد را به‌طور چشمگیری کاهش داده‌اند. شرکت دولتی نفت هند برای جایگزین کردن نفت ایران با کویت، ابوظبی، عربستان و مکزیک وارد مذاکره شده است. شرکت هانوا توتال پتروکمیکال که خریدار نفت ایران در کره‌جنوبی است و به نفت سبک ایران وابسته است، در طول ماه‌های اخیر مشغول خریدو آزمایش نفت از آفریقا و استرالیا برای جایگزینی نفت ایران بوده است.

بالا و پایین بازار نفت در ۲۰۱۸

• سیاوش فلاح پور ـ خبرنگار

سال۲۰۱۸ سال پرفرازونشیبی برای بازار جهانی نفت بود، از تعامل بی‌سابقه عربستان و روسیه در رفع قیود اوپک برای افزایش تولید انرژی گرفته تا خروج ترامپ از توافق برجام و بازگشت تحریم‌های گسترده نفتی علیه ایران. به این ترتیب در شرایطی که بسیاری از کشورهای نفتی تولیدات خود را به‌طور قابل‌توجهی افزایش دادند، برخی دیگر از بازار جامانده و تولید نفتی‌شان کاهش یافت.

• روسیه: افزایش ۱۵۰هزار بشکه

روسیه از تابستان سال گذشته روند افزایش تولیدات نفتی خود را آغاز کرد، روندی که پیش از این، وعده‌اش را در اجلاس کشورهای تولیدکننده نفت در وین داده بود. الکساندر نوواک، وزیر انرژی روسیه در این‌باره گفت: افزایش تولید نفت خام روسیه با هدف کمک به حفظ تعادل در بازارهای جهانی و با مشورت برخی کشورهای نفتی در سازمان اوپک صورت گرفته است. به این ترتیب تولیدات روسیه تنها ظرف یک‌ماه  با ۱۵۰ هزار بشکه افزایش به ۱۱میلیون و ۲۰۰هزار بشکه در روز رسید. به گفته بلومبرگ، افزایش تولیدات روسیه از طریق مذاکره و هماهنگی با عربستان سعودی صورت گرفت.

• کویت: افزایش ۱۰۰هزار بشکه

تصمیم دولت کویت برای افزایش تولید نفت همزمان با اقدام مشابه روس‌ها اعلام شد. بخیت الرشیدی، وزیر نفت کویت در تابستان سال گذشته اعلام کرد: این کشور به‌دنبال افزایش تولید تا مرز ۲میلیون و ۹۰۰هزار بشکه در روز است. با این حال او در مصاحبه‌ای با شبکه الجزیره اعلام کرد: کویت همچنان توانایی افزایش تولیدات نفتی را در اختیار دارد؛ چراکه ظرفیت واقعی تولید کویت، ۳میلیون و ۱۰۰هزار بشکه نفت خام در روز است.

• عربستان و امارات: افزایش ۹۰هزار بشکه

عربستان و امارات هم که این روزها بیش از هر زمان دیگری به یکدیگر نزدیک شده و بلوکی سیاسی-امنیتی در شورای همکاری خلیج‌فارس تشکیل داده‌اند، از تابستان سال گذشته با انتشار بیانیه‌ای مشترک از افزایش تولیدات نفتی خود خبر دادند؛ عربستان روزانه ۵۰هزار و امارات روزانه ۴۰هزار بشکه. در این بیانیه علت افزایش ناگهانی تولید، به‌رغم توافق صورت‌گرفته در اوپک برای تعیین سقف، «افزایش مصرف داخلی به‌ویژه در حوزه نیروگاه‌های برق» عنوان شده است. با این حال بسیاری از رسانه‌های جهان، اقدام سعودی و امارات را گامی دیگر در جهت افزایش فشارهای اقتصادی به ایران و همراهی با سیاست‌های ترامپ در قبال تهران ارزیابی کرده‌اند.

• آمریکا: افزایش ۸۰هزار بشکه

آمریکا برخلاف کاهش ۳۰هزار بشکه‌ای تولید نفت در اوایل۲۰۱۸، از ماه‌های میانی این سال تاکنون روند افزایشی بی‌سابقه‌ای را در تولیدات خود تجربه کرده است؛ به‌گونه‌ای که تا پایان سال۲۰۱۸ افزایش ۸۰هزار بشکه را به ثبت رسانده و به مرز ۱۱میلیون و ۶۰۰هزار بشکه در روز رسیده که از سال۱۹۷۰ تا امروز بی‌سابقه است. این در حالی است که منابع مختلفی از ادامه روند افزایش تولید نفت آمریکا تا سال۲۰۲۰ با هدف کنترل بازار سخن می‌گویند.

• سقوط‌آزاد ونزوئلا، ایران و لیبی

تمام اینها در حالی است که تولیدات نفتی ایران، لیبی، ونزوئلا و آنگولا برخلاف روند حاکم بر بازارهای جهانی کاهش داشته است. یکی از علل اصلی کاهش تولید نفت ونزوئلا، تحریم تجهیزاتی آمریکا علیه صنایع نفت این کشور است. براساس گزارش بلومبرگ، نفت خام ونزوئلا هنگام استخراج از زمین روان نیست و نمی‌توان آن را با لوله منتقل کرد؛ بنابراین به مواد شیمیایی خاصی نیاز است تا این نفت در لوله‌ جریان یابد اما به‌علت تحریم‌های آمریکا امکان فروش این مواد به ونزوئلا وجود ندارد. همچنین بحران داخلی لیبی منجر به کاهش چشمگیر تولیدات نفتی این کشور شده؛

چراکه نیروهای نظامی مسلط بر مناطق شرقی این کشور (تحت فرمان خلیفه حفتر) مانع از فروش نفت توسط دولت مرکزی در طرابلس شده و تولید نفت این کشور را تا پایان سال۲۰۱۸ به کمتر از نصف (۴۵۰هزار بشکه) رسانده‌اند. این در حالی است که گزارش‌های غیررسمی نشان می‌دهد شرکت توتال طی سال‌های گذشته نفت مناطق شرقی لیبی را به شکل غیرقانونی خریداری کرده است. از سوی دیگر اگرچه آمار و اطلاعات دقیقی از تأثیر تحریم‌های جدید آمریکا بر فروش نفت ایران در دست نیست اما گزارش‌های مختلف از کاهش نزدیک به ۲میلیون بشکه نفت ایران بعد از بازگشت تحریم‌ها تا پایان سال۲۰۱۸ حکایت دارد؛ اگرچه ایران از ابتدای سال۲۰۱۹ تا حد زیادی وضعیت خود را در بازارهای نفتی بهبود داده و به صادرات روزانه یک‌میلیون و ۷۰۰هزار بشکه در روز رسیده است.