صاحب‌خبر - 19سال پیش بود که دانشگاه‌ها و موسسات تحقیقاتی ایرانی تحقیقات خود در زمینه نانوتکنولوژی را شروع کردند. آن زمان ایران در میان پنج قدرت برتر این حوزه یعنی ایالات متحده آمریکا، چین، کره‌جنوبی و فرانسه چیزی برای گفتن نداشت. اما فقط هفت سال طول کشید تا ایران هم حرفی برای گفتن داشته باشد و پس از یک دوره 10 ساله به جایگاه چهارم تولید‌کننده علم در حوزه نانو تکنولوژی برسد و موسسات تحقیقاتی‌اش بین 20 موسسه برتر دنیا و حتی بالاتر از دانشگاه‌های آمریکایی قرار گیرند. در این میان اما دانشگاه آزاد اسلامی بود که بالاتر از دانشگاه تهران و دانشگاه شریف به‌عنوان بازیکن اصلی در میان موسسات و دانشگاه‌های ایرانی ایفای نقش می‌کرد و هرساله تعداد مقالات علمی خود را در این حوزه بالا می‌برد. موید این نکته حضور پررنگ دانشگاه آزاد اسلامی در کسب رتبه بیستم بین موسسات تحقیقاتی برتر جهان است. همچنین در یازدهمین نمایشگاه فناوری نانو در سال جاری بود که محققان این دانشگاه 220 محصول ارائه کرده بودند. دانشگاه آزاد اسلامی می‌گوید سرمایه‌گذاری در این حوزه را با توجه به جایگاه مهم آن افزایش داده است و حتی در پای آموزش‌های علمی در این حوزه به مدارس سما نیز کشیده شده است. درحال حاضر دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران‌جنوب قطب نانو در این دانشگاه محسوب می‌شود. دانشگاه آزاد اسلامی جزء ۲۰ دانشگاه پیشتاز دنیا در حوزه نانو خرداد امسال مقاله‌ای با عنوان نشر تحقیقات ملی فناوری نانو در مجله «تکنولوژی تحلیل و مدیریت استراتژیک» به چاپ رسید که نویسندگان آن با تجزیه و تحلیل آماری از مقالات منتشرشده بین سال‌های 1991 تا 2015 میلادی در حوزه نانوتکنولوژی، رهبران و بازیکنان اصلی این حوزه را معرفی کردند. براساس آنچه در این مقاله به چاپ رسیده است، چین درصدر تولید‌کنندگان علم در حوزه نانوتکنولوژی است و پس از آن، ایالات متحده آمریکا در مقام دوم قرار دارد. در این میان کره‌جنوبی و هند در مقام سوم و چهارم جای گرفته‌اند. اما آنچه باعث شگفتی نویسندگان این مقاله شده، قرارگرفتن ایران در جایگاه پنجم است. البته اگر این نویسندگان می‌دانستند که جایگاه فعلی ایران در تولید علم در حوزه نانو‌تکنولوژی چهارم جهان است، بیشتر شگفت‌زده می‌شدند. در این مقاله همچنین دانشگاه آزاد اسلامی با رکورد انتشار 6‌هزار و 415 مقاله به‌عنوان بیستمین سازمان برتر جهان در حوزه تولید علم نانو‌تکنولوژی بین سال‌های 2006 تا 2015 و حتی بالاتر از دانشگاه‌های آمریکایی معرفی شده است. در ادامه بخش‌هایی از این مقاله را می‌خوانید. درک وضعیت و چشم‌انداز توسعه تکنولوژی‌های مختلف و چگونگی پیشرفت‌های علمی و نوآوری به یکی از نگرانی‌های مدیران و سیاستگذاران تبدیل شده است. در چنین شرایطی نیاز به تعیین اولویت‌های علمی و فناوری در کشورهاست. شاخص‌های ظهور تکنولوژی در کشورها می‌تواند اطلاعات ارزشمندی برای طراحی نقشه راه فناوری و پیش‌بینی آینده علم و فناوری ارائه دهد. در طول هفت سال گذشته چندین نفر از نویسندگان این مقاله توسعه شاخص‌های ظهور تکنولوژی را پیگیری کرده‌اند که نتایج آن این بود که رویکرد موجود در توسعه فناوری تاکید بر انتشار مقالات تحقیقاتی بوده است. در این مقاله یک رویکرد کتاب‌شناختی (تجزیه و تحلیل آماری انتشارات کتبی) برای کمک به ردیابی فناوری‌های درحال ظهور دنبال شده است. نانوتکنولوژی از دهه 1980 به‌عنوان تکنولوژی یا علمی که می‌توانست زمین را تغییر دهد، مورد توجه قرار گرفت. تلاش‌های زیادی در این‌باره انجام گرفت و این موضوع به‌ یکی از اولویت‌های ایالات متحده آمریکا تبدیل شد. با این حال ایالات متحده تنها کشور وارد شده به این عرصه نبود. رتبه‌بندی کشورها با توجه به شرایط پیش‌بینی‌شده در دهه اول توسعه نانوتکنولوژی نشان می‌دهد ایالات متحده، ژاپن، چین، آلمان و فرانسه پنج کشور برتر در تعداد مقالات و نمره ظهور هستند. در دهه اول یعنی بین سال‌های 1991 تا 2000 از بین 100 سازمان تحقیقاتی برتر، 27 سازمان آن متعلق به ایالات متحده آمریکا بود و چینی‌ها تنها 14 موسسه در این لیست داشتند. اما در دهه دوم(1998 تا 2007)، چین با رشد سریع در توسعه فناوری نانو به رتبه نخست صعود کرد. به‌طوری که 42 موسسه چینی در مقابل 22 موسسه آمریکایی در لیست 100 موسسه تحقیقاتی برتر نانو قرار گرفتند. در دهه سوم (2015- 2006) اما چین، ایالات‌متحده، کره جنوبی، هند و ایران به ترتیب رتبه اول تا پنجم را به خود اختصاص دادند. چین با داشتن 73 سازمان تحقیقاتی در میان 100 موسسه تحقیقاتی برتر جایگاه دست‌نیافتنی را کسب کرد و نمرات سازمان آن نشان می‌داد که درحال نابود کردن ایالات متحده در این حوزه است. اما نکته جالب اینکه چین، ایالات متحده، ژاپن، آلمان و کره جنوبی پنج کشور برتر در تعداد انتشارات فناوری نانو بودند، درحالی که هند و ایران پیش از این در جایگاه 6 و 13 قرار داشتند. این واقعیت نشان داد که کشورهایی همچون هند و به‌ویژه ایران، نه‌تنها رشد قابل‌توجهی در شمار مقالات نانوتکنولوژی داشته‌اند بلکه انتشارات آنها در شرایط جدید فناوری نانو نیز نقش مهمی داشته است. براساس نمودار رشد شاخص تولید علم ایالات متحده در این حوزه در طول 15سال گذشته کمتر از سه بار بوده، درحالی که ایران در همان دوره رشد بیش از هشت‌هزار درصدی (80 بار) داشته است. نتایج این تحقیقات همچنین نشان از تسلط کامل موسسات تحقیقاتی چینی دارد. از میان 100 موسسه تحقیقاتی در زمینه نانوتکنولوژی 73 موسسه به چین تعلق دارد و بعد از آن کره‌جنوبی با پنج مرکز تحقیقاتی و ایالات متحده و ایران هرکدام با سه موسسه تحقیقاتی قرار دارند. جدولی در این مقاله منتشر شده است که فعالیت‌های تحقیق و توسعه 20 سازمان را در حوزه نانوتکنولوژی در سه دوره 10ساله نشان می‌دهد. در این جدول رتبه هر سازمان براساس میزان انتشار مقاله در حوزه نانوتکنولوژی تعریف شده است. نکته جالبی که در دوره 10 ساله سوم یعنی سال‌های 2007 تا 2015 وجود دارد، اینکه بین 20 سازمان برتر همه دانشگاه‌ها چینی هستند به جز دو دانشگاه که یکی از آنها دانشگاه ملی سنگاپور با هشت‌هزار و 484 رکورد انتشاراتی است و دیگری دانشگاه آزاد اسلامی با 6هزار و 415 رکورد انتشاراتی. همچنین در شکل دو موسسات و دانشگاه‌های ایرانی که بیشترین تولیدات را در نانوتکنولوژی داشتند نشان داده شد‌ه‌اند که دانشگاه آزاد اسلامی، دانشگاه تهران و دانشگاه شریف در رتبه‌های نخست تا سوم هستند. البته در داشتن بالاترین شاخص ESC دانشگاه پزشکی تهران بعد از دانشگاه آزاد اسلامی بیشترین نمره را دارد. وضعیت نانوتکنولوژی در کشور فناوری نانو یا همان نانوتکنولوژی را موج چهارم انقلاب صنعتی می‌خوانند، علمی که با وجود نوپابودنش توانسته است در حوزه مختلف ورود کند و جایگاه ویژه‌ای به دست آورد و در پیش‌بینی‌ها برای آینده علوم نقش اساسی بازی کند. اواخر پارسال بود که پایگاه اطلاعات علمی وب‌آو‌ساینس غول‌های علمی در حوزه نانوتکنولوژی را معرفی کرد که ایران در کنار چین، آمریکا، هند با داشتن هشت‌هزار و 791 مقاله جایگاه چهارم را تصاحب کرده بود. تلاش‌های محققان ایرانی باعث شده بود کره‌جنوبی از کشورمان عقب بماند و به جایگاه پنجم سقوط کند. البته به گفته همین پایگاه اطلاعاتی، ایران با سهم 40 درصدی در تولید علم در این حوزه، کشور نخست در میان کشورهای اسلامی است و توانسته عربستان، ترکیه و مالزی را کنار بزند. آمارها می‌گویند تعداد کل ثبت اختراعات محققان ایرانی طی سال‌های 2007 تا 2017، 197 مورد بوده که بیشترین آنها در اداره ثبت اختراعات آمریکا به ثبت رسیده است. جایگاه فناوری نانو در کشور به حدی بود که در سال 82 برای ایجاد هماهنگی میان نهادهای مختلف و دستگاه‌های اجرایی ستاد ویژه توسعه فناوری نانو تاسیس شد. تاکنون دو دوره 10ساله در این ستاد مشخص شده که دوره 10ساله اول آن مربوط به سال‌های 84 تا 94 است که دستاورد‌های آن علاوه‌بر فعالیت بیش از 35هزار محقق در این حوزه، راه‌اندازی 78 آزمایشگاه دانش‌آموزی نانو، برگزاری هشت‌ المپیاد دانش‌آموزی، راه‌اندازی رشته‌های دکتری تخصصی فناوری نانو در 23 دانشگاه و کارشناسی‌ارشد در 66 دانشگاه بوده است. در این دوره 10ساله، 152 دانشگاه و مرکز تحقیقاتی در حوزه نانو فعال بودند. سرعت در این حوزه به حدی بود که ثبت اختراع‌های مربوط به حوزه نانو، 33 درصد از کل ثبت اختراع‌های جهانی ایران را شامل شده بود. سال 94 بود که اجرای سند 10ساله دوم توسعه نانو شروع شد که یکی از اهداف آن کسب سهم مناسبی از بازار جهانی فناوری نانو است. در این سند هدف دستیابی به سهم دودرصدی از بازار جهانی این فناوری است. همچنین تا پایان سال گذشته 257 شرکت فناورانه در حوزه نانوتکنولوژی در کشور راه‌اندازی شده است که بیشترین فعالیت آنها در حوزه نانومواد بوده و 33 درصد از کل فعالیت‌های این شرکت‌ها را شامل می‌شود. 12درصد از این شرکت‌ها در حوزه دارو و 12درصد نیز در حوزه ساخت‌وساز فعالیت می‌کنند. شرکت‌های فعال نانو مرتبط با نساجی 9 درصد، بسته‌بندی و کشاورزی 6 درصد، نفت، گاز و پتروشیمی چهاردرصد و خودرو دودرصد را به خود اختصاص داده‌اند. گفته می‌شود این شرکت‌ها 376 محصول دانش‌بنیان مبتنی‌بر فناوری نانو تولید کردند که 42 درصد آن در حوزه ساخت تجهیزات بوده است. گردش مالی این محصولات در سال 92، 79 میلیارد تومان بوده که در سال 95 به 708 میلیارد تومان رسیده است. در مورد سال‌های بعد آماری منتشر نشده است. البته جالب است بدانید این محصولات فقط در داخل کشور به فروش نرسیده و به 47 کشور جهان صادر شده است. اما همان‌طور که می‌دانید پشتوانه همه این موفقیت‌ها در عرضه محصولات نانو، تحقیقاتی است که در سراسر دنیا ازجمله ایران انجام می‌شود. براساس گزارشی که سایت statnano در سال 2017 منتشر کرده، ایران رتبه نخست را در میان کشورهایی که بیشترین مقاله را در این حوزه داشتند، به دست آورده است. همچنین به گزارش همین سایت درحال حاضر دانشگاه آزاد اسلامی با داشتن دوهزار و 215 مقاله ISI از ابتدای سال 2017 تا انتهای آن رتبه چهارم را بین موسسات تحقیقاتی جهان در سال 2018 دارد. این سایت جهانی اعلام کرده است که تعداد کل استنادهای داده شده به مقالات ایرانی در طول سال 2017، چهارهزار و 880 عدد است که از این حیث دانشگاه آزاد اسلامی رتبه پنجم را بین موسسات جهان دارد. در این میان اما دانشگاه تهران که رتبه دوم را در میان تولیدات علمی در داخل دارد با داشتن 771 مقاله ISI رتبه 38 را در میان موسسات جهانی از آن خود کرده است و هزار و 788 تعداد کل استنادهایی است که به مقالات منتشرشده از سوی این دانشگاه شده است. دانشگاه امیرکبیر در ایران رتبه سوم را در میان دانشگاه‌های فعال در زمینه نانو‌تکنولوژی دارد. این دانشگاه در سال 2017، 480 مقاله ISI در زمینه نانو داشته است و در میان موسسات جهان رتبه 107 را دارد. تعداد کل استناد‌های داده شده به این مقالات هزار و 43 استناد است که از این حیث این دانشگاه در رتبه 134 است. چهارمین دانشگاه فعال در حوزه نانو در کشور دانشگاه تربیت‌مدرس است که در سال 2017، توانسته 444 مقاله ISI را به نام خود ثبت کند تا از این طریق بتواند رتبه 118 را در میان موسسات تحقیقاتی جهان به دست آورد. در همین مدت تعداد استناد‌های داده شده به مقالات این دانشگاه 763 عدد بوده که براساس آن در رتبه 190 دنیا قرار دارد. دانشگاه علوم پزشکی تهران هم از دانشگاه‌های فعال در زمینه نانوتکنولوژی است، محققان این دانشگاه در سال 2017، 408 مقاله ISI داشته‌اند که باعث کسب رتبه 113 در میان موسسات جهانی شده است. تعداد کل استناد‌های داده شده به مقالات این دانشگاه 982 عدد است که باعث کسب رتبه 140 آنها شده است.∎​