به گزارش روز دوشنبه خبرنگار فرهنگی ایرنا، اگر امروز ایران را به عنوان «گهواره تمدن» می‌شناسند ظهور تمدن در این سرزمین را باید در سابقه دیرینه ملتی شناخت که هویت فرهنگی را در لابه‌لای آیین‌ها و رسوم ستایش پروردگار بنیان گذاشت.
برای پی بردن به حقانیت ایران در شکل‌دهی «گهواره تمدن» بشر کافی است به کتاب قطور تاریخ سر زد و با مرور اسناد تاریخی ثبت شده بر این کتاب به شش هزار سال پیش سفر کرد. سفری که در همان سال‌های نخست آن می‌توان به ثبت تاریخ و پی‌جویی هویت و فرهنگ ملتی پی برد که وقتی تمام جهان را ظلمت جهل فرا گرفته بود، قومی در مسیر شکل‌دهی تمدن تلاش می‌کردند.
آیین نوروز یکی از کهن‌ترین آیین‌هایی است که در جهان آنرا به نام ایران می‌شناسند. آیینی با سابقه‌ای بیش از شش هزار سال تاریخ مکتوب که در سیر تطور و تحولات تاریخی، همواره بنای استوار بر معناهای بنیادین و بدون تغییر خود را در مسیر ستایش پروردگار از یک‌سو و احترام و کرنش به طبیعت از سوی دیگر متجلی کرده است.
نوروز با گشاده‌دستی، بدون در نظر گرفتن نژاد، جغرافیا، مرام و شیوه‌های سیاسی پادشاهان و امیران کشورها با اتکا و احترام به قوانین نظام طبیعت و رمز ماندگاری آن از یک سو و ستایش خالق طبیعت استوار و پابرجا راه خود را تا امروز ادامه داده است.

*** راز ماندگاری نوروز
رمز و راز ماندگاری و جاودانگی نوروز در پیام آن است. پیامی که از هزاره‌های پیش در زندگی ساده و بی‌آلایش مردم در ارتباط با طبیعت تا امروز تنیده شده است.
علی بلوکباشی پژوهشگر نام‌آور فرهنگ و آیین‌های ایرانی در کتاب «نوروز؛ جشن نوزایی آفرینش» درباره راز ماندگاری و جاودانگی نوروز آورده است:
«پیام نوروز پیوسته آفریده شدن و تحول یافتن است و به جمال و جلال دست یافتن. نوروز آیینی برای حرمت نهادن به زندگی است؛ یعنی گردش و پویایی طبیعت. نوروز پیام شادمانی و زنده ماندن است و شادی و پویایی، بنیان‌های سازنده هر فرد ایرانی است. حضور آیین‌هایی که شادی مبتنی بر اندیشه و پاسداشت زندگی را نوید می‌دهند، سازنده آزادی یک ملت هستند، همچنین نشانی از به چالش کشاندن بحران‌های محدودیت آور. نوروز به انسان ایرانی (و تمام انسان‌های جهان) گوشزد می‌کند حقیقت در حرکت و تغییر است نه در سکون؛ یعنی به کمال رسیدن، یعنی خود را پیوسته آفریدن و دیگر شدن و تحول‌پذیری. جاودانگی نوروز در سودمندی آن برای انسان خواهان شادی، پویایی و زندگی و سرافرازی است؛ به همین دلیل در طول تاریخ ایران برای تمام اقوام ایرانی جاذبه و کششی انکارناپذیر داشته و خواهد داشت.»
در کنار تمام داشته‌های هویت‌بخش فرهنگ نوروز برای ایران و ایرانی، جلوه‌های آیینی، خرده‌روایت‌ها و نمایش‌های گره‌خورده با رمز و راز نوروز، یکی از کاربردی‌ترین عناصر هویت‌بخش تاریخ تمدن ایران به شمار می رود.
به بهانه فرارسیدن نوروز 1398 مجال و مقال را قدر دانسته و در قالب سلسله گزارش‌هایی به معرفی آیین‌های نمایشی و نمایش‌های آیینی ایرانیان فرهنگ‌ساز می‌پردازیم.

***شاخه‌ای از نمایش‌های سور ایرانی
شخصیت «سیاه» یا «مبارک» که در شیوه نمایش‌های خیمه شب بازی ایرانی با قبای قرمز و چهره ای سیاه همواره یادآور شخصیت «حاجی فیروز» در شیوه های آیینی اجراهای نمایشی ایران به شمار می رود، یکی از کاراکترهای محبوب در جشن ها و مراسم های سور ایرانی است.
دامنه فعالیت این شخصیت در مناسبت های شادی آور ایرانی همواره مسائل اجتماعی و موضوعاتی بوده که به عنوان ناهنجاری های جامعه به شمار می رفته و در حقیقت شخصیت «سیاه» یا «مبارک» به عنوان یک منتقد با زبانی طنز تلاش می کرده به مخاطبان خود این ناهنجاری‌ها را یادآور شود و در قالب اشکال نمایشی، داستان ها و قصه های روایی، تلنگری به مخاطبان خود وارد کند.
در همین راستا نمایشگران «جی جی بی جی» با الهام گرفتن از شیوه نمایش عروسکی خیمه شب بازی ایرانی، اینبار برای معرفی داشته های هویت بخش نوروز به کودکان از حدود 150 سال پیش (اواخر عهد صفوی و آغاز عصر قاجار) در منطقه استان فارس و به ویژه شهر شیراز دست به خلاقیتی نوآورانه در روایت قصه های نوروزی، آموزه ها و داشته های فرهنگ نوروز به کودکان زدند که تجلی آن را در نمایش عروسکی و آیینی «جی جی بی جی» شاهد هستیم.

*** شیوه اجرای نمایش آیینی «جی جی بی جی»
تفاوت اجرای نمایش عروسکی «جی جی بی جی» با نمایش خیمه شب بازی در طراحی عروسک هاست. در حالی که عروسک های نمایش خیمه شب بازی به عنوان عروسک های نخی شناخته می شوند، عروسک های «جی جی بی جی»، عروسک های دستکشی هستند. موضوع داستان های این نمایش با قهرمانی به نام «پهلوان کچل» روایت کننده داشته های فرهنگی ایران به ویژه آموزه های ارزشمند و هویت بخش آیین نوروز است.
هر چند نمایش «جی جی بی جی» مانند خیمه‌شب‌بازی راه خود را به بسیاری جشن های شادی آور و مراسم سور ایرانی باز کرده است؛ در بنیان‌های شکل گیری این نمایش یکی از اصلی‌ترین جولانگاه های آنرا در ایام نوروز به خصوص در میان مردمان منطقه فارس و شهر شیراز شاهد هستیم.
این نمایش آنچنانکه گفته شد در بسیاری جشن های شادی آور ایرانیان حضوری فعال داشته، همواره بازگوکننده بخشی از مراودات اجتماعی، نحوه زندگی بوده و نقدهایی به برخی رفتارهای انسان ها وارد می کرده است.
در هنگام اجرای این نمایش روایت داستان‌های آن بر فرهنگ نوروز، قصه «بابا نوروز» و «ننه سرما» و فرزند آنها «نوروز» استوار است.
در حقیقت نمایشگران «جی جی بی جی» برای انتقال فرهنگ نوروز، ریشه های شکل گیری آن، رفتارها و آیین هایی که به بهانه برگزاری جشن نوروز در فروردین توسط خانواده‌های ایرانی رعایت می‌شود و نظایری چنین آموزه هایی، در بطن این نمایش به آموزش کودکان می پردازند تا این افراد بتوانند همسو با اعضای خانواده و دیگر شهروندان در جشن نوروز به عنوان یکی از آیین های ملی ایرانیان سهیم و دخیل باشند.
نمایش «جی جی بی جی» ضمن معرفی داشته‌های هویت بخش نوروز در خلال داستان های روایی آن نکاتی از نحوه زیست و مرام هایی چون مردانگی، شفقت، مهربانی، نوع دوستی، ایثار، گذشت و مواردی از این دست را به مخاطبان کودک و نوجوان خود آموزش می دهند.
در نمایش «جی جی بی جی» مرشد یا نقال «سفیر» (سوتکی) را زیر زبان خود قرار می‌دهد و با این ابزار در خلال صحبت کردن ضمن خلق صدایی متفاوت برای شخصیت داستان خود یا همان «پهلوان کچل» تلاش می‌کند جنبه‌های جذابیت بخشی و عوامل فرحبخشی برای پیگیری مخاطبان برای قصه ها و داستان های این قهرمان را فراهم کرده و مخاطبان هرچه بیشتری را پای قصه های نمایش «جی جی بی جی» بکشاند.
آیین نمایشی «جی جی بی جی» تلاش می‌کند در خلال قصه های خود رسم جاودان و ماندگار نوروز را به کودکان و نوجوانان انتقال دهد و در مواردی که مخاطبان آنرا علاوه بر کودکان و نوجوانان افراد بزرگسال نیز تشکیل می دهند، نمایشگران این آیین نوروزی به همان میزان بر اساس خلاقیت خود در روایت، موضوعاتی چون مردم داری، احسان، نیکوکاری و در نگاهی کلان تر نکات شهروندی و رعایت آن برای جامعه‌ای بهتر و پویاتر را به مخاطبان انتقال می‌دهند.
در طی سه، چهار دهه گذشته شاهد کمرنگ شدن شیوه اجرای این نمایش آیینی بوده‌ایم؛ اما خوشبختانه در یک دهه اخیر و با هدف حفظ آیین‌های نمایشی بار دیگر شاهد تربیت نسلی از هنرمندان جوان برای ادامه دهندگی راه نمایشگران آیین «جی جی بی جی» هستیم که می‌تواند نویدبخش حفظ این آیین برای آیندگان به شمار ود.
گزارش از امین خرمی
فراهنگ**9266**3009**9157