خبرگزاری مهر -گروه استان‌ها-زهرا مقدمی: گنبد سلطانیه یادگار سال‌های پویایی هنر و معماری ایرانی است، هنری که خوی خشن مغولان را رام کرد و در طول حکومت ایلخانان بنای عظیم گنبد سلطانیه با نقش و نگاری زیبا برپا شد تا یادگاری بر آیندگان در ایران اسلامی باشد.

نماد گردشگری استان زنجان را می‌توان در گنبد سلطانیه خلاصه کرد، بنای عظیم و باشکوهی که با وجود همه عظمت و شکوه هنوز به جایگاه واقعی خود در زمینه گردشگری در کشور نرسیده است.

اینجا تجلی‌گاه هنر و معماری اصیل ایرانی و اسلامی است، هنری برگرفته از فرهنگ و تمدن ایرانی و آمیخته با آرایه‌های بی‌بدیل معماری اسلامی، نقوشی که زندگی را می‌توان در زیبایی‌های خیره‌کننده‌اش به عینه دید.

تلفیقی زیبا از کاشی و آجر، بنایی باشکوه قامت افراشته در دامن چمن تاریخی سلطانیه و عظیم‌ترین گنبد آجری جهان است که استوار و مستحکم خودنمایی می‌کند تا بار دیگر هنر و معماری اسلامی- ایرانی را به رخ تماشاگران خود بکشاند تلفیقی زیبا از کاشی و آجر، بنایی باشکوه قامت افراشته در دامن چمن تاریخی سلطانیه و عظیم‌ترین گنبد آجری جهان است که استوار و مستحکم خودنمایی می‌کند تا بار دیگر هنر و معماری اسلامی- ایرانی را به رخ تماشاگران خود بکشاند.

گنبدی نیلگون در دشت سرسبز و تاریخی سلطانیه خودنمایی می‌کند و هر بیننده‌ای را به تحسین هنر و معماری ایرانی وامی‌دارد. انواع آجرکاری، گچ‌بری و کاشی‌کاری، منبت‌کاری، آیینه‌کاری، نقاشی و همه هنرهای اصیل ایرانی و اسلامی در این بنای ارزشمند تاریخی خلاصه شده است.

این روزها گنبد سلطانیه جلوه‌ای باشکوه‌تر از چهره گذشته خود را نشان داده و با کنار رفتن لایه‌ای که چهل سال پیش بر روی زیبایی‌هایش کشیده شده بود امروز شکوه و عظمتی باورنکردنی از خود به نمایش گذاشته است که چشم هر بیننده‌ای را خیره این عظمت و شکوه می‌کند.

گنبد سلطانیه آغاز یک نهضت معماری است

گنبد سلطانیه آغاز یک نهضت معماری است. انواع هنرهای اصیل ایرانی و اسلامی در ساخت گنبد عظیم سلطانیه به‌کاررفته به‌گونه‌ای که می‌توان ادعا کرد این اثر آئینه تمام نمای معماری و هنر ایرانی و اسلامی است.

گنبد تاریخی و عظیم سلطانیه بزرگ‌ترین و اصیل‌ترین شناسنامه سبک معماری آذربایجانی بوده که در استان زنجان قرارگرفته است. سبک آذری به لحاظ استفاده از آرایه‌ها و تزئینات به‌کاررفته در بناها و ساختمان‌ها، دوره شکوفایی معماری ایرانی محسوب می‌شود.

استفاده از سفالینه‌های زرین‌فام در بناها، استفاده از حجم زیاد سفال با رنگ فیروزه‌ای و لاجوردی از ویژگی‌های سبک آذری است که این سبک را با سایر سبک‌ها دارای تفاوت‌هایی کرده است.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان زنجان ر با اشاره به وضعیت اماکن گردشگری استان، از گنبد تاریخی سلطانیه به عنوان یکی از بناهایی که هم دارای مشخصات ملی و هم مشخصات جهانی است و می‌گوید: این اثر شگفت‌انگیز در فهرست آثار جهانی نیز به ثبت رسیده و در نوع خود بزرگ‌ترین گنبد آجری جهان و سومین گنبد بزرگ دنیا بعد از گنبد سانتاماریای فلورانس و ایاصوفیه ترکیه است.

یحیی رحمتی در گفتگو با خبرنگار مهر با بیان اینکه گنبد تاریخی سلطانیه آغاز یک نهضت معماری است ادامه دهد: سال ۹۷ با فعالیت‌ها و برنامه ریزی ها صورت گرفته نقوش زیبای نمای داخلی گنبد عظیم سلطانیه بعد از چهل سال رونمایی شد.

وی با بیان اینکه گنبد سلطانیه از بناهای شاخص در حوزه معماری است می‌گوید: گنبد سلطانیه دارای شاخص‌های ارزشمندی در زمینه معماری است که این بنا را نسبت به سایر بیناها متمایز کرده است.

یکی از شاخص‌های اصلی گنبد سلطانیه، آرایه‌های وابسته به معماری بنا است و این آرایه‌ها باعث شده است که گنبد سلطانیه به موزه زنده هنرهای سنتی ایران و هنرهای وابسته به معماری تبدیل شود رحمتی می‌افزاید: یکی از شاخص‌های اصلی گنبد سلطانیه، آرایه‌های وابسته به معماری بنا است و این آرایه‌ها باعث شده است که گنبد سلطانیه به موزه زنده هنرهای سنتی ایران و هنرهای وابسته به معماری تبدیل شود.

وی با بیان اینکه گنبد سلطانیه و به‌نوعی سبک آذری، شروع معماری فاخر ایرانی بعد از اسلام است می‌گوید در گنبد تاریخی سلطانیه از هر هنری که در حوزه معماری است، اثری به‌غایت زیبا را می‌بینیم یکی از نمودهای اصلی معماری، سبک آذری است.

رحمتی با بیان اینکه گنبد سلطانیه آغاز یک نهضت معماری است؛ چراکه برخی از مجموعه‌ها از معماری منطقه تأثیر گرفته‌اند. ادامه می‌دهد شاخص‌ترین بنای ایرانی قبل از اسلام تخت جمشید و بعد از اسلام نیز شاخص‌ترین بنای ایرانی و اسلامی گنبد سلطانیه بوده است.

به گفته رحمتی تفاوت گنبد سلطانیه با تخت جمشید این است که تخت جمشید به‌واسطه اتفاقاتی که افتاد، تأثیر زیادی بر روند معماری بعد از خود نداشته است.

رحمتی با بیان اینکه برای حفظ این شناسنامه هنری و تاریخی، حفاظت از تزئینات وابسته به معماری در اولویت برنامه‌ها قرار گرفته است، می‌افزاید: این اقدام به‌صورت بسیار ظریف، زمان‌بر و هزینه‌بر در گنبد سلطانیه در حال اتفاق افتادن است، شاید اگر می‌خواستیم نقش موردنظر را از اول بازآفرینی کنیم، زمان کمتری برای این کار صرف می‌شد ولی می‌بایست وفادار به نقش اصلی می‌بودیم تا آسیب فنی به نقش نرسد.

وی با یادآوری اینکه مرمت مجموعه گچ‌بری‌ها و آرایه‌های ایوان جنوبی گنبد سلطانیه به اتمام رسیده است، ادامه می‌دهد: اوایل دهه پنجاه، مرمت‌گران ایتالیایی برای تثبیت، گچ‌بری‌ها را با مواد خاص پوشاندند و همین پوشش باعث شد این آرایه‌ها در طول چهل سال در معرض دید متخصصان، محققان و عموم مردم نباشد و بعد از نزدیک به چهل سال، این آرایه‌ها را با آخرین تکنیک‌های مرمتی لایه‌برداری کرده و لایه پوششی را بدون اینکه هیچ‌گونه آسیبی به تزئینات برسد، جدا کردیم.

مدیرکل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان زنجان نمی‌افزاید: این بنا، منبع بسیار بزرگ مطالعاتی نقوش اسلامی است و شاید به این وسعت بنایی با این همه منبع مطالعاتی در حوزه نقوش معماری و آرایه‌های وابسته به معماری نداشته باشیم.

گنبد تاریخی سلطانیه دارای ۸ ایوان است

مدیر پایگاه میراث جهانی گنبد سلطانیه هم با بیان اینکه گنبد تاریخی سلطانیه دارای ۸ ایوان است و تزئینات در فضای داخلی قرار دارد، می‌گوید: طی ۲ سال اخیر توانستیم بخش اعظم فضای داخلی ایوان‌ها را مرمت کنیم و در حال حاضر یک ایوان که معروف به ورودی و طبقات است را شروع کرده‌ایم و تا ۶ ماه دیگر آماده خواهد شد.

میر موسی انیران با بیان اینکه در حال حاضر ۸ مرمت کار که آموزش‌های لازم را دیده‌اند کار مرمت را انجام می‌دهند و سرعت عمل ما نسبت به گذشته چند برابر شده است، می‌افزاید: در رواق داخلی ۹۰ درصد کار به اتمام رسیده و ۸۵ درصد مرمت رواق بیرونی هم به اتمام رسیده است.

وی ادامه می‌دهد: سال گذشته لایه‌برداری تزئینات در رواق جنوبی که توسط ایتالیایی‌ها یک لایه حفاظتی در سال‌های قبل از انقلاب روی آن کار شده بود و کسی قبلاً ندیده بود را آغاز کرده‌ایم که ریزترین و پرکارترین تزئینات در این قسمت است.

تنها جایی که کلمه «الملک» و نام مبارک حضرت علی (ع) با خط دیگری استفاده شده است در قسمت رواق جنبوده است حُسنی که در این کار بوده این است که تزئینات را باز کرده‌ایم و دیده‌ایم در این قسمت چه چیزی است و مرمت کرده‌ایم و به نمایش گذاشته‌ایم.

انیران با بیان اینکه تنها جایی که کلمه «الملک» و نام مبارک حضرت علی (ع) با خط دیگری استفاده شده است در همین قسمت بوده است، می‌گوید: حُسنی که در این کار بوده این است که تزئینات را باز کرده‌ایم و دیده‌ایم در این قسمت چه چیزی است و مرمت کرده‌ایم و به نمایش گذاشته‌ایم.

وی با بیان اینکه ۲۴ چشمه طاق داریم که ۳ چشمه طاق بسته بوده و باز شده است، می‌افزاید: کسی که به سقف نگاه می‌کند می‌تواند به‌راحتی پیوستگی تزئینات را ببیند و یکی از بهترین کارهایی که در میراث جهانی انجام می‌شود و نخستین بار است که این کار اتفاق می‌افتد و می‌تواند باعث جذب گردشگر شود.

گنبد و ارگ تاریخی سلطانیه و همچنین شهر سلطانیه دارای ظرفیت ارزشمندی برای رونق گردشگری است، ظرفیتی که با توجه به فعالیت‌های صورت گرفته در این مجموعه تاریخی گردشگران داخلی و خارجی زیادی را به سمت خود کشانده است.

دشت سلطانیه به استناد مدارک باستان‌شناسی پایگاه استقرارهای مختلفی از هزاره‌های پیش از تاریخ و سرچشمه رودخانه‌های زنجانرود و ابهر رود است. این دو رودخانه پس از قدرت گرفتن از آب‌های تحت‌الارضی چمن سلطانیه در طول مسیر و کنار شاخه‌های فرعی خود به‌نوعی باعث پدید آمدن و قوام سکونتگاه‌های مختلفی شده‌اند.

در خصوص تاریخچه شهر سلطانیه می‌خوانیم: هنگامی‌که ارغون خان (پسر آباقا خان) چهارمین ایلخان مغول بر اریکه سلطنت تکیه زد، تصمیم گرفت در محل سلطانیه فعلی شهری بنا کند. بدین رو دستور داد «قلعه‌ای که دور باروی آن ۱۲ هزار گام باشد، از سنگ تراشیده بسازند». ارغون پس از آغاز احداث ساختمان این قلعه درحالی‌که هنوز نیمه‌کاره بود در آن مسکن گزید و به سال ۶۹۱ هجری قمری درگذشت و در همان‌جا به خاک سپرده شد.

عرض دیوارهای قلعه به‌اندازه‌ای بود که چهار سوار به‌آسانی می‌توانستند در کنار هم بر روی آن حرکت کنند. گنبد سلطانیه هم در شهر سلطانیه در استان زنجان قرار دارد و یکی از شاهکارهای معماری ایران در دوره ایلخانی است. این گنبد در حدفاصل سال‌های ۷۰۴ تا ۷۱۲ قمری، به دستور اولجایتو پادشاه مغول، معروف به سلطان محمد خدابنده و با تولیت و نظارت خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی ساخته شده است.

اولجایتو امر کرد آرامگاه باشکوهی برای وی بسازند. اولجایتو پس از طرح سلطانیه تصمیم گرفت که به تقلید از آرامگاه برادرش غازان خان، آرامگاه رفیع و باشکوهی برای خود بسازد به همین دلیل برای برپایی این آرامگاه، هنرمندان از هر سو به سلطانیه آمدند تا یکی از شاهکارهای عظیم دوره مغول را به عرصه ظهور برسانند.

بنای گنبد سلطانیه بر اساس طرح آرامگاه غازان خان که آن نیز از بنای آرامگاه سلطان سنجر در (مرو) الهام گرفته شده بود ساخته شد با این تفاوت که پلان آرامگاه سلطان سنجر مربع و پلان گنبد سلطانیه هشت‌ضلعی است. اگرچه تا حدود زیادی معماری آرامگاه سلطان سنجر در بنای سلطانیه تأثیر گذاشته، لیکن نکات ابتکاری در بنای اخیر به حدی است که آن را به‌صورت یکی از شاهکارهای هنر و معماری ایران درآورده است که بعدها نمونه و الگویی برای احداث تعداد زیادی از ابنیه این دوره شد.