محمدصادق خسروی‌علیا /خبرنگار


با وجود تصویب قوانین و آیین‌های متعدد در زمینه ساماندهی و جمع‌آوری آسیب‌دیدگان اجتماعی اما همچنان آسیب‌های اجتماعی در کشور سیر صعودی دارد و تعداد آسیب‌دیدگان اجتماعی نیز رو به افزایش است. معادله حل نشده رشد آسیب‌های اجتماعی در کشور نمایندگان مجلس را بر آن داشته که این‌بار با طرحی تحت عنوان «حفظ کرامت آسیب‌دیدگان اجتماعی» با معضلات اجتماعی مقابله کنند. این طرح که در واقع محتویات خود را از آیین‌نامه شورای‌عالی اداری درخصوص ساماندهی متکدیان(مصوب 1378) وام می‌گیرد در تلاش است که با سیاست‌های کهنه و شکست‌خورده‌ای مانند نگهداری آسیب‌دیدگان اجتماعی در مجتمع‌های اردوگاهی، تلاش برای هماهنگی و همسویی دستگاه‌ها و... ریشه آسیب‌های اجتماعی را بخشکاند. کارشناسان در گفت‌وگو با همشهری نقاط قوت و ضعف این طرح را بررسی می‌کنند.

قوانین کنونی به‌درستی اجرا نمی‌شود 
سیدحسن موسوی‌چلک، رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران با بیان اینکه ما در حوزه آسیب‌های اجتماعی نیازی به قانونگذاری جدید نداریم، چراکه تا‌به‌حال قوانینی که تصویب شده نیز هنوز به‌درستی اجرا نشده است، گفت: سال‌هاست در حوزه آسیب‌های اجتماعی با مشکلات متعددی روبه‌رو هستیم. این آسیب‌ها به‌حدی بغرنج‌شده که منجر به ورود مستقیم مقام معظم رهبری به این مسئله و برگزاری جلسات منظم با مسئولان عالی کشور در این‌باره شد. او ادامه داد: انتظار می‌رود در این عرصه همه حوزه‌ها نقش خود را درست ایفا کنند. در حوزه سیاستگذاری و قانونگذاری نیاز به همکاری بیشتری احساس می‌شود. مجلس شورا‌ی اسلامی با قانونگذاری و نظارت برای اجرای قوانین می‌تواند برای کاهش این آسیب‌ها بسیار کمک کند. قبل از نقد طرح حفظ کرامت آسیب‌دیدگان اجتماعی، بهتر است بگویم همین که نمایندگان مجلس در کمیسیون اجتماعی دغدغه رفع مسائل آسیب‌های اجتماعی را دارند و آن را پیگیری می‌کنند، باعث خوشحالی است. اما تنها دغدغه و تنظیم و ارائه طرح نمی‌تواند راهگشا باشد. در واقع اینکه چه قانونی با کدام ضمانت اجرایی تصویب می‌شود، اهمیت دارد.
رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران دلایل توجیهی طرح حفظ کرامت آسیب‌دیدگان اجتماعی را بسیار بدیهی و پیش‌پا‌افتاده دانست و گفت: بسیاری ‌از افرادی که به‌عنوان گروه‌های هدف(کودکان کار، معلولان، معتادان متجاهر و...) در این طرح تعیین‌شده، برای همه آنها قبلا قانون تصویب شده است. آیین‌نامه‌ها و قوانین متعددی برای هر یک از این گروه‌های هدف تا‌به‌‌حال تنظیم و تصویب شده است. پس نیازی نیست که در قالب یک طرح دوباره یک قانون را تصویب کنیم.  موسوی‌چلک با اشاره به اینکه اصطلاح «مجتمع اردوگاهی» در این طرح در تعارض با تکریم است، اینطور تشریح کرد: «اگر هدف بانیان این طرح حفظ کرامت آسیب‌دیدگان است، پس چرا دوباره می‌خواهند سیاست شکست‌خورده اردوگاهی را تجربه کنند؟ تجربه مجتمع اردوگاهی را نه‌تنها در کشور ما، بلکه در بسیاری از کشورها تجربه شده و متأسفانه نتایج مثبتی به‌دنبال نداشته است. در این طرح مشخص نیست که واقعا قرار است چه چیزی تکریم شود؟ این کارشناس حوزه آسیب‌های اجتماعی طرح حفظ کرامت آسیب‌دیدگان اجتماعی را یک گرته‌برداری ناشیانه و غیرکارشناسی خواند و ادامه داد: «90درصد محتویات طرح حفظ کرامت آسیب‌دیدگان اجتماعی برگرفته از آیین‌نامه شورای‌عالی اداری مصوب سال1378 درخصوص ساماندهی متکدیان است. در واقع این طرح چیز‌ تازه‌ای ندارد و همه محتوای خود را از آیین‌نامه‌ای وام گرفته که قبلا مصوب شده است.»
او در تکمیل مستندات خود حاکی از غیرکارشناسی‌بودن این طرح اینطور توضیح داد: «این طرح یکی از گروه‌های هدف خود را معلولان معرفی می‌کند. تعجب می‌کنم قانون مربوط به معلولان که همین امسال در مجلس تصویب شد، پس دوباره چه ضرورتی دارد یک قانون مشابه دیگر تصویب شود!؟ در مورد معتادان متجاهر هم قانون داریم. همینطور بی‌سرپرست‌ها، متکدیان و... همچنین قوانین تحت عنوان قانون تامین زنان و کودکان بی‌سرپرست، قانون حمایت از کودکان بدسرپرست و بی‌سرپرست، قانون حمایت از کودکان، قانون کار، قانون مبارزه با مواد‌مخدر و... همه اعضای گروه هدف این طرح را تحت پوشش قرار می‌دهد. پس این طرح هیچ کمکی به حوزه آسیب‌های اجتماعی نمی‌کند.  موسوی‌چلک در پایان گفت: «در طول این سال‌ها پس از اجرای آیین‌نامه‌های مربوط به حوزه آسیب‌های اجتماعی توسط کارشناسان و محققان آسیب‌شناسی‌های متعددی صورت گرفته است اما با وجود این، بانیان این طرح به ‌خودشان حتی زحمت نداده‌اند قبل از تهیه این طرح نگاهی به یکی از آسیب‌شناسی‌های صورت‌گرفته بیندازند. از این‌رو این طرح بسیار غیرکارشناسی و مبتدی است و بعید می‌دانم روی این طرح اصلا کار شده باشد. به لحاظ زمانی هم وقت چندانی برای تهیه این طرح صرف نشده چراکه اگر این طرح را در کنار مصوبه شورای‌عالی اداری درخصوص ساماندهی متکدیان (که 19سال پیش تصویب شد) قرار دهید، متوجه تفاوت‌های آن نخواهید شد.»

در حل معضل کودکان کار می‌تواند راهگشا باشد

با وجود این معاون اجتماعی بهزیستی کشور نگاه مثبت‌تری به این طرح دارد. حبیب‌الله مسعودی‌فرید در گفت‌وگو با همشهری در این‌باره توضیح داد:«طرح حفظ کرامت آسیب‌دیدگان اجتماعی به نوعی همان آیین‌نامه شورای‌ عالی اداری درخصوص ساماندهی متکدیان سال 1378است. در مقایسه این طرح با آیین‌نامه قبلی می‌توان گفت بخش‌های اندکی به آن اضافه شده اما به‌نظر من چون این‌بار قرار است از طریق مجلس مصوب شود می‌توان به اجرای آن کمی امیدوار‌تر بود.»  مسعودی‌فرید با تأکید بر اینکه لازم است روی این طرح بیشتر کار شود، گفت:« پس از اعلام نظر کمیسیون‌ها باید از پیشنهادها و نظرات دستگاه‌های متولی امر نیز استفاده شود؛ در این صورت به قانونی بدل خواهد شد که اجماع و ضمانت اجرایی بیشتری دارد. همچنین علاوه بر تصویب این طرح اگر ‌شأن نظارتی آن را تقویت کنند قطعا می‌توان به خروجی و نتیجه مثبتی دست یافت.»   او با اشاره به اینکه طبق آمار ما 70درصد کودکان کار در پایتخت از اتباع خارجی هستند، بیان کرد:«این طرح درصورت تصویب می‌تواند در حل مسائل کودکان کار نیز کارگشا باشد چراکه همه دستگاه‌ها را در ساماندهی این کودکان دخیل دانسته است. در واقع طرح حفظ کرامت آسیب دیدگان اجتماعی طرح نسبتا قابل‌قبولی است، چراکه هم کودکان کار اتباع بیگانه در آن دیده شده و هم نقش سازمان برنامه و بودجه در این زمینه مشخص شده است. به نوعی می‌توان گفت این طرح آیین‌نامه قبلی را درخصوص متکدیان تکمیل می‌کند.»  معاون اجتماعی بهزیستی کشور در مورد شکست برنامه‌های مبتنی بر نگهداری آسیب‌دیدگان اجتماعی در مجتمع‌های اردوگاه‌هاگفت:« یکی از عوامل مهمی که باعث شد طرح مجتمع‌های اردوگاهی ناموفق عمل کنند بی‌توجهی به آیین‌نامه بود. در واقع طبق آیین‌نامه عمل نشد. دستگاه‌های مختلف همکاری لازم را نداشتند و روالی که در آیین‌نامه آمده بود مانند احراز هویت، وضعیت سلامتی و... رعایت نشد. از این‌رو اگر از همان ابتدا که مجتمع‌های اردوگاهی شروع به‌کار کردند طبق آیین‌نامه پیش می‌رفتیم مطمئنا از طرح اردوگاه‌ها نتیجه می‌گرفتیم.»پ یشنهاد مسعودی‌فرید برای تقویت این طرح و ساماندهی آسیب‌دیدگان اجتماعی عمل کردن به آیین‌نامه قبلی است. او در این‌باره توضیح داد:« فعلا طبق آیین‌نامه قبلی عمل شود، چراکه طرح حفظ کرامت آسیب‌دیدگان اجتماعی یک طرح عادی است و نیاز به بررسی دستگاه‌ها و کمیسیون‌ها دارد تا به مرحله پختگی برسد و همچنین نیاز به زمان بسیاری دارد تا به تصویب برسد. در این بازه زمانی اگر همه دستگاه‌ها طبق آیین‌نامه عمل کنند بدون شک 80درصد آنچه در این طرح مدنظر است محقق خواهد شد.»



نقاط قوت و ضعف طرح ارائه شده در حوزه آسیب‌های اجتماعی
لیلا ارشد، فعال اجتماعی و حقوق زنان و کودکان 

متأسفانه آسیب‌های اجتماعی رو به افزایش است. نسبت به قبل سن این آسیب‌ها پایین آمده و نوع آن پیچیده، خشن و سخت‌تر شده است؛ از این ‌رو جای امیدواری دارد که نمایندگان مجلس با ورود به مسائل آسیب‌های اجتماعی در پی رفع معضلات این حوزه هستند. طرح حفظ کرامت آسیب‌دیدگان اجتماعی 2نقطه قوت دارد؛ در این طرح، عناوین بیش از 10دستگاه و سازمان آمده و وظایف‌شان مشخص شده تا برای کاهش آسیب‌های اجتماعی مداخله کنند. این یکی از نقاط قوت است که باعث می‌شود با تصویب این طرح ما شاهد همسویی و هماهنگی سازمان‌های متعدد برای مقابله با آسیب‌های اجتماعی باشیم. نقطه قوت دیگر این طرح، اشاره به آموزش‌های فنی و حرفه‌ای برای آسیب‌دیدگان اجتماعی است. طبق این طرح کسانی که به دلایل متعددی در اردوگاه‌ها نگهداری می‌شوند به آنها آموزش‌های فنی و حرفه‌ای داده می‌شود. این آموزش‌ها درصورتی که شرایط اشتغال بیرون از اردوگاه برای آسیب‌دیدگان را فراهم کند تأثیر مثبت دوچندانی دارد. در این طرح یک سیستم گزارش‌دهی پیش‌بینی شده است. به این معنا که در پایان هر سال نتیجه عملکردها باید گزارش داده شود؛ این نکته مثبتی است و البته امیدوارم نتایج این گزارش‌ها تنها در اختیار گردآورندگان آن نباشد و رسانه‌ها هم بتوانند آن را منتشر کنند تا سایر فعالان این حوزه بتوانند از گزارش‌ها و ارزشیابی‌ها استفاده کنند. عدم‌حضور مددکاران اجتماعی، از نکات منفی این طرح است؛ چون مددکاران اجتماعی به‌دلیل دانش و تجربه کار  نظرات تخصصی و حرفه‌ای اثربخشی دارند. دوم اینکه نقش فعالان مدنی نیز در این طرح بسیار کمرنگ است. در کشور ما سال‌هاست که فعالان و نهاد‌های مدنی در این حوزه و در خط مقدم مشکلات اجتماعی و کاهش آن  در تلاش هستند و از این‌رو تجربیات خوبی دارند. اگر این افراد و نهاد‌ها در این طرح دیده می‌شدند مطمئنا به بهبود شرایط کمک شایانی می‌کردند. نکته منفی دیگر این طرح نگهداری اردوگاهی است. نگهداری در اردوگاه‌ها تا الان موفق نبوده و شرایط اردوگاهی نه‌تنها کمک نمی‌کند بلکه آسیب‌زاست. اشکال فنی این طرح آن است که همچنان به پیشگیری سطح یک توجه می‌کند و همچنان به پیشگیری سطح یک بی‌توجه است. نیاز است که پیشگیری سطح3 مطرح و اجرایی شود. اقدامات تبلیغی و ارشادی در این حوزه هیچ کمکی به حل مسئله نمی‌کند و باید تغییر رفتار آسیب‌دیدگان اجتماعی توسط مددکاران اجتماعی، فعالان مدنی و روانشناسان صورت گیرد تا بتوان نتیجه مثبت گرفت. باید آسیب‌دیدگان اجتماعی با ابزار مقابله با مسائل آشنا شوند و آنها را در تغییر رفتار خود به‌کار گیرند و این کار جز از طریق متخصصان امر محقق نخواهد شد. در کمک به آسیب‌دیدگان اجتماعی باید به پیشگیری سطح یک و 2توجه شود و در این زمینه نقش صدا و سیما ،سازمان ملی جوانان ،آموزش و پرورش، دانشگاه‌ها و... بسیار مؤثر است.