خاک این خطه چنان با هنر و فرهنگ اصیل ایرانی درآمیخته است که هنوز یادگاران هزاران سال را بر رخ دریا و صحرا و کوه و دشت آن می توان دید.
جلگه گرم، رودهای پر آب، سواحل زیبا و کوه های با شکوه زاگرس میزبان مردمانی هنرمند و هنرور از گذشته های دور با قدمتی 9 هزار ساله بوده که میراث فرهنگی، صنایع دستی و معماری آنها برای نسل کنونی نمادی از عشق و زیبایی است که با حضور اقوام بختیاری، عرب، لر و فارس و همچنین عشایر کوچ رو در سرزمین خوزستان تنوع گسترده ای از هنر ص‍ن‍‍ای‍‍ع‌ دس‍ت‍‍ی عجین شده با فرهنگ اصیل ایرانی پدید آورده است.
به گزارش پژوهشگر ایرنا، ت‍ن‍و‌ع‌ و ت‍روی‍ج‌ رش‍ت‍ه‌ ‌ه‍‍ای خ‍‍اص ص‍ن‍‍ای‍‍ع‌ دس‍ت‍‍ی‌ را می توان از منظر های گوناگون بررسی کرد. از یک نگاه، این داشته ها برای هر ملت به مثابه پشتیبان فرهنگی و تمدنی آن به شمار می رود که می تواند زمینه ای برای انسجام بیشتر سیاسی و همسویی های اجتماعی باشد.
از سوی دیگر، این عرصه کارکردهای اقتصادی فراوانی دارد. علاوه بر تجارت مرتبط با فروش محصولات صنایع دستی و جذب گردشگران داخلی و خارجی، اشتغالزایی بویژه کسب و کارهای خانگی و کوچک می تواند در چرخش چرخ های اقتصاد کشور نقش موثری بازی کند.
استان خوزستان با مساحت 64 هزار کیلومتر مربع و جمعیت حدود چهار میلیون و 800 هزار نفر در جنوب غربی ایران قرار دارد. در این استان سه مجموعه آثار باستانی چغازنبیل، شوش و شوشتر وجود دارد که از سوی سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) به ثبت جهانی رسیده است. همچنین حدود یک هزار اثر ملی یادگار با شکوه و شگفت‌انگیز در خاک خوزستان تاکنون شناسایی شده و شمار بیشتری هم در نوبت ثبت ملی است.
از این رو، به نظر می رسد استان خوزستان برای گسترش و احیای صنایع دستی و همچنین صنعت گردشگری ظرفیت های فراوانی دارد و توجه به هنرمندان و مردم خونگرم خوزستانی امری ضروری و قابل توجه مسوولان است.
در همین پیوند، پژوهشگر ایرنا با «مجتبی گهستونی» فعال حوزه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، در باره چالش های صنایع دستی و گردشگری خوزستان، توانمندی ها و فعالیت های صورت گرفته در استان و همچنین راه های باقیمانده برای بهره برداری هر چه بیشتر از این عرصه ها در چهار مقوله 'نقش مردم در احیای صنایع دستی خوزستان'، 'مشکلات عمده حوزه صنایع دستی'، 'پیشنهادهایی برای رونق صنایع دستی' و 'نقش نهادهای مردمی' گفت و گو کرده است.
'مجتبی گهستونی' دبیر و سخنگوی انجمن دوستداران میراث فرهنگی 'تاریانا' و پژوهشگر برتر بخش خصوصی استان خوزستان در ١٣٩٣ خورشیدی است.

** نقش مردم در احیای صنایع دستی خوزستان
پرسش: مردم استان خوزستان تا چه اندازه در گسترش و تولید صنایع دستی نقش ایفا می کنند و این حوزه چه جایگاهی در این استان دارد؟
پاسخ: میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری حوزه های به هم پیوسته ای هستند. اغلب مردم همواره در فکر بکارگیری ابزارهای دست ساخته خود بوده اند و این ابزارها امروز هنوز هم در زندگی روزمره آنان جنبه کاربردی و البته هم جنبه تزیینی دارد.
هر چند در خوزستان بار اصلی تولید صنایع دستی بر دوش زنان است و در زمینه تولید انواع و اقسام صنایع دستی حضور پررنگی دارند، اما بانوان در محیط روستایی هم در بخش تولید و هم در بخش مصرف، معمولا تمام ابزارهای مورد نیاز خودشان را تولید کرده و در مقاطعی نیز تولید و تبادل پایاپای صورت می گرفته اما بعد از آن موضوع خرید و فروش و عرضه به صورت گسترده تر به وجود آمده است.

** مشکلات عمده حوزه صنایع دستی
پرسش: مهمترین مشکلات در زمینه تولید محصولات صنایع دستی چیست؟
پاسخ: اصلی ترین مشکل در حوزه صنایع دستی مقوله بازاریابی، بازارسازی و بازارداری است. باید بتوان محصولات تولیدی را فروخت. در این زمینه در کل دنیا چند تا کشور هستند که بازار ساخته اند و بازارداری می کنند.
برای نمونه، جاذبه هایی مانند کوچ عشایر، دامداری و ساخت صنایع دستی متنوع در اغلب نقاط کشور وجود دارد اما در اثر بی توجهی به سه مقوله ای که پیشتر آمد، ما نتوانسته ایم در ایران برای جلب توریست و فروش کالاهای صنایع دستی بازار بسازیم و بازارداری کنیم.
نمونه دیگر، عرضه فرآورده های تولیدی روستاییان است. در برخی روستاها خانم ها متوجه شده اند به جای اینکه محصول خود را به دلالان بدهند خودشان وارد میدان شوند و محصول خود را مستقیم به گردشگر بفروشند. بنا بر این با شیوه های بسته بندی آشنا شده اند و برای عرضه و فروش کالاهای تولیدی کشاورزی و صنایع دستی خود پیشقدم شده و آموزش های اولیه را نیز دیده اند.

پرسش: آمار دیگری درباره فعالان این عرصه دارید؟
پاسخ: بله. اکنون صنعتگران بومی استان که کارت شناسایی دارند2500 نفر است. برای نمونه در روستای «عِلوِه» در «کوت عبدالله» صنعتگران زیادی وجود دارند که زن و مرد حصیرباف هستند که باید علاوه بر شناسایی، کارت بیمه نیز داشته باشند و وام هم دریافت کنند.
با توجه به تنوع قومی و فرهنگی در روستاها و مناطق دیگر استان هم ممکن است همین تعداد افراد وجود داشته باشند اما برای ساماندهی صنایع دستی در استان بویژه برای خانم ها کار چندانی صورت نگرفته است.

** پیشنهادهایی برای رونق صنایع دستی
پرسش: برای شناسایی هنرمندان و صنعتگران خوزستانی چه پیشنهادهایی دارید؟
پاسخ: یکی از مشکلات عمده ما این است که در کل استان خوزستان زنان صنعتگر زیادی داریم اما متاسفانه شناسایی نشده اند. طبق آمارهای رسمی در دهه80 تعداد180 هزار زن صنعتگر در استان خوزستان داشتیم که البته در مقیاس جمعیت آن روز رقم زیادی است. اکنون به نظر می رسد تا پارسال فقط حدود سه هزار نفر زن و مرد صنعتگر در خوزستان باقی مانده باشند. این نشان می دهد ما در شناسایی صنعتگران استان دچار مشکل شده ایم و نتوانسته ایم برای آنان کاری کنیم؛ مانند بیمه، تهیه مواد اولیه و پیش خرید محصولات و غیره.
بنابراین پیشنهاد می شود :
اول این که ضرورت شناسایی همه هنرمندان و صنعتگران باید جزو اولویت های اصلی معاونت صنایع دستی استان قرار گیرد. ممکن است مسوولان برخی شهرستان ها درباره رشته های مختلف صنایع دستی اطلاعات اندکی داشته باشند و اگر بررسی های لازم صورت گیرد شاید بتوانند برخی رشته ها و صنایع منسوخ شده را شناسایی کنند.
دوم این که باید کارت شناسایی برای روستاییان هنرمند و صنعتگر فعال در این عرصه صادر شود.
سوم اینکه روستاییان و صنعتگران را آموزش بدهند. باید به این افراد به عنوان هنرمند و صنعتگر ارزش گذاشت. مثلا با برگزاری نمایشگاه های مختلف زمینه آشنایی هنرمندان فعال اعم از زن و مرد را با متقاضیان داخلی و بازرگانان خارجی فراهم کنند و علاوه بر حمایت های لازم، کالاهایشان را نیز پیش خرید کنند.
چهارم اینکه باید برای صنعتگران نشان ملی صادر کنند. هم اکنون در خوزستان افراد اندکی این نشان را دارند. این افراد باید مورد توجه قرار بگیرند و مشوق ها و هدایایی به آنها بدهند.
چند سال پیش پنج نوع صنایع دستی را در استان خوزستان شناسایی کردیم و به ثبت ملی رساندیم. در نتیجه توان عظیمی در استان وجود دارد که شناسایی آنها را ضروری می کند. از نظر من، چند نوع صنایع دستی مانند خورجین بافی، سازهای موسیقی و ساخت آنها، آهنگ های بومی، ساخت زیورآلات یا لباس های محلی یا مصنوعات چوبی که متفاوت تر از بقیه است؛ باید نشان ملی بگیرند. در برخی از مناطق نیز زنان از برگ درخت خرما دستبند درست می کنند یا کنده کاری روی نقره، که هنر اقلیت 'مندائیان' مقیم اهواز است.

پرسش: منظور شما از نشان ملی چیست؟
پاسخ: نشان ملی به کار و اثری ارایه می شود که ویژگی های منحصر به فردی داشته باشد؛ مثلا اثری که دارای بافت و ساخت ویژه ای باشد. ما در زمینه ساز و موسیقی نمونه های زیادی داریم.
گلایه صنعتگران این است که دیده نمی شوند. اغلب کار آنها را می شناسند اما خود هنرمند را کسی نمی شناسد. حمایت نهادهای مرتبط با میراث فرهنگی می تواند انگیزه لازم را در آنان تقویت کند. همچنین کار صنعتگران و هنرمندان باید در موزه ای به نمایش در بیاید و تمایزی برای آنها ایجاد شود.
برای نمونه برای طراحی نقوش روی زیورآلات در روستای علوه جشنواره ای برگزار و به شناسایی ظرفیت روستاییان منجر شد. نقوش تدفینی (سنگ نگاره ها) زیادی نیز در روستاها وجود دارد. اکنون آنها را روی صنایع دستی با تنوع بیشتری ایجاد می کنند و این باعث شده هم گردشگران بسیاری جذب شوند و هم گروه هایی مانند زنان فعال تر شوند و هم تاریخ گذشتگان در اثرات هنری ثبت شوند.
یا تولیداتی مانند کنجد یا چای قرمز و پرورش اسب در روستاهای مختلف شناسایی شده است و تصمیم بر آن شد که هر کدام فعال شود. الان در سه ماه گذشته گردشگران زیادی آمده اند و صنایعی مانند حصیربافی را خریده اند و چای نیز به دست مصرف کننده می رسد.

پرسش: برای بهبود تولید صنایع دستی پیشنهادی دارید؟
پاسخ: باید زمینه های لازم برای تولید صنایع دستی فراهم شود. لوازم اولیه آنها گران است. اینها باید طبیعی و سنتی باشد. مثلا قالی اگر با نخ شیمیایی بافته شود بعد از چندی دچار کچلی می شود ولی اگر با نخ طبیعی و رنگرزی سنتی تولید شده باشد سال ها عمر می کند. نکته مهمتر، قطع کردن پای دلالان و واسطه ها از عرضه تولیدات بومی و محلی است. دلالان غیر بومی محصولات را با قیمت پایین می خرند و تاجر خوزستانی باید آن را با قیمت بسیار بالاتری مثلا از دلال اصفهانی بخرد. این یعنی یک جایی کار لنگ می زند و آن بازارداری در این استان است. ما بازار را در خوزستان لحاظ نکردیم اما در اصفهان وجود دارد. دلالان اصفهانی در اینجا سرمایه گذاری می کنند و گلیم و قالی خوزستان را به نام تبریز یا اصفهان معرفی و به فروش می رسانند. این وظیفه معاونت میراث فرهنگی است که از حق هنرمندان و صنعتگران خوزستانی دفاع کند. رسانه ها نیز می توانند از مشارکت مردم و فعالان میراث فرهنگی گزارش های بیشتری منتشر کنند.

** نقش نهادهای مردمی
پرسش: سازمان های مردم نهاد چقدر در جذب گردشگر نقش دارند؟
پاسخ: خوزستان یکی از پیشروترین استان ها در زمینه راه اندازی سازمان های مردم نهاد به شمار می رود اما هنوز جای خالی تشکل های گردشگری حس می شود.
وظیفه بسیاری از تشکل ها حفاظت از میراث فرهنگی و آثار برجای مانده از گذشتگان ما بوده، همچنین در زمینه احیای مکان های گردشگری و جلب توریست کارهای بسیاری انجام داده اند. به طور مثال شناسایی و احیای «مضیف»های ساخته شده با «نی» یکی از کارهای سازمان های مردم نهاد بوده است. در گذشته مردمانی که کنار تالاب ها زندگی می کردند به محل اقامت و پذیرایی، مضیف می گفتند. الان در هر خانه ای محل پذیرایی هست که به اتاق پذیرایی «دیوانیه» می گویند. این باعث شد فعالان مدنی مضیف را وارد حوزه گردشگری کرده و ثبت ملی کنند.

پرسش: آماری از شمار سازمان های مردم نهاد فعال در حوزه های گردشگری، میراث فرهنگی و صنایع دستی استان در دست دارید؟
پاسخ: 20 تشکل در حوزه های گردشگری، میراث فرهنگی و صنایع دستی داریم. البته تعداد انجمن های فعال بسیار کم است و با توجه به فراوانی آثار تاریخی و تنوع قومی و تعدد صنایع دستی به انجمن های تخصصی بیشتری احتیاج داریم؛ زیرا گردشگری دانش و مهارتی خاصی می طلبد و آداب خاصی دارد. اقوام عرب، بختیاری، فارس و غیره هر یک پر از آداب و رسوم خاصی هستند که باید شناسایی شوند؛ بنابراین تشکل های تخصصی باید در این حوزه ها کار اساسی بکنند.
برای نمونه ما سه مجموعه تاریخی باستانی داریم که به ثبت جهانی رسیده است. در واقع مجموعه شهر باستانی شوش تنها یک بنا نیست یا سازه های آبی شوشتر شامل 14 اثر می شود که ثبت جهانی شده اند یا چغازنبیل فقط یک بنای مذهبی نیست؛ بنابر این باید برای هر یک از مجموعه های تاریخی و باستانی انجمن های تخصصی تشکیل شود تا پیگیر این آثار منحصر به فرد با رویکرد حفاظت و نگهداری خاص از آنها باشد.
از سوی دیگر، شعار داده می شود باید با برون سپاری امور، به سوی تخصصی شدن رفت اما آنچنان که باید و شاید تخصصی کار نمی شود.

پرسش: دلیل آن چیست؟
پاسخ: چون برخی گروه ها بابت فعالیت تشکل ها احساس نگرانی می کنند. برخی مسوولان محلی به سبب فعالیت و انتقادهای این گروه ها از وضع موجود، مانع فعالیت آنها می شوند. نگرانی از فعالیت انجمن ها به دلیل مطالبه گری آنها از مسوولانی است که آستانه تحمل آنان پایین است. البته هدف این گروه ها از انتقاد، تخریب نیست بلکه برای امتیاز گرفتن برای کل استان و مردم منطقه است. وقتی فضا برای انتقاد و فعالیت انجمن ها فراهم نشود ما در رسانه ها فعال می شویم و مطالبات خود را از آن بلندگو با صدای بلندتری اعلام می کنیم.
اکنون بسیاری از انجمن ها حمایت چندانی از سوی دولت دریافت نمی کنند؛ در حالی که می توان با حمایت های عادلانه و منابع مالی، زمینه مشارکت فعالان بخش خصوصی را بیشتر فراهم کرد.
**پژوهشم**1353**