محمدرضا ضیا، درباره کاربرد مفاهیم و آثار عطار در زندگی امروز، به خبرنگار ایرناپلاس گفت: ما متأسفانه یک عادت رایجِ شایع داریم. وقتی درباره بزرگداشت یک شاعری می‌خواهیم صحبت کنیم، گویی قرار است او را به عرش اعلی برسانیم و بقیه را بکوبیم. من تلاش می‌کنم این‌گونه نباشد و از طرفی امیدوارم مخاطب متوجه شود چرا خیلی دنبال اغراق درباره عطار نیستم. با توجه به این مطالبی که عرض شد، عطار برای من جزو آن شعرای رده اولِ درجه یکی که ارادت تام و تمامی به آن داشته باشم، نیست که در مطالعات ادبی‌مان باید این را خیلی لحاظ کنیم.

باید این انصاف علمی را داشته باشیم
«مثلاً وقتی بحث روز عطار است نیاییم بگوییم که عطار بهترین شاعر است و بقیه را فراموش کنیم و انصاف داشته باشیم که ما یک حلقه درجه اول از شعرا داریم که آن چهار شاعر بزرگ یعنی حافظ، مولوی، سعدی و فردوسی هستند. به هر حال، این شاعر نسبت به آن‌ها، درجه دوم محسوب می‌شود و باید این انصاف علمی را داشته باشیم. این را بدانیم که عطار در میان ادبای بزرگ کلاسیک دشمنانی داشته است. مثلاً دکتر حمیدی شیرازی خیلی با عطار دشمنی ورزید و بعدها معلوم شد که انتقادات ایشان به مثنوی‌هایی بوده که اصلاً مال عطار نیست.»

زحمات دکتر شفیعی‌کدکنی در شناساندن عطار
وی در ادامه افزود: اما یکی از جنبه‌های این شاعر این است که در نثر هم کار کرده است. ما کمتر شاعرانی داریم که هم در نظم درجه اول باشند و هم در نثر. «تذکره‌الاولیا» عطار کمترین هنرش این است که می‌تواند یاریگر کسانی باشد که می‌خواهند نثرشان خوب باشد. این کتاب یکی از امهات متون ادبیات فارسی به نثر است و حتماً برای ارتقای کسانی که سودای ارتقای نثر‌نویسی دارند، مهم است. در این زمینه هم باید از زحمات دکتر شفیعی کدکنی قدردانی کرد که در همه این سال‌ها در شناساندن عطار کمک و گزیده خوبی از غزلیاتش را فراهم کرده است. ایشان سایر آثار عطار را هم به بهترین نحو، ارائه کرده‌اند. امیدوارم به‌زودی چشمانمان به چاپ «تذکره‌الاولیا» روشن شود.

در مثنوی‌های عطار، ادبیات بلندی است که به درد جامعه می‌خورد
این پژوهشگر متون ادبیات کهن فارسی با اشاره به اهمیت مثنوی‌های عطار، افزود: ما اگر دنبال مفاهیم خیلی کاربردی در زندگی باشیم ممکن است عطار آنقدر که سعدی برای این قضیه به کار می‌آید، کارا نباشد. گاهی این انتزاعی بودن مفاهیمی که در عطار است به‌خصوص در غزلیاتش، چیزی است که شاید مخاطب امروز چندان ارتباطی با آن برقرار نکند و اتفاقاً من همیشه این نقد را به اهالی موسیقی دارم که متأسفانه فقط از غزلیات عطار آن هم به یک چندتایی غزل محدود که اصولاً از یکدیگر شنیده‌اند، می‌پردازند. در صورتی که در مثنوی‌هایش ادبیات بلندی است که هم به درد جامعه می‌خورد هم برای اجراهای موسیقایی مناسب است.

بعضی اشعار عطار به اسم خیام معرفی شده است
محمدرضا ضیا در پاسخ به این پرسش که آیا اصلاً ما نیازی به اندیشه و آثار این شاعر داریم، عنوان کرد: بستگی دارد چگونه نیازمان را تعریف کنیم. اگر تصور این باشد که نیاز ما به عطار، شعر یا هنر به‌طور کلی مثل نیاز به آب، غذا و ... باشد که اصولاً این‌گونه نیست. ولی سؤال این است که آیا می‌شود اندیشه‌هایش را پیدا کرد که نیاز امروز باشد؟ باید بگوییم بله حتماً می‌شود پیدا کرد، ولی باز عرض می‌کنم که برای این کار نیاز به شناخت خوبی از عطار داریم. چون متأسفانه عطار شاعر نسبتاً پرگویی است و با زندگی‌های امروزی، کسی دیگر فرصت ندارد بنشیند و چندهزار بیت بخواند. از این جهت اگر گزیده‌های کاربردی از نوشته‌های او درست شود، می‌تواند به شناخت عطار خیلی کمک کند. مثلاً در «مختارنامه» و رباعیات عطار کلی شعرهای درجه یک هست که حتی بعضی مردم در حافظه دارند و این‌ها به اسم خیام روایت شده در صورتی که برای عطار است.

چرا باید آثار عطار را بخوانیم؟
وی درباره اینکه آثار این شاعر برای به‌کارگیری بیشتر در رشته‌های هنری امروزه توصیه می‌شود یا خیر، بیان کرد: مثلاً این رباعی «افسوس که بی‌فایده فرسوده شدیم / وز آس سپهر سرنگون سوده شدیم» «دردا و ندامتا که تا چشم زدیم، نابوده به کام خویش، نابوده شدیم». این شعر همه جا به نام خیام روایت شده و شاملو هم به نام خیام خوانده، در صورتی که از عطار است. دلیلش هم این است که متأسفانه شعر زیاد دارد و این شعر گم شده است. گاهی این متون چه خوب یا بد باشند و چه ارزش ادبی داشته یا نداشته باشند، برای شناخت سنتمان مجبور و مکلف هستیم این‌ها را بخوانیم. از طرفی ما باید مسلح به دیدار متون کهن برویم. یعنی این‌گونه نباشد که سعدی بخوانیم که ببینیم چه گفته است و هر چی هم گفته عین به عین عمل کنیم؛ سعدی حرف‌هایی هم دارد که بی‌تردید مرتجعانه است و باید در برابرشان قوی باشیم. یعنی بخوانیم، بشناسیم و مرعوبشان نشویم؛ ولو اینکه این‌ها بزرگان باشند. «اتفاقاً یکی از پتانسیل‌ها و ظرفیت‌هایی که در شعر عطار هست برای به‌کارگیری، به‌خصوص در سینمای انیمیشن است. بسیاری از ابیات به‌خصوص در «منطق‌الطیر» و «مصیبت‌نامه» که بر وزن مثنوی مولوی است، ابیاتی هستند که برای اجرای موسیقی خیلی مناسب‌اند، ولی نیاز به شناخت و تأمل دارند.»

گفت‌وگو از هنگامه ملکی