به گزارش روز جمعه خبرنگار فرهنگی ایرنا، اگر امروز ایران را به عنوان «گهواره تمدن» می‌شناسند ظهور تمدن در این سرزمین را باید در سابقه دیرینه ملتی شناخت که هویت فرهنگی را در لابه‌لای آیین‌ها و رسوم ستایش پروردگار بنیانگذاری کرد.
برای پی بردن به حقانیت ایران در شکل‌دهی «گهواره تمدن» بشر کافی است به کتاب قطور تاریخ سر زد و با مرور اسناد تاریخی ثبت شده بر این کتاب به شش هزار سال پیش سفر کرد. سفری که در همان سال‌های نخست می‌توان به ثبت تاریخ سازی و پی‌جویی هویت و فرهنگ ملتی پی برد که وقتی تمام جهان را ظلمت جهل فرا گرفته بود، قومی در مسیر شکل‌دهی تمدن تلاش می کردند.
آیین کهن نوروز یکی از کهن‌ترین آیین‌هایی است که در تمام جهان آنرا به نام ایران می شناسند. آیینی با سابقه‌ای بیش از شش هزار سال تاریخ مکتوب که در سیر تطور و تحولات تاریخی، همواره بنای استوار بر معناهای بنیادین و بدون تغییر خود را در مسیر ستایش پروردگار از یک‌سو و احترام و کرنش به طبیعت از سوی دیگر متجلی کرده است.
نوروز با گشاده‌دستی، بدون در نظر گرفتن نژاد، جغرافیا، مرام و شیوه‌های سیاسی پادشاهان و امیران کشورها با اتکا به احترام به قوانین نظام طبیعت و رمز ماندگاری آن از یک سو و ستایش خالق طبیعت استوار و پابرجا راه خود را تا امروز ادامه داده است.

*** راز ماندگاری نوروز
رمز و راز ماندگاری و جاودانگی نوروز در پیام آن است. پیامی که از هزاره‌های پیش در زندگی ساده و بی‌آلایش مردم درارتباط با طبیعت تا امروز تنیده شده است. رمز و راز ارتباط مردم با طبیعت به عنوان مادرِ بخشنده و فراهم ساختن نیازهای حیات آنها به واسطه رنگارنگی فصل‌هایش، سایه گستر زندگی متمدنانه جوامع و کشورهاست.
علی بلوکباشی پژوهشگر نام‌آور فرهنگ و آیین‌های ایرانی در کتاب «نوروز؛ جشن نوزایی آفرینش» درباره راز ماندگاری و جاودانگی نوروز آورده است:
«پیام نوروز پیوسته آفریده شدن و تحول یافتن است و به جمال و جلال دست یافتن. نوروز آیینی برای حرمت نهادن به زندگی است؛ یعنی گردش و پویایی طبیعت. نوروز پیام شادمانی و زنده ماندن است و شادی و پویایی، بنیان‌های سازنده هر فرد ایرانی است. حضور آیین‌هایی که شادیِ مبتنی بر اندیشه و پاسداشت زندگی را نوید می‌دهند، سازنده آزادی یک ملت هستند، همچنین نشانی از به چالش کشاندن بحران‌های محدودیت آور. نوروز به انسان ایرانی (و تمام انسان‌های جهان) گوشزد می‌کند حقیقت در حرکت و تغییر است نه در سکون؛ یعنی به کمال رسیدن، یعنی خود را پیوسته آفریدن و دیگر شدن و تحول پذیری. جاودانگی نوروز در سودمندی آن برای انسان خواهان شادی، پویایی و زندگی و سرافرازی است، به همین دلیل در طول تاریخ ایران برای تمام اقوام ایرانی جاذبه و کششی غیرقابل انکار داشته و خواهد داشت.»
در کنار تمام داشته‌های هویت‌بخش فرهنگ نوروز برای ایران و ایرانی، جلوه‌های آیینی، خرده‌روایت‌ها و نمایش‌های گره‌خورده با رمز و راز نوروز، یکی از کاربردی‌ترین عناصر هویت‌بخش تاریخ تمدن ایران به شمار می رود.
به بهانه فرارسیدن نوروز 1398 مجال و مقال را قدر دانسته و در قالب سلسله گزارش‌هایی به معرفی آیین‌های نمایشی و نمایش‌های آیینی ایرانیان فرهنگ‌ساز می‌پردازیم.

** آیین «میر نوروزی» و رمز اعتدال آن
لحظه تحویل سال یا به عبارت دیگر اولین روز سال (نوروز) در نگاه جغرافیایی به «اعتدال بهاری» نیز معروف است. اعتدال بهاری روزی است که در آن طول روز و شب با یکدیگر یکسان می‌شود و این مساله به واسطه گردش زمین به دور خورشید و قرار گرفتن زمین در محوری خاص که از آن به عنوان محور «اعتدال بهاری» نام برده می شود به وقوع می پیوندد.
به همین سبب یکی از مهمترین پیام‌ها و ویژگی‌های نوروز مساله عدالت و عدالت محوری است. اهمیت این موضوع تا جایی است که مقوله احترام به عدالت؛ رفتار عادلانه و عدالت محوری در انجام کارها به یکی از مهمترین خصوصیات ایرانیان در فرهنگ زیست آنها بدل شده است.
آیین «میر نوروزی» نیز بر پایه همین نگاه استوار است. در زمانی که شاهان در ایران حکومت می‌کردند و یا هر منطقه و اقلیم یک امیر یا فرماندار داشت، بر مساله عدالت محوری در اجرای آیین «میر نوروزی» اصرار می‌شد.
در فرهنگ ایرانیان باستان هر سال شامل دوازده ماه و هر ماه شامل 30 روز بود که در نهایت یک سال را 360 روز تشکیل می‌داد و پنج روز باقیمانده از سال را ایرانیان «پنجه دزدیده شده» یا «خمسه مسترقه» نام می‌بردند. هر چهار سال یکبار در «سال کبیسه» این پنج روز به شش روز افزایش پیدا می‌کرد.
در این بازه زمانی آیینی مبتنی بر نگاه عدالت محوری ایرانیان برگزار می‌شد؛ در این روز پادشاه، امیر یا ارباب منطقه به شکل نمایشی و نمادین از حکومت خلع می‌شد و فردی به عنوان امیر یا پادشاه نوروزی - میر نوروزی - انتخاب می‌شد.

** شیوه اجرای آیین «میر نوروزی»
«میر نوروزی» در این پنج روز حق صدور احکام مختلف را داشت و تمامی احکام او مانند احکام امیر و پادشاه لازم الاجرا بود. البته چون این نمایش به شکل نمادین و در آستانه نوروز برگزار می‌شد بیشتر احکام با شوخی، خنده و یا در مواردی تمسخرِ قدرت و نیروی ارکان پادشاهی را با خود به همراه داشت.
برای همین در مواردی حتی شاهد بودیم که «میر نوروزی» در این چند روز حکم به عزل پادشاه و یا تغییر وزیران و یا افزایش باج و خراج مردم می‌داد و بعد از پایان این پنج روز که توأم با جشن، پایکوبی، شادی، صدور احکام آمیخته با طنز و لودگی «میر نوروزی» بود مردم با شادکامی به استقبال بهار طبیعت می‌رفتند.
به محض پایان یافتن این پنج روز؛ دوران حکومت «میر نوروزی» نیز به پایان می‌رسید و در مواردی و در برخی از مناطق کشورمان بعد از این پنج روز، «میر نوروزی» به سبب احکامی که صادر کرده بود و در مواردی به افزایش باج و خراج بیش از حد معمول می انجامید، مجبور به مخفی شدن می‌شد؛ چرا که مردم برای تلافی احکام او در این پنج روز که اطاعت‌شان واجب بود سعی می کردند تا او را پیدا کرده و به تلافی احکام، مجازاتش کنند.

** بخشایش محکومین به واسطه اجرای «میر نوروزی»
در مواردی از اسناد مکتوب در عهده قاجار به این نکته اشاره شده است که کسانی که برای اجرای نمایش آیینی «میر نوروزی» انتخاب می‌شدند افرادی بودند که یا به اعدام و یا به حبس ابد محکوم شده بودند. آنها در این پنج روز فرصت داشتند با اجرای بهترین نمایش در قالب آیین «میر نوروزی» خود را پذیرای بخشش کرده و احترام و دلسوزی مردم را به شکلی توأمان برای خود به دست آوردند.
در پایان این پنج روز اگر مردم حکم به بخشش او می‌دادند در بسیاری از موارد حاکم شرع نیز «میر نوروزی» را به واسطه خواسته مردم از یک سو و از سوی دیگر فرا رسیدن بهار و نگاه عدالت محورانه این ایام در میان ایرانیان مورد عفو و بخشش قرار می‌داد.

** تاثیرگذاری «میر نوروزی» در خارج از مرزها
«میر نوروزی» یکی از شناخته شده‌ترین شیوه نمایش‌های آیینی ایرانیان در استقبال از نوروز بوده و قدمت و شهرت این آیین تا جایی است که حتی «سروانتس» نویسنده بزرگ و شهیر اسپانیایی و خالق رمان «دن کیشوت» -که او را بنیانگذار شیوه نگارش رمان‌های مدرن می دانند- بخشی از رفتار قهرمان رمان خود را بر اساس ویژگی ها و قواعد نمایش آیینی «میر نوروزی» استوار ساخته است. جایی که «دن کیشوت» در مدت پنج روز از سوی مردم به عنوان پادشاه انتخاب می‌شود؛ او در این پنج روز با احکامی که صادر می‌کرد موجبات شادی و خنده مردم را فراهم می‌ساخت.
با ورود ایرانیان به جامعه مدرن و زندگی صنعتی، امروز کمتر شاهد اجرای آیین‌های نمایشی نوروزی در اقصی نقاط کشورمان هستیم؛ اما خوشبختانه نمایش «میر نوروزی» به ویژه در منطقه شرق و شمال ایران هنوز هم در بسیاری از روستاها و قریه ها اجرا می‌شود. از سوی دیگر اداره کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی طی در دهه اخیر در خلال برگزاری جشنواره نمایش‌های آیینی - سنتی تلاش کرده تا بار دیگر این آیین نمایشی قدرتمند ایرانی را که در استقبال از نوروز کاربرد دارد بار دیگر احیا کند.
گزارش از امین خرمی
فراهنگ**9266** 9053