محمدمهدی مظاهری استاد دانشگاه در یادداشتی در روزنامه جمهوری اسلامی، نوشته است: شاید بتوان گفت اتحادیه اروپا در ماههای اخیر یکی از پرنشیب‌وفراز‌ترین دوران استقلال سیاسی و یکپارچگی خود را سپری می‌کند، درحالیکه کشورهای عضو این اتحادیه درگیر خروج انگلیس از جمع خود هستند، آمریکا از توافقی که آنها سالها برایش وقت صرف کرده بودند، خارج شد و کشورهای اتحادیه را بر سر دو راهی سخت تبعیت از آمریکا یا حفظ شان و اعتبار خود قرار داد؛ دو راهی که سعی کردند با ذلت از آن عبور نکنند؛ در نتیجه راه حمایت از جمهوری اسلامی ایران را در پیش گرفتند و حال با مشکل بزرگ چگونگی حفظ برجام و دور زدن تحریمهای آمریکا مواجه هستند.

اما سیر آزمونهای اتحادیه اروپا به همین جا ختم نشد و یکی از شرکای خاورمیانه‌ای آنها که از آن تحت عنوان «شریک راهبردی» نیز یاد می‌کنند، با ارتکاب عملی جنایتکارانه علیه یک روزنامه نگار منتقد، باز هم اتحادیه اروپا را بر سر دو راهی سخت «منافع» و «ارزشها» قرار داد؛ دو راهی که البته هنوز مشخص نیست کدامیک از آنها را بر می‌گزیند.

عربستان سهم زیادی در واردات کالا به اتحادیه اروپا ندارد، اما وارد‌کننده بسیاری از محصولات اروپایی به ویژه از دو کشور آلمان و انگلیس است؛ هر چند واردات تسلیحات بخش بزرگی از این تجارت را تشکیل می‌دهد. بنابراین با وجود رخداد فاجعه قتل جمال قاشقچی، روزنامه نگار منتقد سعودی در کنسولگری عربستان و فاش شدن نقش مقامات ارشد این کشور در این فاجعه حقوق بشری، متغیرهای مالی و تجاری همچنان از مولفه‌های مهم و اثر گذار در روابط و مناسبات دو طرف است.

متغیر مهم دیگر در مناسبات اتحادیه اروپا و عربستان به جنگ یمن بر می‌گردد، هر چند حمله ائتلاف عربی به یمن و ادامه این جنگ خانمانسوز، منافع بسیاری را به دلیل فروش تسلیحات بیشتر نصیب کشورهای اروپایی به ویژه آلمان و انگلیس کرده است، اما با طولانی شدن این جنگ، رواج قحطی فراگیر در این کشور فقیر و نمایش هر روزه ابعاد مختلف وقوع فجایع انسانی در یمن از رسانه‌های مختلف، کشورهای اروپایی برای اقناع افکار عمومی خود هم که شده به جبهه مخالفان ادامه این جنگ پیوسته‌اند و بنابراین رویکرد عربستان در یمن نیز از مسائل تاثیر گذار در مناسبات دو طرف خواهد بود.

نکته اینجاست که کشورهای اروپایی بر خلاف آمریکای تحت حکومت ترامپ، به طور سنتی برای ملاحظات اخلاقی و حقوق بشری نیز اهمیت قائل هستند و هر چند آنها نیز همچون آمریکا در عمل حاضر نیستند منافع مالی و تجاری خود را فدای آرمانهای حقوق بشری کنند، اما حداقل از این حادثه دردناک به عنوان ابزار فشار و امتیازگیری بیشتر از مقامات سعودی بهره خواهند برد. بنابراین به نظر می‌رسد افزایش رویکرد انتقادی نسبت به عربستان و فشار بیشتر بر این کشور برای ایجاد تغییرات حقوق بشری، مهمترین تحولی است که جدیدا در روابط عربستان و اتحادیه اروپا ایجاد شده است.

با این وجود، باید توجه داشت که آلمان به عنوان یکی از قدرتمند‌ترین کشورهای اتحادیه اروپا سیاست دوگانه‌ای را در قبال عربستان اتخاذ کرده است. این کشور از یکسو منتقد جدی سیاستهای منطقه‌ای عربستان سعودی و به ویژه جنگ یمن است و ازسوی دیگر نمی‌خواهد منافع شرکتهای بزرگ تجاری آلمان همچون «زیمنس» و «بایر» در این کشور ثروتمند عربی به خطر بیفتد.

فرانسه نیز همواره عربستان را به عنوان شریک راهبردی خود معرفی می‌کند و همچون دیگر کشورهای قدرتمند اروپایی منافع ثابت و تعریف شده‌ای در روابط با عربستان دارد؛ به طوری که حتی بعد از قتل قاشقچی نیز مقامات فرانسه اعلام کردند تا روشن شدن کامل ایعاد این قضیه، روابط راهبردی خود با عربستان را قطع نخواهند کرد. بنابراین به نظر می‌رسد تروئیکای قدرت در اتحادیه اروپا که حال با خروج انگلیس از اتحادیه اروپا تنها دو ضلع آلمان و فرانسه را در بر می‌گیرد، هر چند تمایل به گرفتن ژستهای حقوق بشری دارد، اما در قطع تعاملات با عربستان شتاب چندانی به خرج نخواهد داد و بقیه کشورهای اروپایی نیز دنباله روی همین سیاست خواهند بود.

در این راستا به نظر می‌رسد در خصوص آینده روابط اتحادیه اروپا و عربستان بتوان از سه صحنه‌سازی محتمل نام برد؛ صحنه نخست که بیشتر امکان تحقق دارد؛ سناریوی حداقلی است؛ به این معنا که کشورهای اروپایی برای همدردی با افکار عمومی جریحه‌دار شده بین‌المللی در کوتاه مدت عربستان را مورد انتقاد قرار دهند، اما هیچ اقدام جدی عملیاتی که مستلزم تضعیف مناسبات اقتصادی دو طرف باشد، انجام ندهند.
هر چند دامنه بحران سیاسی که مقامات سعودی در مقطع فعلی گرفتار آن شده‌اند، بسیار گسترده است و تاثیرگذاری آن بر افکار عمومی جهانی به حدی است که می‌تواند پایه‌های قدرت عربستان در عرصه داخلی و خارجی را بلراند و آن را دچار فروپاشی کند، اما احتمال اینکه عربستان بتواند از این ماجرا سر سالم به در ببرد بسیار است.

عربستان سعودی همچون برخی کشورهای قدرتمند و با قدمت مثل ایران از دیپلماتهای کارکشته، متخصص و اهل فن برخوردار نیست، اما تجربه نشان داده که سیاست« باج دادن» و «سر کیسه شل کردن» این کشور همواره در موقعیتهای مختلف به دادش رسیده و به مراتب بیش از ساعتها مذاکرات دیپلماتیک و تخصصی برایش کارایی و منفعت داشته است، هر چند اعتبار و احترامی پشت این رویکرد نبوده و نیست.

از این رو، این صحنه‌سازی محتمل است که بحران اخیر و افتضاحات هیات حاکمه عربستان در کوتاه مدت به انتقاد، فشار و کاهش سطح مناسبات سیاسی این کشور با اتحادیه اروپا منجر شود، اما در بلند مدت تاثیر جدی بر مناسبات اقتصادی اتحادیه اروپا و عربستان نگذارد.
رویکرد محتمل دیگر که رویکرد میانه است اینکه کشورهای اتحادیه اروپا به سیاست انتقاد و فشارهای حقوق بشری بر عربستان ادامه می‌دهند و با تبلیغات گسترده و فراگیر بخشهایی از مناسبات تجاری خود با این کشور عربی که چندان تاثیر گذار و سود ده نیست را نیز پایان می‌دهند تا آبی بر آتش احساسات برافروخته شده ملتهایشان بریزند.

رویکرد سوم که کمتر احتمال وقوع دارد، اما تحولات غیر منتظره عرصه روابط بین الملل و البته قدرت دیپلماسی و لابی گری موجود در این عرصه باعث می‌شود که آن را نیز محال ندانیم، رویکرد حداکثری است که بر مبنای آن اتحادیه اروپا تحت فشار رسانه‌ها و افکار عمومی، تحریم‌هایی گسترده و فراگیر علیه عربستان وضع کرده و به طور جدی خواستار پایان جنگ یمن و تغییر سیاستهای غیر انسانی این کشور شود.

احتمال اجرایی شدن این رویکرد در دو صورت افزایش می‌یابد؛ نخست اینکه فشار رسانه‌ای پیرامون قتل قاشقچی ادامه پیدا کند و حساسیت افکار عمومی در مورد نحوه برخورد سران کشورها با این فاجعه افزایش یابد. چنین رویکردی می‌تواند رهبران اروپایی را مجاب کند که برای حفظ اعتبار خود و شعارهای سنتی اتحادیه اروپا پیرامون «لزوم حفظ ارزشهای حقوق بشری»، به برخی اقدامات عملیاتی علیه عربستان سعودی دست بزنند.

مساله دیگری که می‌تواند کشورهای اروپایی را به تحریم عربستان و سختگیری علیه این کشور مجاب کند، پیش دستی و عرض اندام کشورهایی است که می‌توانند جایگزین خوبی برای عربستان باشند و منافع این اتحادیه را تامین کنند. ترکیه، برخی کشورهای حوزه خلیج فارس و جمهوری اسلامی ایران کاندیداهای بالقوه این امر هستند؛ هر چند هر کدام با موانعی در این زمینه مواجهند.
حال باید منتظر ماند و دید لابی‌گری‌ها، دیپلماسی آشکار و پنهان کشورهای ذی نفع در این بحران و سایر تحولات عرصه روابط بین‌الملل، اروپایی‌ها را به کدام سو سوق می‌دهد و کشورهای عضو این اتحادیه با چه نمره‌ای آزمونهای سخت خود را پشت سر می‌گذارند.

*منبع: روزنامه جمهوری اسلامی،1397،9،19
**گروه اطلاع رسانی**1893**9131