قرمزی چشم، خارش چشم، سردرد، سرگیجه، تیک‌های عصبی، بدخلقی و بهانه‌گیری، پرخاشگری، درد مفاصل، افت تحصیلی، انزواطلبی، کندی ذهن و... از مهم‌ترین آسیب‌ها و معایب استفاده بیش از حد از فضای مجازی و بازی‌های رایانه‌ای در کودکان و نوجوانان است.
افرادی که بیش از حد بازی‌های رایانه‌ای انجام می‌دهند یا بیشتر وقت خود را در فضای مجازی به گشت و گذار و جست‌وجوهای اینترنتی می‌گذرانند به بیماری‌های متعدد جسمی و روحی مبتلا می‌شوند و سلامتی خود را به خطر می‌اندازند.
کودکانی که زمان زیادی را صرف بازی‌های کامپیوتری و ویدئویی می‌کنند و به عبارت دیگر دچار نوعی اعتیاد به بازی‌های رایانه‌ای شده‌اند بیشتر از دیگر کودکان به بیماری‌های روحی و جسمی مبتلا می‌شوند و رفتار پرخاشگرانه، عصبی و غیرطبیعی از خود نشان می‌دهند.
زمان مناسب برای بازی‌های رایانه‌ای
بسیاری از پزشکان، متخصصان و کارشناسان معتقدند کودکان زیر 5 سال بهتر است با بازی‌های رایانه‌ای آشنا نشوند و با بازی‌های قابل لمس واقعی مانند لگو، خانه‌سازی، پازل و... سرگرم شوند تا از آسیب‌ها و مضرات بازی‌های رایانه‌ای دور بمانند تا زمانی که قدرت تشخیص بازی‌های باکیفیت و مناسب را پیدا کنند و وقت خود را برای بازی‌های مضر و نامناسب هدر ندهند.
«سیما ملتجی» کارشناس مسائل اجتماعی در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان به مضرات برخی از بازی‌های رایانه‌ای اشاره می‌کند و می‌گوید: «برخی از این بازی‌ها غالبا اکشنی و هیجانی هستند و در آنها کشتن، تخریب، تیراندازی، مرگ و نیستی فراوان وجود دارد و به جای انگیزه و تلاش و تحرک به کودکان هیجان‌های کاذب و منفی و استرس و نگرانی وارد می‌کند و آنها را از رشد و بالندگی دور می‌سازد».
وی اضافه می‌کند: «کودکان در برخی از این بازی‌ها آنچنان جذب کامپیوتر می‌شوند که گذشت زمان را فراموش می‌کنند، این در حالی است که در این مدت طولانی، به صفحه نمایش خیره شده‌اند و ساعت‌ها پشت میز نشسته‌اند بدون اینکه تحرکی داشته باشند و از پشت میز برخاسته باشند، به همین دلیل پس از مدتی خستگی، درد مفاصل، مشکلات بینایی، اختلالات عصبی، تیک‌های عصبی مانند ناخن جویدن، پلک زدن‌های متوالی، حرکات غیرعادی دست یا پا به سراغشان می‌آید و آنها را با خطرات جدی مواجه می‌سازد.»
به گفته این کارشناس، استفاده غیرمجاز و بیش از حد از فضای مجازی به تدریج در کودکان و نوجوانان نوعی اعتیاد ایجاد می‌کند و ترک کردن این عادت هم با مشکلات خاص خود مواجه است که ضرورت توجه عمیق و کافی والدین به این بازی‌ها را نشان می‌دهد.
وی خاطرنشان می‌کند: «بهترین زمان استفاده از فضای مجازی و بازی‌های رایانه‌ای برای کودکان و نوجوانان سنین 7 یا 8 سالگی به بعد است آن هم با نظارت والدین، چرا که در این ایام می‌توان به فرزندان آموزش داد و یادآوری کرد که هر نوع بازی رایانه‌ای مناسب نیست و نباید استفاده شود. بلکه بازی‌هایی باید به کار گرفته و استفاده شود که رشد، تحرک، بالندگی و سازندگی را در کودکان افزایش دهد و زمینه‌ساز پیشرفت و ترقی فکری و علمی آنها باشد.»
عوارض جسمی، اعتیاد به بازی‌های کامپیوتری شامل کبودی زیر چشم، سفتی عضلات شانه، کم‌خوابی، میگرن، سردردهای شدید، کمردرد، اختلالات غذا خوردن و بهداشت ضعیف شخصی است و عوارض روحی و روانی غرق شدن در فضای مجازی، انزاوطلبی، افسردگی، یأس و درماندگی است.
غرق در مرداب مجازی
استفاده از فضای مجازی و بازی‌های رایانه‌ای اثرات مثبت زیادی دارد اما به دلیل ناآگاهی و عدم آموزش برخی از افراد از استفاده صحیح و مناسب فضای مجازی، بسیاری از متخصصان و کارشناسان معایب و آثار منفی آن را زیر ذره‌بین قرار داده و نسبت به آن هشدار جدی می‌دهند.
این کارشناسان می‌گویند نقش مثبت بازی‌های رایانه‌ای بر سلامت یادگیری اهداف اجتماعی را نباید نادیده گرفت اما برخی از افراد به ویژه کودکان و نوجوانان آنچنان شیفته بازی‌های رایانه‌ای می‌شوند و جذب فضای مجازی می‌گردند که امکان بیرون آوردن آنها از این گرداب وجود ندارد یا به سختی امکان‌پذیر است.
یک دانشجوی رشته اقتصاد که در دانشگاه علوم و تحقیقات(دانشگاه آزاد اسلامی) درس می‌خواند به گزارشگر کیهان می‌گوید: «نه تنها برخی از کودکان و نوجوانان بلکه بسیاری از دانشجویان نیز آنچنان در فضای مجازی غرق می‌شوند که از دنیای اطراف خود بی‌خبر می‌شوند. به طور مثال من هرگاه با تاکسی به دانشگاه می‌آیم تمام مسافران سرشان در گوشی تلفن همراه خودشان است و اصلا به بیرون یا اطرافیان توجه ندارند، وقتی به دانشگاه می‌رسم و با اتوبوس دانشگاه به سمت دانشکده خودمان می‌روم می‌بینم از 30 یا 40 نفر دانشجو به جرأت می‌توان گفت که تمامی آنها به جز تعداد کمی سرشان در گوشی تلفنشان است و یا بازی می‌کنند، یا در فضای مجازی جست‌وجو و گشت و گذار می‌کنند، عده‌ای هم مشغول چت کردن و گفت‌وگو با دوستان خود هستند. به عبارت بهتر می‌توانم بگویم همه غرق در فضای مجازی و اینترنت هستند.»
این دانشجو اضافه می‌کند: «حتی سر کلاس وقتی استاد درس می‌‌دهد عده‌ای مشغول گوشی‌های خود هستند و یا متوجه نگاه‌های سرزنش‌آمیز استاد نمی شوند و یا خودشان را به بیراهه می‌زنند در حالی که کلاس درس حرمتی دارد و باید احترام استاد و کلاس درس رعایت شود.»
وی همچنین می‌گوید: «اتفاقا به تجربه ثابت شده دانشجویانی که اینگونه خود را غرق در فضای مجازی و گوشی تلفن همراه خود می‌کنند و با این و آن چت می‌کنند و در شبکه‌های اجتماعی پرسه می‌زنند غالبا افراد تنهایی هستند که هیچ دوستی ندارند و احساس تنهایی و افسردگی می‌کنند چرا که لذت سخن گفتن مستقیم با دوستان، معاشرت اجتماعی و رفت و آمدهای صحیح و مناسب بسیار بیشتر از فضای مجازی و دوستان مجازی است!»
سیما ملتجی کارشناس اجتماعی در این زمینه می‌گوید: «تحقیقات نشان می‌دهد افرادی که بیش از حد خودشان را درگیر فضای مجازی و اینترنتی کرده‌اند همیشه نگرانتر و افسرده‌تر از انسان‌های دیگر هستند و این مسئله در کودکان نگران‌کننده‌تر است، چرا که آنان بیشتر در معرض رفتارهای خشونت‌بار اجتماعی قرار می‌گیرند.»
زمان‌بندی مناسب
 برای استفاده از فضای مجازی
خداوند در قرآن کریم به مؤمنان می‌فرماید: «واعدوا لهم ما استطعتم من قوه (آیه 60 سوره انفال) در مقابل دشمن هرچه می‌توانید ابزار و امکانات آماده کنید. در حال حاضر دشمن از ابزار فضای مجازی و تبلیغات در این حوزه مجازی برای نفوذ و سیطره فرهنگی بر جامعه ما استفاده می‌کند و ما هم باید از این فضا برای تبلیغ و ترویج فرهنگ و معارف اسلامی استفاده کنیم. اما استفاده از فضای مجازی شرایط، زمان‌بندی و ویژگی‌های مخصوص به خود را دارد که باید در نظر گرفته شود به خصوص برای کودکان و نوجوانان که روح لطیف و تأثیرپذیری دارند و زودتر تحت تاثیر قرار می‌گیرند.
«محمدرضا واضح‌کرداری» کارشناس کامپیوتر در این زمینه می‌گوید: «امروزه چگونگی استفاده از اینترنت و فضای مجازی تبدیل به یکی از دغدغه‌های مهم خانواده‌های ایرانی شده است، این مسئله نه‌تنها برای فرزندان بلکه برای والدین هم چالش‌برانگیز است چرا که برخی از والدین خودشان آنچنان در این فضای مجازی غرق می‌شوند که نمی‌توانند فرزندان خود را به درستی هدایت کنند. در حالی که ایجاد فضای امن و سالم برای خانواده‌ها باید یکی از وظایف مهم مسئولین و دولتمردان باشد.»
وی اضافه می‌کند: «مسئولین باید به خانواده‌ها آموزش دهند که چه وقت از اینترنت استفاده کنند و زمان‌بندی مناسبی برای این منظور تهیه و تنظیم نمایند و این طور نباشد که فرزندان هر وقت که بخواهند از اینترنت استفاده کنند و محدودیتی در این زمینه نداشته باشند. البته در این میان رسالت صدا و سیما و رسانه‌های گروهی بسیار خطیر است و باید فرهنگ‌سازی کنند و این مسئله را به خانواده‌ها آموزش دهند.»
این کارشناس خاطرنشان می‌کند: «در شرایط کنونی که دسترسی به همه شبکه‌های اجتماعی میسر نیست و برخی از فیلترشکن و سایر ابزارها برای دست پیدا کردن به شبکه‌هایی نظیر تلگرام، واتساپ و... استفاده می‌کنند والدین باید مراقب باشند و دسترسی فرزندان به شبکه‌های اجتماعی را در کنترل خود داشته باشند. فضای کنترل شده و امن و سالم این امکان را به والدین می‌دهد تا بدون نگرانی کودکان خود را در بهره‌مندی از این فضا آزاد بگذارند.»
وی همچنین می‌گوید: «والدین وظیفه دارند که مدت زمان استفاده کودکان از فضای مجازی و اینترنت را مدیریت کرده و به آنان آموزش دهند که چگونه می‌توانند وارد این فضا شده و مطالب موردنیاز و مناسب سن خود را دریافت کنند. قرار گذاشتن اینترنت 24 ساعته در اختیار کودکان اقدامی نادرست است و باید والدین به این معضل توجه کنند.
کنترل و فرهنگ‌سازی
کامپیوتر، اینترنت و فضای مجازی این روزها تبدیل به بخش تفکیک‌ناپذیر زندگی انسان‌ها شده است، مهم این است که خانواده‌ها، کاربران و افراد مختلف بدانند چگونه می‌توانند از این تکنولوژی در جهت رسیدن به رشد و تکامل استفاده کنند و از جنبه‌های انحرافی و مضرات این خدمات ارتباطی دور بمانند.
«خسرو کردمیهن» معاون نظارت و ارزشیابی بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای در این باره می‌گوید: «بهترین شکل کنترل بر بازی‌های غیرمجاز رایانه‌ای فرهنگ‌سازی و آموزش دادن به مردم است چرا که والدین و خانواده‌ها بهترین مرجع برای آموزش دادن فرزندانشان از آسیب‌ها و خطرات فضای مجازی است، وقتی که اطلاعات کامل باشد طبیعتا والدین بازی‌هایی را انتخاب می‌کنند و در اختیار فرزندانشان قرار می‌دهند که مشکلی برای آنان ایجاد نکند و حتی نقاط مثبت‌شان را تقویت کند.»
وی اضافه می‌کند: «طبیعتا این کار سخت و مشکلی است که در هر فروشگاه یک ناظر بگذاریم تا بر انتخاب بازی‌ها کنترل و نظارت داشته باشد اما اگر خود مردم به طور مستقیم نظارت کنند و بازی‌های غیرمجاز توسط مردم و مخاطبان انتخاب نشود به صورت خودکار بازارش از بین می‌رود.»
معاون نظارت و ارزشیابی بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای مهم‌ترین نهاد برای فرهنگ‌سازی را صدا و سیما عنوان می‌کند و می‌گوید: «بهترین گزینه برای فرهنگ سازی صدا و سیما است اما با وجود مشکلاتی که وجود داشته به اشکال مختلف و در طول سال‌های گذشته، تلاش بر این بود که مسئله کنترل بازی‌های رایانه‌ای و استفاده از فضای مجازی در حد معقول و قابل قبول در بین آحاد مردم جا بیفتد و قشر زیادی از مخاطبان در این زمینه فرهنگ‌سازی شوند.»