اگر سازمان را با یک تیم ورزشی فوتبال مقایسه کنیم، عملکرد سازمان درست همانند بردهای کسب‌شده، گل‌های زده‌شده، جام‌های تصاحب‌شده، افتخارات و عناوین کسب‌شده تلقی می‌شوند. در یک مسابقه ممکن است صرفا مهاجم گل را به ثمر برساند، اما آیا می‌توان تمام عملکرد را به او نسبت داد؟

با این مثال ساده می‌توان دریافت که رهگیری عملکرد بسیاری از واحدهای سازمان نسبت به عملکرد کلی سازمان دشوار است اما نقش آنها در کسب عملکرد انکارناپذیر است. مدیران تصمیمات نهایی را برای نجات، هدایت و پیشبرد سازمان می‌گیرند، اما این تصمیم برآیند تلاش‌ها، تفکر، اقدامات و زحمات طیف وسیعی از واحدهای سازمانی است که یکی از این واحدهای اثرگذار، واحد حسابرسی داخلی است.

حسابرسی داخلی در دو قالب به سازمان خدمات ارائه می‌دهد. اول: خدمات اطمینان‌بخشی و دوم: خدمات مشاوره‌ای. اطمینان‌بخشی و ارائه خدمات مشاوره‌ای از طریق ارزیابی فرآیندهای راهبری سازمان، مدیریت ریسک و کنترل و پیشنهاد برای بهبود آن محقق می‌شود. یکی از کارکردهای حسابرسی در مفهوم عام، رفع تردید و ابهام است؛ اما حقیقتا بر «اطمینان‌دهی» و «رفع تردید» چه ارزشی می‌توان نهاد؟

 هنگامی‌که یک شخص به‌صورت سالانه برای اطمینان از سلامت آزمایش پزشکی می‌دهد، هزینه‌های آن‌چنانی متحمل نمی‌شود اما منافع آن چیست؟ رفع تردید و اطمینان از سلامت یا آگاهی به‌موقع از بیماری و بالا رفتن امکان درمان از منافع حاصله آن است. پس اگر به‌موقع بتوانیم از علائم بیماری آگاهی پیدا کنیم، احتمال نجات زندگی افزون می‌شود. آیا می‌توان بر تداوم زندگی فرد ارزشی نهاد؟

ارزیابی مستمر فرآیندهای راهبری، مدیریت ریسک و کنترل‌های داخلی سازمان توسط واحد حسابرسی داخلی نیز دقیقا همین‌گونه است. در گام اول برای مدیران سازمان این اطمینان را به وجود می‌آورد که فرآیندها و کنترل‌ها به‌طور صحیح کار می‌کنند و مدیران می‌توانند با آرامش گام‌های لازم برای تحقق اهداف را بردارند یا اینکه به‌موقع از نارسایی‌های مربوطه آگاه می‌شوند و درنتیجه می‌توانند به‌صورت بهنگام آن را مرتفع سازند. مصداق برخی خدمات مشاوره‌ای و اطمینان‌بخشی که هم‌اکنون توسط حسابرسان داخلی به مدیران سازمان‌ها ارائه می‌شود شامل موارد زیر است:

مدیر برای تصمیم‌گیری پیرامون طرح تهیه‌شده (توسط اشخاص بیرونی یا سایر واحدهای سازمان) آن را برای بررسی به واحد حسابرسی داخلی ارجاع می‌دهد. حسابرسان داخلی پس از بررسی مفروضات و جوانب آن، گزارشی از غیرواقعی بودن مفروضات و در نظر گرفته نشدن حقایق به مدیر می‌دهند و مدیر را از اخذ تصمیم اشتباه، در زمان دقیق آگاه می‌سازند.در جلسه ارزیابی عملکرد یک واحد (شرکت فرعی) حسابرسان داخلی به‌عنوان مشاوران سازمان در کنار مدیران حضور دارند و با طرح پرسش و ارائه نظرات خویش، مدیران را در ارزیابی دقیق عملکرد، یاری می‌رسانند.

مدیران سازمان به‌طور بهنگامی از عدم رعایت آیین‌نامه‌های داخلی سازمان که برای یکنواختی، مرتفع کردن تعارضات، مدیریت هزینه و... وضع شده‌اند؛ توسط حسابرسان داخلی آگاه می‌شوند. حسابرسان داخلی آخرین آیین‌نامه مرتبط با قوانین و مقررات بیمه تامین‌اجتماعی را اطلاع‌رسانی می‌کنند و هشدارهای لازم و به‌موقع برای رعایت آن ارائه می‌کنند.

مشاوره برای رعایت آخرین بخشنامه‌های قوانین و مقررات مالیاتی و ارائه رهنمود در مورد اجتناب از موارد عدم رعایت که در گذشته رخ ‌داده‌اند (درس‌های گرفته‌شده از گذشته) به سازمان ارائه می‌شود.

حسابرسان داخلی با بررسی‌های انجام‌شده، به مدیران گزارش می‌دهند که در صورت ساخت مواد بسته‌بندی (حدود ۱۰۰ میلیون قوطی در سال) به‌جای خرید کارمزدی آن از پیمانکاران، به ازای هر قوطی ۵۰۰ ریال صرفه‌جویی در بهای تمام شده محصول اتفاق خواهد افتاد.

حسابرسان داخلی مشکلات ناشی از اعتبار‌سنجی مشتریان و پیشنهادهای بهبود آن را به‌موقع به مدیریت سازمان ارائه می‌کنند و مدیریت سازمان را در «مدیریت ریسک لاوصول ماندن مطالبات» یاری می‌رسانند. حسابرسان داخلی پس از حسابرسی شرکت‌های فرعی، وضعیت رعایت ابلاغیه‌های شرکت مادر را به اطلاع مدیران هلدینگ می‌رسانند و همچنین اهم نارسایی‌های مندرج در عملکرد، کنترل‌های داخلی و سوء مدیریت در آن شرکت‌ها را به‌موقع گزارش می‌دهند. با توجه به بررسی‌های (ارزیابی) صورت‌های مالی و کنترل‌های داخلی حاکم بر گزارشگری مالی توسط حسابرسان داخلی و به اتکای گزارش‌های آنان، اعضای هیات‌‌‌مدیره و مدیرعامل شرکت که بخش عمده آنها دارای دانش تخصصی فنی (غیرمالی) هستند، با آرامش و اطمینان خاطر صورت‌های مالی را امضا می‌کنند. با توجه به بورسی بودن شرکت و مسوولیت آنان در مقابل ذی‌نفعان و سهامداران، اطمینان‌دهی حسابرسی داخلی موجب آسودگی خاطر مدیران می‌شود.

استقرار حسابرسی داخلی در شرکت و شرکت‌های فرعی، فرصت تقلب، سوءاستفاده و سوء جریان را از میان می‌برد و اثر پیشگیرانه دارد. قابل‌اتکا بودن صورت‌های مالی که مبنای تصمیم سرمایه‌گذاران است، عمدتا به قابل‌اتکا بودن کنترل‌های داخلی سازمان که حسابرسان داخلی ناظر، جراح و پرستار آن هستند، بستگی دارد.

به‌راستی بر خدمات ارائه‌شده در بالا که صرفا بخشی از خدمات جاری حسابرسان داخلی است، چه قیمتی می‌توان نهاد؟ ارزش اینکه اعضای هیات‌‌مدیره با آرامش و آسودگی خاطر صورت‌های مالی را امضا می‌کنند، چقدر است؟ رفع دغدغه‌های مدیریت و رفع تردید آنها چقدر می‌ارزد؟

همچنین برخی ویژگی‌های حسابرسی داخلی، خدمات ارائه‌شده توسط آن را متمایز می‌کند؛ یعنی خدمات ارائه‌شده توسط حسابرسان داخلی چند تفاوت اساسی با گزارش‌های ارائه‌شده توسط سایر نهادها یا واحدهای سازمان دارد؛ اول اینکه حسابرسی داخلی یک حرفه است، دارای ارتباطات حرفه‌ای و استانداردها، آیین رفتار حرفه‌ای و ضوابط کاری مشخص است. دوم اینکه حسابرسان داخلی در سازمان دارای جایگاه سازمان مشخص و استقلال (نسبی) هستند و کمیته‌های حسابرسی و هیات‌‌مدیره از این جایگاه محافظت می‌کنند و سوم اینکه به دلیل آنکه حسابرسان داخلی درگیر امور اجرایی نیستند، نسبت به پدیده مورد بررسی ارزیابی مستقل هستند و یافته‌های خود را به‌صورت واقع‌بینانه‌ای (بی‌طرفانه‌ای) ارائه می‌کنند. حسابرسی داخلی در حال حاضر هزینه‌های چندانی به هزینه‌های شرکت اضافه نمی‌کنند اما ارزش ایجادشده توسط آنها قابل‌ملاحظه است. برای به سرانجام رسیدن تلاش‌های حسابرسان داخلی، عوامل زیادی موثر است که این موضوع اندازه‌گیری ارزش‌های ایجادشده توسط آنان را سخت می‌نماید. غیرقابل‌اندازه‌گیری بودن این ارزش‌ها به معنای بی‌ارزش بودن نیست؛ بلکه ارزش‌های ایجادشده در طیف وسیعی از اقدامات سازمان و تصمیمات مدیران نهفته است.

بدیهی است دستیابی به اهداف حسابرسی داخلی متضمن انجام سرمایه‌گذاری مناسب در واحد حسابرسی داخلی، جذب منابع انسانی باکیفیت، وجود ارکان راهبری شرکت قوی، وجود فلسفه و نگرش مثبت مدیریت نسبت به حسابرسی داخلی و... خواهد بود. در حقیقت مهیا بودن بسترهای حسابرسی داخلی نقش اساسی در ارزش‌آفرینی آن دارد. ناگفته پیدا است عملکرد واحد حسابرسی داخلی به عملکرد و اثربخشی واحد تجاری نیز وابسته است. در سازمان‌هایی که به ارزیابی عملکرد، مدیریت هزینه، پاسخگویی، نظارت موثر و به‌طور خلاصه به «مدیریت» اعتقادی وجود ندارد نمی‌توان انتظار داشت گزارش‌ها و یافته‌های حسابرسی داخلی به سرانجام برسد.

به نظر می‌رسد آگاهی از ارزش‌های حسابرسی داخلی می‌تواند فلسفه و نگرش ذی‌نفعان نسبت به حسابرسی داخلی را تغییر دهد و این آگاهی‌بخشی بتواند بسترهای لازم را برای خلق ارزش توسط این حرفه در سازمان‌هایی که به مدیریت اعتقاد دارند، مهیا سازد.