صاحب‌خبر - احیای دریاچه ارومیه سال‌هاست دغدغه و چالش بزرگ مردم شمال‌غرب کشور شده و دولت تدبیر و امید برای احیای آن به‌عنوان یک وعده انتخاباتی کمر همت بسته است، اما شاید نقش دانشگاهیان در این میان پررنگ‌تر از دولت باشد، تا جایی که در سال 93 دفتر مدیریت و برنامه‌ریزی دریاچه ارومیه در دانشگاه صنعتی شریف با همکاری دانشگاه‌های ارومیه و تبریز به‌عنوان پروژه ملی ایجاد شد. برنامه‌ریزی‌های احیا هم در همان سال صورت گرفت و مقرر شد اجرا به وسیله دستگاه‌های اجرایی و پایش و اثربخشی توسط دانشگاه‌ها انجام شود. دانشگاه آزاد اسلامی هم مدت زمان زیادی است که تمام توان و ظرفیت‌های علمی و فنی خود را برای نجات دریاچه ارومیه به کار گرفته است. دکتر علی‌اکبر ولایتی، رئیس هیات‌موسس و هیات امنای این دانشگاه آذرماه سال گذشته در هفتمین سفر استانی‌اش به تبریز خواستار پیگیری احیای دریاچه ارومیه شد. او دریاچه ارومیه را «حیات آذربایجان» خواند و از دانشگاهیان دانشگاه آزاد اسلامی به‌ویژه استان آذربایجان شرقی خواست که موضوع احیای دریاچه ارومیه را پیگیری و مطالعه کنند. در همین راستا واحد تبریز هم و غم خود را برای احیای دریاچه ارومیه گذاشت. اردیبهشت امسال بود که رئیس دانشگاه آزاد اسلامی آذربایجان شرقی از راه‌اندازی «مرکز تحقیقات مدیریت توسعه پایدار دریاچه ارومیه» در واحد تبریز خبر داد؛ مرکزی که در آن تمام فعالیت‌های علمی و آموزشی این دانشگاه در راستای احیای دریاچه ارومیه به‌طور جدی آغاز شد و واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی آذربایجان شرقی به دلیل حفظ محیط‌زیست و احیای دریاچه ارومیه، به‌صورت علمی و جدی وارد عملیات آموزشی در این حوزه شدند. مسئولان دانشگاه آزاد اسلامی بر این باورند که راهکار علمی ارائه‌شده توسط دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی و مطالعاتی در کنار راه‌حل‌های موجود می‌تواند آنها را به هدف اصلی که همان نجات دریاچه ارومیه است، برساند. این مرکز تلاش دارد از ظرفیت استادان و دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه آزاد اسلامی استان و کشور در حوزه محیط‌زیست استفاده کند. در واقع ایجاد ساختار پژوهش اثرگذار یکپارچه شبکه‌ای (پایش) درخصوص محیط‌زیست و توسعه پایدار در حوضه آبریز و دریاچه ارومیه و بسترسازی برای استقرار سیستم مدیریت یکپارچه توسعه پایدار در حوضه آبریز مهم‌ترین هدفی است که از سوی این مرکز پیگیری می‌شود. حالا بیش از 10ماه است که مرکز تحقیقات مدیریت توسعه پایدار دریاچه ارومیه فعالیت خود را با شعار «با مشارکت می‌توانیم» در تبریز آغاز کرده است. از همان روز مسئولان دانشگاه آزاد اسلامی از لحاظ پژوهشی و آموزشی تمام توان خود را در راستای احیای دریاچه ارومیه به کار گرفته‌اند. دکتر ولایتی هم در خردادماه امسال اعلام کرد احیای این دریاچه یکی از اولویت‌های پژوهشی و مطالعاتی دانشگاه آزاد اسلامی است، بنابراین باید هر نوع تسهیلاتی در اختیار استان قرار گیرد تا این مهم انجام شود. آثار خشک شدن دریاچه ارومیه به همان منطقه محدود نمی‌شود باقر حسین‌پور، جامعه‌شناس و معاون آموزشی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی آذربایجان غربی چندی پیش از راه‌های احیای دریاچه ارومیه سخن گفت. به گفته او، دریاچه ارومیه یکی از بحران‌های جدی زیست‌محیطی کشور ماست. در واقع بحث زیست‌محیطی و بحران‌های آن یکی از چالش‌هایی است که انسان معاصر با آن مواجه است. او در این‌باره گفته بود: «یکی از ویژگی‌های چالش‌های زیست‌محیطی این است که محدود به محل و منطقه خاصی نمی‌شوند، زیرا اگر اختلالی در یک سیستم به وجود آید، کل سیستم را دچار چالش می‌کند. بحران‌های زیست‌محیطی هم همین حالت را دارند و وقتی یک گونه جانوری از بین رفته یا یک رودخانه در یک کشور خشک می‌شود، آثار آن را در کل جوامع و کشورهای دوردست نیز خواهیم دید.» به اعتقاد او، دریاچه ارومیه هم به همین صورت است و نمی‌توانیم بگوییم اگر دریاچه ارومیه یا حتی یک تالاب خشک شد، آثارش به همان منطقه محدود می‌شود. او توضیح داد: «یکی از پیامدهای خشک شدن دریاچه ارومیه این است که اقتصاد مردم منطقه که عمدتا بر مبنای کشاورزی است (حدود پنج میلیون نفر پیرامون این دریاچه زندگی می‌کنند و 37 درصد اقتصاد آنها مبتنی‌بر کشاورزی است) دچار اختلال می‌شود. برآوردهایی که صورت گرفته، این‌طور مشخص می‌کند که براساس وزش جهت باد (میلیاردها تن نمک در بستر دریاچه وجود دارد و جهت وزش باد از غرب به شرق است) همه نمک‌ها به‌سمت فلات مرکزی ایران آمده و در مناطق شرقی و مرکزی تمام خاک‌ها آلوده می‌شود و امکان کشاورزی از بین می‌رود.» نظام موضوعات دریاچه ارومیه به طرح پایش می‌رسد مرکز تحقیقات مدیریت توسعه پایدار حوضه آبریز دریاچه ارومیه دانشگاه آزاد اسلامی برای رفع بحران‌های زیست‌محیطی در سطح حوضه آبریز این دریاچه و برای کمک به بهبود وضعیت محیط‌زیستی، اجتماعی، اقتصادی، اکولوژیکی و رسیدن به توسعه پایدار در حوضه آبریز را‌ه‌اندازی شده است. عزیز جوانپور، رئیس دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز مهم‌ترین اقدام این واحد دانشگاهی برای احیای دریاچه ارومیه را راه‌اندازی همین مرکز تحقیقاتی می‌داند. او توضیح می‌دهد: «ما مرکز تحقیقاتی را ویژه دریاچه ارومیه تشکیل دادیم که الان این مرکز فعال بوده و با گروه‌های مختلف در ارتباط است. همچنین با ستاد احیای دریاچه ارومیه نیز در حال رایزنی هستیم و برنامه‌هایی را هم از این ستاد گرفته‌ایم.» او می‌گوید: «به دنبال آن هستیم تا حوضه‌های آبریزی دریاچه ارومیه را به صورت منطقه پایلوت مورد بررسی قرار دهیم و البته اقداماتی نیز در این راستا صورت گرفته است. برای پیشبرد برنامه‌ها علاوه‌بر هماهنگی با ستاد دریاچه ارومیه با سازمان محیط‌زیست نیز در ارتباط بوده و برنامه‌های مشترکی را در دستور کار قرار داده‌ایم تا بتوانیم اقدامات موثری را در این زمینه انجام دهیم.» رئیس دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز به ظرفیت‌های بالای این دانشگاه برای احیای دریاچه ارومیه اشاره و تصریح کرد: «ما در دانشگاه آزاد اسلامی ظرفیت عظیمی برای این مهم داریم که یکی از آنها نظام موضوعات است. در حقیقت ما در واحد تبریز و در مرکز تحقیقاتی‌مان نظام موضوعات دریاچه ارومیه را تبیین کردیم و قرار است این نظام موضوعات در طرح پایش مورد استفاده قرار بگیرد.» جوانپور با بیان اینکه ورود نظام موضوعات مربوط به دریاچه به طرح پایش قدم بسیار بزرگی برای احیای دریاچه محسوب می‌شود، می‌گوید: «با استخراج چالش‌های مربوط به احیای این دریاچه پایان‌نامه‌های دانشجویان به این سمت سوق پیدا می‌کند که می‌تواند نقش اساسی در پیشبرد برنامه‌ها داشته باشد و براساس پیش‌بینی‌ها قرار است این اتفاق در اردیبهشت سال 98 محقق شود.» تلاش داریم مسائل مربوط به احیای دریاچه ارومیه را به کمک ظرفیت علمی دانشگاه‌ها حل کنیم با مسعود تجریشی، رئیس گروه علمی و فناوری ستاد احیای دریاچه ارومیه و استاد دانشگاه صنعتی شریف درباره آخرین وضعیت دریاچه ارومیه گفت‌وگو کردیم. به گفته تجریشی، دریاچه ارومیه این روزها بالاترین سطح و تراز را طی پنج سال اخیر داشته است. او می‌گوید: «درحال‌ حاضر دریاچه ارومیه با تراز 6/1270، ۳۰ سانتیمتر نسبت به سال قبل افزایش تراز دارد، بنابراین می‌توانیم بگوییم در شرایط تثبیت قرار گرفتیم، اما هنوز تا تراز 75/1271 فاصله داریم. این عدد به لحاظ علمی، پایه و اساسی شده است که دکتر روحانی خواستند در سه سال آینده یک متر به تراز آب دریاچه اضافه شود.» به گفته او، احیای دریاچه ارومیه، یکی از معدود پروژه‌ها در جمهوری اسلامی است که بیشترین نقش را در تعیین برنامه‌ای که باید صورت بگیرد، داشته است؛ برنامه‌ای که با استفاده از ظرفیت‌های ملی و بین‌المللی و همکاری دستگاه‌های اجرایی و دانشگاه‌ها انجام شده است، به‌طوری که الان ما دانشگاه تبریز و ارومیه و تعداد بیشماری دانشگاه‌های دیگر را به‌عنوان نهاد انتخاب کردیم؛ یعنی سعی کردیم دانشگاه‌ها به‌عنوان نهاد همکار ما باشند. به‌طور مثال، دانشگاه علوم پزشکی تبریز به‌عنوان دانشگاهی که بتواند تمام مسائل مربوط به بهداشت و سلامت مرتبط با احیای دریاچه ارومیه را شناسایی کرده و درباره تبعات خشک شدن آن به ما کمک کند در نظر گرفته شده است، بنابراین تلاش بسیاری انجام دادیم تا برای چگونگی احیای دریاچه ارومیه هم از تجربیات داخل و هم تجربیات بین‌المللی استفاده کنیم. به عبارتی عمدتا به جای اینکه از مشاوران کمک بگیریم، تلاش کردیم از ظرفیت‌های علمی و دانشگاهی استفاده کنیم.» به گفته تجریشی، این مدلی است که الان برای احیای زاینده‌رود و دریاچه بختگان هم در نظر گرفته شده؛ مدلی که باعث می‌شود بسیاری از تالاب‌ها جان گرفته و به صورت علمی احیای این دریاچه‌ها انجام شود. رئیس گروه علمی و فناوری ستاد احیای دریاچه ارومیه می‌گوید: «بسیاری از اوقات در سوالات و پاسخ به آن سوالات اجماع نداریم؛ به‌عنوان مثال اینکه چرا این دریاچه از ابتدا خشک شد؟ آیا ارتباطی بین دریاچه و آب‌های زیرزمینی وجود دارد یا خیر؟ آیا وقتی من راجع به یک اقدام صحبت می‌کنم، اثربخشی این اقدام دیده شده یا خیر؟ آیا آثار و تبعات اجرای این پروژه‌ها به صورت مدل‌سازی با هم دیده شده است؟ آیا من تحلیلی دارم از اینکه اگر حوزه کشاورزی به احیای دریاچه همکاری می‌کند چرا همکاری می‌کند و اگر نمی‌کند علت آن چیست و چگونه من می‌توانم باعث این همکاری شوم؟ آیا می‌توان نمک‌هایی را از کف دریاچه برداشت برای اینکه به تعادل نمک برسیم؟ آیا من می‌توانم مصرف آب کشاورزی را کم کنم و درآمد کشاورزان را افزایش دهم؟ چه گیاهانی می‌توانند برای آنجا مناسب بوده و آب کمتری نیاز داشته باشند؟ سوال‌های زیادی در این زمینه وجود دارد. برای برخی از این سوالات تجربیات بین‌المللی وجود داشته است که باید از ظرفیت‌ها و تجربیات بین‌المللی آن استفاده کنیم.» دانشگاه‌ها؛ حلقه واسط برای انتقال تجربه‌ها تجریشی معتقد است حلقه واسط برای انتقال تجربه‌ها دانشگاه‌ها هستند و توضیح می‌دهد: «اینکه این سوالات مطرح شود و پاسخ آنها مستدل باشد، این دانشگاه‌ها هستند که می‌توانند کمک کنند. برای بسیاری از این سوالات در داخل کشور کاری انجام نشده و بعضی نیز در دنیا بسیار نو هستند، از این رو این سوالات و سوالات مشابه را سعی کردیم به کمک دانشگاه و ظرفیت علمی دانشگاه‌ها حل کنیم. همچنین دستگاه‌های اجرایی را به‌عنوان ظرفیت اجرایی و دانشگاه‌ها را به نحوی کنار هم قرار دهیم که صرفا بتوانیم برنامه‌ریزی چگونگی احیای دریاچه ارومیه را به صورت علمی و به کمک دستگاه‌های اجرایی و محوریت دانشگاه‌ها مشخص کنیم. البته چگونگی احیا مشخص شده و باید برگردیم سراغ اجرا توسط دستگاه‌های اجرایی که عملکرد این گونه پروژه‌ها را نظارت می‌کنند و باز هم از ظرفیت دانشگاه‌ها استفاده کنیم.» استاد دانشگاه صنعتی شریف معتقد است این مدل و الگویی است که اگر بتوانیم به مرور زمان و به صورت پیوسته هم برای جاهای دیگر اجرا کنیم، می‌توانیم به صورت طبیعی و براساس یک مساله محور از ظرفیت دانشگاه‌ها به‌عنوان نهاد همکار استفاده کنیم که این به دانشجویان و چاپ مقالات می‌تواند کمک خوبی کند. او می‌گوید: «این مدل همچنین می‌تواند کمک کند تا پول کمتری را هزینه کرده و همه چیز را خودمان تجربه نکنیم و از تجربیات دیگران نیز استفاده کنیم. در تمام مواردی که من به‌عنوان سوال برای شما مطرح کردم، نقش دانشگاه و مراکز تحقیقی را می‌بینیم که به کمک‌مان آمدند و در حال گسترش این مدل هستیم تا بتوانیم در بخش‌های دیگر زیست‌محیطی هم استفاده کنیم.» از پایان‌نامه‌هایی که درباره دریاچه ارومیه هستند نیز حمایت می‌کنیم تجریشی به حمایت از پایان‌نامه‌ها در این زمینه هم اشاره می‌کند: «از پایان‌نامه‌هایی که درباره دریاچه ارومیه هستند نیز حمایت می‌کنیم. البته این حمایت ما زیاد نیست؛ مبلغی پول به دانشگاه تبریز و ارومیه دادیم و اعلام کردیم این سوالات باید پاسخ داده شود. مثلا در دانشگاه ارومیه و تبریز کاهش 40 درصدی داریم؛ یعنی در کاهش 40 درصدی باید بگویند چه کارها و چه پروژه‌هایی انجام شود که اساتید دانشگاه‌ها با دانشجویان همکاری ‌کنند و همین به‌عنوان تز دانشجویان مطرح می‌شود.» او ادامه می‌دهد: «برای دیگر دانشگاه‌ها نیز فراخوانی انتهای هر سال می‌زنیم. در این فراخوان دانشجویانی که برای آن منطقه نیستند برای ما نامه می‌فرستند. در سایت ستاد احیا نیز تزها را می‌گذاریم که دیگران هم بتوانند استفاده کنند. تاکنون بیش از 15رساله دکتری و کارشناسی‌ارشد در دانشگاه‌های دیگر یعنی دانشگاه‌هایی جدا از آنهایی که از استان‌ها هستند، حمایت کردیم.» رئیس گروه علمی و فناوری ستاد احیای دریاچه ارومیه درباره ظرفیت‌های دانشگاه آزاد اسلامی هم صحبت به میان آورد: «دانشگاه آزاد اسلامی هم ظرفیت زیادی برای حمایت از دریاچه ارومیه دارد. به‌طور مثال الان وارد حوزه گیاهان دارویی شده‌ایم. در حوزه گیاهان دارویی دنیایی از کار وجود دارد. به‌عنوان مثال ما با افرادی در دانشگاه‌ها در این زمینه صحبت کردیم که چگونه می‌توانیم از ظرفیت دانشکده‌های دارو‌سازی استفاده کنیم که گیاهان دارویی که در منطقه وجود دارند مورد استفاده قرار گیرند. دانشگاه آزاد اسلامی در این زمینه می‌تواند کمک‌های زیادی کند.» او می‌گوید: «طیف وسیعی از دانشکده‌ها و اساتید دانشگاه می‌توانند در منطقه درگیر این موضوع شوند. ما حتی در مباحث فرهنگی و اجتماعی مثلا اینکه چگونه می‌توان از مشارکت کشاورزان استفاده کرد یا چگونه تغییر الگوی کشت می‌تواند به بودجه خانوارها کمک کند، می‌توانیم از ظرفیت دانشگاه‌ها استفاده کنیم. دانشگاه‌های ما اینها را متوجه و درگیر آن شده‌اند.» تجریشی معتقد است: «زمانی که این ارتباط وجود نداشته باشد، سوالی نیست و مقاله‌ای که تولید می‌شود نیز مقاله فرضی است و سرانجامی ندارد و به حل مسائل کشور منتج نمی‌شود، بنابراین تصورمان این است که بتوانیم از ظرفیت دانشگاه‌های منطقه و ظرفیت دانشگاه‌های کشور استفاده کنیم، چون احیای دریاچه ارومیه یک پروژه ملی است. معتقدم با مدلی که طراحی شده، در جاهای دیگر کشور نیز دانشگاه‌ها به مسئولیت خود بیشتر توجه خواهند کرد.» آخرین وضعیت دریاچه براساس آنچه ستاد احیای دریاچه ارومیه اعلام کرده است تراز دریاچه ارومیه در تاریخ هفتم دی 1397 برابر با 1270.54 متر از سطح دریاهای آزاد قرار گرفته است. مقایسه وضعیت دریاچه ارومیه با تاریخ مشابه در سال گذشته حاکی از افزایش 25 سانتیمتری تراز دریاچه ارومیه نسبت به تاریخ هفتم دی 1396 است. این درحالی است که در شرایط بحرانی تراز دریاچه ارومیه بین سال‌های 1374 (سال شروع افت تراز دریاچه ارومیه) تا سال 1393 (سال شروع عملیات اجرایی طرح نجات دریاچه ارومیه) به‌طور متوسط سالانه با افت 40 سانتیمتری مواجه بوده و حجم آب موجود در آن از 32میلیارد مترمکعب به زیر یک‌میلیارد مترمکعب و سطح آن از 5300 کیلومترمربع به هزار کیلومتر مربع رسیده بود. طبق آخرین آمار، حجم آب یک‌میلیارد و 860 میلیون مترمکعب بوده که تیر 96 این آمار یک‌میلیارد و 830 میلیون متر‌مکعب را نشان می‌داد، همچنین وسعت دریاچه هم با افزایش نسبی در تیر امسال به 2208 کیلومتر مربع رسیده که سال گذشته وسعت آن 2185 کیلومتر‌مربع بود. تراز دریاچه در سال 94 به 1270.04 نیز کاهش یافته بود، پس از آن با اقدامات موثر دولت و پنج سازمان متولی ازجمله شرکت آب منطقه‌ای، آب و فاضلاب، جهاد کشاورزی، منابع طبیعی و حفاظت محیط‌زیست وضعیت دریاچه بهبود یافته و تثبیت شد. چرا دریاچه ارومیه خشک شد؟ شاید اولین سوالی که درباره دریاچه ارومیه به ذهن برسد، این باشد که موقعیت این دریاچه کجاست؟ دریاچه ارومیه در میان استان‌های آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی قرار گرفته است. ارتفاع دریاچه ۱۳۰۰ متر از سطح دریا است. در گذشته متوسط عمق دریاچه، حدود ۶ متر بوده و طول آن نیز به ۱۲۰ کیلومتر و پهنایش به ۱۵ تا ۵۰ کیلومتر می‌رسید که مساحتی حدود ۵۰۰۰ تا ۶۰۰۰ کیلومتر مربع را شامل می‌شد؛ مساحتی که هم‌اکنون دیگر شاهد آن نیستیم. دریاچه ارومیه از مناطق حفاظت‌شده محسوب می‌شود و در یونسکو به‌عنوان منطقه حفاظت‌شده زیست کره به ثبت رسیده است. شاید سوال دومی که درباره دریاچه ارومیه به ذهن می‌رسد این باشد که چرا دریاچه خشک شد؟ چه عواملی باعث این موضوع شد؟ کارشناسان محیط‌زیست سه عامل را در خشک شدن دریاچه ارومیه دخیل می‌دانند؛ این عوامل شامل برداشت بیش از حد مجاز از منابع آبی حوضه آبریز دریاچه، توسعه بی‌رویه بخش کشاورزی در اطراف دریاچه با بهره‌برداری از آب‌های این حوضه و شاید درنهایت، تشدید تغییرات اقلیمی و وقوع خشکسالی در کنار دو عامل دیگر است. ایجاد سد، حفر چاه‌های غیرمجاز، افزایش جهانی دمای هوا و جاده میان‌گذر دریاچه ارومیه از دیگر عواملی است که کارشناسان از آن نام می‌برند.∎​