خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها - محمدحسن مقدم نیا: مردم استان سمنان به آن شب چله می‌گویند اما با گویش‌های مختلف شو چلّه، شووُچلَه، شوچیلَه، شَبچِله یا شَب چُلّه همه شان نام بلندترین شب سال است. یلدا؛ یلدایی که درازایش از دیگر شب‌های سال آن‌قدرها هم معلوم نمی‌شود اما ریشه‌ای در تاریخ استان سمنان دوانده که یکسرش هنوز معلوم نیست در کجای تاریخ این دیار نهفته است.

قدمت یلدا را گاه‌شماری آئین‌های باستانی رضی به حوالی سال ۵۰۰ قبل از میلاد مسیح نامیده‌اند در زمان هخامنشیان که پایه‌گذار برخی دیگر از رسوم سنتی ایرانیان نیز محسوب می‌شوند یلدا واژه‌ای سوریانی موسوم به یالدا به معنای زایش است و اگر سری به کتاب یلدای استاد طبیب‌زاده بزنیم درمی‌یابیم که پیشینه آن در تضاد بین فصل‌ها و بشارت میانه زمستان برای روزی‌رسانی در بهار که همین حوالی، پشت درهای خانه‌مان قرار دارد بازمی‌گردد.

یلدا روشنی دل کشاورزان

در باور مردم استان سمنان اما یلدا در کنار تمام باورهای مشترک با سایر ایرانیان مانند نوید زایش، جشن آتش، عید شکرگزاری و سپاس زمستانی از خدای متعال، گاه‌شماری برای کشاورزی نیز محسوب می‌شود، زمستان در نزد مردم استان سمنان به دو چله تقسیم می‌شود که در شرق استان به آن چله خردو و چله کلان و در غرب به آن چله خرد و چله بزرگ می‌گویند.  

یلدا شب شکستن کمر زمستان است که از میانش بهار سر درمی‌آورد و پس کم‌کم باید بیدار شد و دست‌به‌کمر زد و از خمودگی بیرون آمد سید رضا الحسینی کشاورز مقیم بخش بسطام شاهرود درباره یلدا می‌گوید: یلدا آخرین روز چله بزرگ و ورود به چله کوچک است، یعنی کم‌کم وقت تلاش و کار برای مهیاکردن زمین درکشت بهاره سررسیده و خیلی به بهار نمانده است به‌عبارت‌دیگر کشاورزان در قدیم به دلیل نبود امکانات، کشت را در چله بزرگ رها کرده و به خانه‌ها می‌رفتند اما با فرارسیدن چله کوچک خوشحال از اینکه کم‌کم کمر زمستان می‌شکند و به سمت بهار نزدیک می‌شویم در مهیای سال جدید و کشت بهاره جدید می‌شدند.

این کشاورز ۷۶ ساله درباره جشن یلدا در میغانات شاهرود می‌گوید: میانه کشاورز با زمستان سخت خیلی خوب نیست لذا به خاطر دارم که پدرم در دهه ۲۰ خورشیدی که ما کوچک بودیم همیشه به ما می‌گفت یلدا شب شکستن کمر زمستان است که از میانش بهار سر درمی‌آورد و پس کم‌کم باید بیدار شد و دست‌به‌کمر زد و از خمودگی بیرون آمد.

یلدا شب دوری اهریمن

باور دیگری در نزد مردم استان سمنان وجود دارد و آن‌هم اینکه یلدا همان جدال تاریکی و روشنی است یعنی در چله بزرگ که شب‌ها طولانی است و غالب روز تاریکی آسمان می‌شود کم‌کم ظلمات سراسر شهر و دیار و روستا را می‌گیرد اما شب چله به‌سان قهرمانی می‌آید و این رسم را بر هم می‌زند و از فردای روز اول دی کم‌کم رخت سیاه شب را به پشت کوه‌ها می‌کشد و روز بر آن غالب می‌شود از این منظر اما شب یلدا احترام ویژه‌ای نزد مردم استان سمنان به‌خصوص در بین عشایر سنگسر دارد.

سنگسری‌ها به‌طور ویژه به یلدا می‌پردازند و آداب‌ورسومشان در یک فیلم مستند هم جای نمی‌گیرد، هرچند شباهت‌هایی هم به دیگر مناطق کشور دارند اما به‌واسطه اینکه طولانی‌ترین مسیر کوچ جهان به نام ایل سنگسری ثبت‌شده یعنی از کاشان تا سمنان و طبس؛ یلدا برایشان بسیار اهمیت دارد.

همان‌طور که دکتر حسینی مورخ محلی استان سمنان معتقد است: کوچ جزء اصلی ایلات است و استان سمنان نیز از این ایلات خالی نیست که البته معروف‌ترین آن‌همان ایل سنگسر است که از چندی طایفه تشکیل می‌شود شب یلدا آغاز تحول وضعی زمین و طولانی شدن روزها به‌نوعی نقطه تقویمی ایلات عشایر است و لذا در زندگی‌شان دارای اهمیت است.

وی می‌گوید: ایلات با مهمانی رفتن، تنقلات، افروختن آتش، دیده‌بوسی بزرگان، حضور در چادرهای خوانین ایلات و تبریک پیروزی روشنی بر تاریکی که به‌واسطه کوتاه شدن شب و طولانی شدن روز دست می‌دهد، به استقبال یلدا می‌روند آن‌ها یلدا را مفصل جشن گرفته و زنان ایلات سه روز خود را برای این جشن آماده می‌کنند تا خمیر بازکرده و بلکه‌ای بپزند و با شیرینی‌ها و نان‌های ویژه‌ای که بویشان سراسر دشت را پر می‌کند از شب یلدا استقبال کنند، همچنین اناردانه شده و پختنی‌هایی مانند شغلم، لبو، گزر یا هویج ایرانی در کنارغذاهای محلی و شب‌چره‌هایی چون آجیل شب یلدا و میوه‌های خشک در زمره برنامه‌های یلدایی در ایلات استان سمنان است.

هدایایی که برای نوعروس برده می‌شود

«طی شدن بلندترین شب سال و به دنبال آن بلندتر شدن طول روزها در نیم‌کرهٔ شمالی، که مصادف با انقلاب زمستانی است، یلدا نامیده می‌شود» این تعریفی است که از یلدا می‌شود اما به‌راستی یلدا به همین سادگی‌ها هم نیست چراکه این شب در تاریخ استان سمنان ریشه دوانده است.

یکی از مراسمی که در استان سمنان دیده می‌شود بردن خنچه و هدیه برای عروس در اولین یلدای زندگی مشترک با داماد از سوی خانواده داماد و مشخصاً پدر و مادر او است هرچند آئین یلدایی در استان سمنان مانند سایر استان‌ها است اما به‌طور عمومی می‌توان آن را به دو قسمت تقسیم کرد شهرهای شرقی چون شاهرود و میامی و بسطام که تقریباً رگه‌هایی از فرهنگ خراسانی هم در لابه‌لای رسومشان دیده می‌شود و شهرهای غربی و مرکزی که تقریباً به استان‌های شمالی گرایش دارند مانند مردم دامغان و مهدی‌شهر که شباهت مراسمشان به مردم مازندران درخور توجه است.

حسینی مورخ محلی استان سمنان درباره فرهنگ یلدا در شرق استان می‌گوید: یکی از مراسمی که در استان سمنان دیده می‌شود بردن خنچه و هدیه برای عروس در اولین یلدای زندگی مشترک با داماد از سوی خانواده داماد و مشخصاً پدر و مادر او است. خانواده داماد سینی‌های بزرگی درست کرده که به فراخور خانواده عروس و داماد در آن هدایایی گذاشته می‌شود اما این موارد حتماً در آن‌ها وجود دارد یک پارچه برای مادر عروس، یک پالتو یا لباس زمستانی، کفش زمستانی برای عروس، آجیل، میوه و شیرینی، انار و یک چادر البته خانواده عروس نیز هدایایی تهیه‌کرده و به کسانی که سینی یا سینی‌ها را حمل می‌کنند می‌دهند.

وی می‌گوید: رسم است در شب چله مردانی که سینی‌ها را حمل می‌کنند تا زمانی که هدیه‌شان را دریافت نکنند، سینی را از روی سرپائین نگذارند البته عمدتاً هدیه‌ها در حد یک جفت جوراب زمستانی است، در سمنان نیز این رسم وجود دارد اما ابعاد آن نسبت به شهری مثلاً مانند میامی و یا گرمسار کمتر است چراکه در برخی روستاهای بعضاً دیده می‌شود تا هفت سینی و مجمع را همراه دایره و سرنا و دهل به خانه عروس پیشکش می‌کنند.

آجیل مشکل‌گشا

از دیگر مراسم شب یلدا تهیه آجیل مشکل‌گشا است که از روزها قبل به همت زنان خانواده و با مراسمی جالب تهیه می‌شود و رنگ و بویی مذهبی نیز دارد چراکه در تهیه آن ادعیه متبرکه و کلام‌الله نیز تلاوت می‌شود در این آجیل سعی می‌شود تا از نخود و کشمش و بعضاً مویز و انجیر خشک و بادام استفاده شود.

از دیگر مراسم مردم استان سمنان در شب چله تهیه هندوانه است حتی به قیمت‌های گزاف! بسیاری معتقد هستند که اگر کسی در شب چله هندوانه بخورد در تمام طول سال سرما نمی‌خورد این باور در سمنان و شاهرود وجود دارد همچنین در برخی مناطق مانند میامی معتقد هستند که اگر کسی شب چله هندوانه بخورد از تشنگی او در سال آتی جلوگیری می‌شود.

حنا گذاشتن بر دست‌وپا

از دیگر آداب‌ورسوم قابل‌ذکر در استان سمنان می‌توان به حنابندان در روستاهای جنوب دامغان به‌واسطه نزدیکی به اصفهان و جندق یادکرد، این روستاها به‌خصوص در بخش‌های جنوبی مانند کوه زر به‌واسطه قرارگیری در منطقه‌ای که منتهی به استان اصفهان می‌شود از آداب‌ورسوم اصفهانی‌ها نیز تأثیر پذیرفته است و همان‌طور که آن‌ها مراسم سرحمومی را اجرا می‌کنند درگذشته نیز در روستاهای جنوب دامغان و معلمان تا جندق و اصفهان این رسم نیز اجرا می‌شده است.

این مراسم با تهیه مقدار زیادی حنا در روزهای قبل از یلدا آغازشده وزنان در خیساندن آن سعی در تزئینات و هنرنمایی دارند همچنین این حنا به دست‌وپای عروس و دامادهای تازه ازدواج‌کرده و بچه‌ها گذاشته می‌شود بسیاری از مردم دامغان عقیده دارند حنا نه‌تنها باعث می‌شود تا انسان از دردهای مفصلی دور بماند بلکه باعث می‌شود که دیگر کف دست عرق نکند.

غذاهای یلدایی

چگونه می‌توان تصور کرد که عطر ته‌چین شاهرودی که گوشت لابه‌لای برنج و سیب‌زمینی ته‌دیگ در کنار عطر گندم بوداده و ... چه ملغمه‌ای از شور و طراوت را در اتاقی که کرسی در مرکزش بوده ایجاد می‌کرده استمحمدعلی رضوانی پژوهشگر اقوام محلی استان سمنان درباره غذاهای یلدایی به خبرنگار مهر می‌گوید: در روستاهای جنوبی استان مانند طرود و کوه زر و سایر مناطق خوراک شب چله قروتو یا همان کشک با نان خشک‌ترید شده است این غذا با کشک و روغن و پیازداغ تهیه‌ و در آن گردو نیز می‌ریزند که علی‌رغم مقوی بودن، غذایی سنگین نیز محسوب می‌شود به‌خصوص اینکه آن را با نان‌های تنوری‌ترید شده میل می‌کنند.

رضوانی می‌گوید: در سمنان و برخی شهرها و روستاهای غرب رشته‌پلو و یا سبزی پلویی که در شب عید طبخ می‌شود در شب یلدا نیز تهیه می‌شود همچنین گندم بوداده و کنجد نیز برای این شب تهیه می‌شود، در دامغان رشته برشته و برخی نان‌های سنتی و شیرینی‌ها برای یلدا تهیه می‌شود و شاهرودی‌ها نیز کدوحلوایی را برای شب یلدا می‌پرند حتی آن را بر روی ته‌چینشان نیز قرار می‌دهند.

سابقاً که خانه‌ها مجهز به سیستم‌های گاز کشی نبود علاءالدین و چراغ‌های نفتی ازاین‌دست ابزار طبخ و آشپزی بودند، چه کسی می‌تواند تصور کند که عطر ته‌چین شاهرودی که گوشت خام لابه‌لای برنج و کدوحلوایی روی آن و سیب‌زمینی ته‌دیگ آن در کنار عطر گندم بوداده و گلابی که بر روی دانه‌های انار می‌ریختند چه ملغمه‌ای از شور و طراوت را در اتاقی که کرسی در مرکزش بوده ایجاد می‌کرده است.

یلدا لابه‌لای خاطرات شیرین

یکی از مسائلی که در شب چله خیلی موردتوجه قرار می‌گیرد خاطرات آن از کودکی تا به امروز است مراسمی که چون حافظ خوانی، قصه‌گویی پدربزرگان و مادربزرگان زیر کرسی‌های زغالی تا عطر و رنگ خوراکی‌های گوناگون که هرکدامشان برای سفر در تاریخ خاطرات کافی هستند.

یلدای استان سمنان برای کودکان دیروز و پدر و مادران امروز یادآور گردو و نخود، کشمش‌هایی است که هدیه گرفته و جیب‌هایشان را پر می‌کردند، اما امروز در بین زندگی ماشینی و ابزارهایی مانند موبایل و اینترنت و ... جایی ندارند، لذا به نظر می‌رسد این روزها اگر می‌خواهیم خدمتی به بچه‌هایمان کنیم، باید طعم یلدا را به آن‌ها بچشانیم تا آن‌ها هم بدانند سادگی این مراسم سنتی چه زیبا است.

دوری از تکلف با یک پیشنهاد ساده

هرچند امروز گرانی‌ها نیز بر گرده یلدا فشار می‌آورد و تهیه آجیل و میوه و ... سر به فلک می‌گذارد اما همان‌طور که رضوانی کارشناس اقلیم محلی استان سمنان به خبرنگار مهر می‌گوید: می‌توان شب یلدا را ساده‌تر برگزار کرد.

وی معتقد است: مرم سخت‌کوش و قدردان استان سمنان به زندگی دشوار خو گرفته‌اند و هیچ‌گاه تجمل در زندگی‌شان نبوده است و اگر این دو دهه اخیر را کنار بگذاریم در تمام طول تاریخ کویرنشینی هرگز زندگی لوکس جایی نداشته است لذا باید از آن دوری گزید.

این کارشناس که پژوهشش درباره اقلیم‌های کهن استان سمنان منتشر نیز شده است، می‌گوید: پیشنهاد من این است که خانواده‌های استان سمنان مانند گذشته در مکانی مثلاً خانه بزرگ فامیل گرد هم‌آیند و هرکس خوراکی‌های خانواده خودش را بیاورد و دور از تکلف باهم آن را سهیم شوند.

وی می‌گوید: امروز تهیه لبو، شلغم، کدوحلوایی، تخم آفتابگردان، شیرینی، چای و خرید یک کیلوگرم سیب برای هر خانواده هزینه گزافی محسوب نمی‌شود و اگر پنج یا شش خانواده هرکدام این وسایل را در اندازه خودشان تهیه و گرد هم آوردند قطعاً می‌توان یلدای مفصلی را برای کودکان رقم زد آن‌هم با کمترین هزینه. متأسفانه این روزها کمی توقعات بالا است حال‌آنکه با کمترین چیزها می‌توان بهترین یلداها را برگزار کرد همان‌طور که در قدیم گندم بوداده بهترین خوراکی بود که هنوز طعمش زیر دندان‌های قدیمی‌ها است.

شبی برای خوشحالی

چقدر خوب می‌شود اگر در همین یک‌شب بتوانیم موبایل‌هایمان را در جعبه‌ای قرار داده و سراغشان نرویم در سال‌های اخیر از سوی نهادهایی مانند شورای شهر و شهرداری، صداوسیما، نشریات و مطبوعات و ... خیلی تلاش شده تا یلدای بدون موبایل و اینترنت رقم بخورد حتی تبلیغ‌هایی نیز دراین‌باره ساخته‌شده است اما باید بدانیم که موبایل در یلدا تنها برای ثبت لحظات خوش در قاب عکس و تصویر مناسب است و لذا چقدر خوب می‌شود اگر در همین یک‌شب بتوانیم موبایل‌هایمان را در جعبه‌ای قرار داده و سراغشان نرویم و در پایان مهمانی آن را دریافت کنیم. این کار تضمین‌کننده خوش گذشتن در شب یلدا است.

یلدای قومسی شبی برای خوشحالی است یعنی دریافت حس و حال خوب و خوش آن‌هم از میان خاطرات قدیم و جدید شبی برای پیوند عواطف، شبی برای آغاز زندگی مشترک، شبی برای عشوه‌های دخترکان دم بخت وقتی مادران پسردار از صورتشان تعریف می‌کنند، شبی برای پسرانی که تازه پشت لبانشان سبز شده و صدای دورگه‌شان را به رخ می‌کشند و شبی برای کودکان که تا مرز خستگی را با بازی و شور جابه‌جا کنند.

یلدای استان سمنان شبی است برای آغاز؛ آغاز روزهای بلند و شب‌های کوتاه آغازی برای زمانی که مردم آماده می‌شوند تا دوباره روزی‌شان را از زمین برداشت کنند و شکرانه‌اش را گردهم‌آیی با اقوام و فامیل و آشنایان می‌دانند، این شب را قدر بدانیم ...