گروه گزارش
هفته کتاب و کتابخوانی امسال هم با اقداماتی مشابه سال‌های قبل همراه است. در حالی که در روزها و ماه‌های اخیر، کتاب شاید نامطلوب‌ترین روزهای خود را پشت سر گذاشت و هنوزهم روزهای پر فراز و نشیبی را می‌گذراند و تحت بی‌مهری‌هایی است که دارد جریان نشر، تولید و حتی مطالعه آن را به یغما می‌برد. در دورانی که بحران کتاب، نرخ گران کاغذ و دست کشیدن ناشران از چاپ و علاوه ‌بر آن کشف هر روزه‌ اخبار انبارهای قاچاق کتاب منتشر می‌شود؛ متولیان کتاب و کتابخوانی کاش در کنار ویژه برنامه‌های خاص این هفته فکری هم به حال ناخوش این روزهای کتاب کنند.
این روز‌ها که سرگرمی بیشتر افراد مطالعه صفحات فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی است کتاب و کتابخوانی در گوشه‌ای دنج ماهیت خود را حفظ کرده و حسابی مظلوم واقع شده است.
البته از حق نگذریم افرادی هستند که هنوز مطالعه می‌کنند که شاید شامل دانش‌آموزان، دانشجویان، اساتید و... شوند و حتی اگر از نسخه‌های کاغذی استفاده نکنند، نسخه الکترونیکی آنها را مطالعه می‌کنند.
هفته کتاب و کتابخوانی هر ساله در آبان ماه فرصت خوبی‌است برای آشتی همه اقشار جامعه با کتاب؛ برای یادآوری کتاب و مکانی به نام کتابخانه. فرصتی است برای آن‌که کودکان و نوجوانان به همراه والدین خود به این بهانه با یار مهربان، مهربان‌تر از روزهای دیگر باشند و سراغی از آن بگیرند.
اگر کار روزمره شما کتاب خواندن نیست حداقل به عنوان گذران وقت از آن استفاده کنید، مثلا همان طوری که تلویزیون می‌بینید و به فیلم نگاه می‌کنید قسمتی از وقت خود را نیز به کتاب اختصاص بدهید.
آن‌هایی که عاشق کتاب هستند سعی می‌کنند با بقیه آدم‌ها اتصال کتابی پیدا کنند، مثلا به دیگران کتاب توصیه کنند و اغلب هم از کتاب خانه خودشان، کتاب قرض می‌دهند. طبیعی هم هست که وقتی موضوعی باعث حس خوبی در شما می‌شود، بخواهید این حس خوب را به دیگران انتقال دهید و آنها را در خوشی‌تان شریک کنید.
هفته کتاب و فرصت‌های فراوان برای تشویق به کتابخوانی
در شرایطی که قیمت‌ها سر به فلک می‌کشند و مردم تهیه اقلام روزمره را به تهیه و خرید کتاب ترجیح می‌دهند؛ هفته کتاب و کتابخوانی فرصتی مناسب است برای آن‌که خیلی ارزان‌تر از آن‌چه که وجود دارد به مطالعه کتاب‌ها دست پیدا کرد.
با آغاز ایام کتاب، کتابخانه‌های گوناگون اعم از کتابخانه‌های عمومی، کتابخانه ملی و کتابخانه‌های شهرداری مدت زمانی را برای عضویت رایگان در این کتابخانه‌ها اختصاص داده‌اند تا علاقمندان به عضویت و استفاده از این کتابخانه‌ها بتوانند به‌صورت رایگان به این امکانات دست پیدا کنند.
در کنار آن برخی دیگر از موسسات فرهنگی و کتابخانه‌ها هم از برنامه‌هایی مثل برگزاری مسابقه‌های کتابخوانی استفاده می‌کنند تا از این طریق انگیزه بیشتری برای مطالعه کتاب ایجاد کنند. اما این‌که در همین مسابقه‌ها هم چه کتاب‌هایی دست مردم داده شود مسئله مهمی است.
محمد سعادت یک کارشناس امور فرهنگی در این‌باره می‌گوید:« ایام هفته کتاب و یا مسابقه‌های کتاب‌خوانی در هر روزی از سال می‌تواند زمانی برای معرفی کتاب‌هایی باشد که منتقل‌کننده ارزش‌های ملی و اسلامی ما هستند.»
وی می‌افزاید:« معمولا دیده می‌شود در این ایام برای مناطق محروم، زندان‌ها و مدارس کتاب ارسال می‌شود. در چنین شرایطی بهترین فرصت است تا هم افراد کتاب مطالعه کنند،هم کتاب خوب مطالعه کنند، اما متاسفانه کمتر به این مسئله توجه می‌شود و اغلب از کتاب‌هایی استفاده می‌شود که مخاطبان زیادی نداشته‌اند و نسخه‌های آن روی دست ناشرین مانده است.»
این کارشناس امور فرهنگی در حالی که معرفی کتاب خوب را یک فرهنگ می‌داند، می‌گوید:« ما باید از کودکی به بچه‌ها آموزش دهیم تا کتاب خوب بخوانند و کتاب خوب را به دیگران هم معرفی کنند و حتی هدیه بدهند.»
در جامعه ما بی‌اعتنائی به کتاب وجود دارد
وضعیت کتاب و کتابخوانی در ایران یکی از دغدغه​های مقام معظم رهبری در چند دهه اخیر بوده​، دغدغه​هایی که ناشی از علاقه ایشان به کتاب و ترویج فرهنگ کتابخوانی در جامعه ​است.
ایشان درباره توجه به مسئله کتاب می‌فرمایند: «کتاب مجموعه‌ای است از محصولات یک فکر، یک اندیشه، یک ذوق، یک هنر؛ مجموعه‌ای است از یافته‌های یک یا چند انسان. ما خیلی باید مغتنم بشمریم که از محصول فکر آحاد گوناگون بشر استفاده کنیم؛ این کاری است که کتاب به ما تقدیم می‌کند، هدیه می‌کند؛ این هدیه‌ کتاب به ماست. لذا کتاب یک پدیده و یک موجود ذی‌قیمت است؛ همیشه اینجور بوده است، در آینده هم همین جور خواهد بود. لذاست که به کتاب بایستی اهتمام ورزید.»
(سخنان مقام معظم رهبري در ديدار مسئولان كتابخانه‌ها و كتابداران 29/4/90)
ایشان همچنین در دیدار با معلمان و اساتید دانشگاه‌های خراسان شمالی فرمودند: «یکی از مشکلات ما تنبلی است. مسئله‌ مطالعه و کتابخوانی مهم است. در جامعه‌ ما بی‌اعتنائی به کتاب وجود دارد. گاهی آدم می‌بیند در تلویزیون از این و آن سؤال می‌کنند: آقا شما چند ساعت در شبانه‌روز مطالعه می‌کنید، یا چقدر وقت کتابخوانی دارید؟ یکی می‌گوید پنج دقیقه، یکی می‌گوید نیم ساعت! انسان تعجب می‌کند. ما باید و آنان را به کتابخوانی عادت دهیم، کودکان را به کتابخوانی عادت دهیم؛ که این تا آخر عمر همراهشان خواهد بود. کتابخوانی در سنین بنده - که البته بنده چندین برابر جوان‌ها کتاب می‌خوانم - غالباً تأثیرش به مراتب کمتر است از کتابخوانی در سنین جوان‌ها و شما عزیزانی که اینجا حضور دارید. آنچه که همیشه برای انسان می‌ماند، کتابخوانی در سنین پائین است. جوانان شما، کودکان شما هرچه می‌توانند، کتاب بخوانند؛ در فنون مختلف، در راه‌های مختلف، مطلبی یاد بگیرند. البته از هرزه‌گردی در محیط کتاب هم باید پرهیز کرد، منتها این مسئله‌ بعدی است؛ مسئله‌ اول این است که یاد بگیرند، عادت کنند به اینکه اصلاً به کتاب مراجعه کنند، کتاب نگاه کنند. البته باید دستگاه‌ها مراقب باشند،‌اشخاص مواظب باشند، هدایت کنند به کتاب خوب؛ که با کتاب بد، عمر ضایع نشود. » (20/7/91)
11هزار کتابخانه در کشور کم داریم!
کمبود کتابخانه‌ طبق‌ آمار کنفرانس‌ بین‌المللی‌ کتابداری‌ و اطلاع‌رسانی‌ در هر جامعه‌ای‌ برای‌ هر ۳ تا ۵ هزار نفر باید یک‌ کتابخانه‌ عمومی‌ وجود داشته‌ باشد و اگر ما حداقل‌ استاندارد را در نظر بگیریم‌ باید برای‌ هر ۵۰۰۰ نفر یک‌ کتابخانه‌ وجود داشته‌ باشد، یعنی‌ در کشور ما باید حدود ۱۴۰۰۰ کتابخانه‌ عمومی‌ وجود داشته‌ باشد، درحالی‌ که‌ طبق‌ آمار ارائه‌ شده‌ حدود ۱۵۰۰ کتابخانه‌ داریم‌ و اگر کتابخانه‌های‌ مدارس، حوزه‌های‌ علمیه‌ و مساجد و غیره‌ را هم‌ در نظر بگیریم‌ در مجموع‌ حدود ۴۰۰۰ کتابخانه‌ عمومی‌ داریم‌ و این‌ بدین‌ معنا است‌ که‌ ۱۱۰۰۰ کتابخانه‌ کم‌ داریم.
به‌ عبارت‌ دیگر از هر ۱۰۰ کتابخانه‌ که‌ باید داشته‌ باشیم‌، تنها ۲۰ کتابخانه‌ داریم. در این‌ صورت‌ یک‌ نوجوان‌ یا جوان‌ ۵ بار کمتر کتابخانه‌ می‌بیند. به‌ عبارت‌ دیگر در وضعی‌ که‌ کتابخانه‌ به‌ عنوان‌ یکی‌ از گزینه‌های‌ مهم‌ برای‌ پر کردن‌ اوقات‌ فراغت‌ باید خودش‌ را نشان‌ بدهد ۱۵ جایگاه‌ خود را دارد. در بسیاری‌ از مواقع‌ نوجوان‌ یا جوان‌ از وجود جایی‌ به‌ نام‌ کتابخانه‌ بی‌اطلاع‌ است، یعنی‌ کتابخانه‌ درجایی‌ قرار گرفته‌ که‌ در معرض‌ دید و در دسترس‌ افراد قرار نگرفته‌ است‌ و این‌ باعث‌ می‌شود کتاب‌ جزو انتخاب‌های‌ فرد نباشد و اگر شخص‌ وقت‌ یا ساعتی‌ برای‌ فراغت‌ داشته‌ باشد به‌جای‌ کتاب‌ خواندن، به‌ سوی‌ رفتارهای‌ هنجار یا ناهنجار یا تفریحات‌ سالم‌ و ناسالم‌ درکنار دوستان‌ و همسالان‌ خود کشانده‌ می‌شود. اما او این‌ را نمی‌داند که‌ می‌تواند در این‌ اوقات‌ فراغت‌ ساعتی‌ را به‌ کتاب‌ خواندن‌ اختصاص‌ بدهد و به‌ مطالعه‌ بپردازد.
در واقع‌ ما در کشورمان‌ حداقل‌ ۱۵استاندارد جهانی‌ کتابخانه‌ داریم. ما ملتی‌ هستیم‌ که‌ قدیمی‌ترین‌ و غنی‌ترین‌ کتابخانه‌های‌ دنیا را داشتیم. در کتابخانه‌ خواجه‌نصیرالدین‌ طوسی‌ (مراغه) بیش‌ از ۴۰۰ هزار جلد کتاب‌ و نسخه‌ خطی‌ قدیمی‌ وجود داشت‌ که‌ نگارش‌ هر کدام‌ از این‌ نسخ‌ همزمان‌ با دوره‌ای‌ است‌ که‌ در اروپا عدد کتاب‌های‌ کتابخانه‌های‌ بزرگ‌ و قدیمی‌ آنها به‌ ۱۰۰ یا کمتر از ۱۰۰ کتاب‌ نمی‌رسید و این‌ درحالی‌ بود که‌ در کتابخانه‌های‌ معمولی‌ ما حدود ۲۰۰ یا ۴۰۰ هزار جلد کتاب‌ وجود داشت.
سارا احمدی یک کارشناس ارشد کتابخوانی برایمان می‌گوید:« وقتی‌ امروزما نسلی‌ داریم‌ که‌ در خانواده‌ جز تلویزیون‌ چیزی‌ ندیده‌ و کتابخانه‌ و کتابخوان‌ در خانه‌ نداشته‌ است‌ و در مدرسه‌اش‌ کتابخانه‌ بیشتر شبیه‌ به‌ یک‌ انباری‌ خاک‌ گرفته، بسته‌ و غیرقابل‌ استفاده‌ بوده‌، چه‌ توقعی‌ می‌توان‌ داشت‌ که‌ موجی‌ در ارتباط‌ با روز آمد کردن‌ اطلاعات‌ - ولو در ارتباط‌ آن‌ با شغل‌ افراد- ایجاد گردد؟ چرا ما باید حداقل‌ استاندارد جهانی‌ کتابخانه‌ داشته‌ باشیم؟ نتیجه‌ این‌ می‌شود که‌ نوجوان‌ و جوان‌ ما کتابخانه‌ را به‌ عنوان‌ یکی‌ از گزینه‌های‌ ذهنی‌ خود باور ندارد و کمبود تعداد کتاب‌ و کتابخانه‌ باعث‌ می‌شود که‌ در صورت‌ ایجاد رغبت‌ مطالعه‌ در میان‌ نوجوانان‌ و جوانان، تراکم‌ زیادی‌ در کتابخانه‌ها ایجاد شود و خود این‌ مسئله‌ عامل‌ دافعه‌ای‌ در برابر جذب‌ مخاطب‌ به‌ کتاب‌ خواهد بود. به‌ هر تقدیر ما باید در بخش‌ عوامل‌ اجتماعی‌ برای‌ رشد شاخص‌ مطالعه‌ حرکت‌ جدی‌تری‌ داشته‌ باشیم.»
نکته حائز اهمیت این است که در میان آنچه می‌تواند خوراک ذهن و روح‌مان باشد، هزل‌ها جایی نداشته باشند و در انتخاب کتاب خوب مانند یک استاد خوب و یا دوست خوب که می‌تواند همراه و یاورمان باشد دقت کنیم.
بی‌توجهی به نیاز و ذائقه مخاطب
در میان بازار بی‌رونق کتاب یکی از دلایلی که مخاطبان کمتر به سوی کتاب می‌روند شاید این باشد که کتاب‌ها مطابق میل‌شان نیستند.
محمدجواد مرادی‌نیا، مدیر دفتر توسعه کتاب و کتابخوانی در سومین نشست شورای اجرایی بیست و ششمین دوره هفته کتاب می‌گوید:« مهم‌ترین معضل اساسی در حوزه کتاب پایین بودن سرانه مطالعه است. نشان دادن فقر اقتصادی به عنوان پایین بودن سرانه و عدم استقبال، آدرس غلطی است که به عنوان عامل اصلی معضل حوزه کتاب بدان‌اشاره می‌کنند، چرا که بسیاری از ناشران معتقدند در این شرایط بد اقتصادی نه تنها میزان فروش کتاب توسط ناشران کمتر نمی‌شود، بلکه بسیارهم بالا است و علت اصلی این مشکل در جای دیگری است و باید برطرف شود.»
مرادی نیا همچنین با اشاره به توجه نکردن به نیاز مخاطب می‌گوید:«متاسفانه به نیاز و موضوع مورد علاقه مخاطب در کشور ما توجه نشده است، ولی در بسیاری از کشورها قبل از تولید کتاب ابتدا نیازسنجی می‌شود و بعد بر اساس ذائقه مخاطب محصول ارائه می‌شود. در ایران به طور جدی نیاز و علاقه مخاطب مد نظر نیست و موضوعات مورد نیاز بررسی نمی‌شود؛ یعنی نیاز و ذائقه مخاطب در تولید کتاب کاملا بی‌اثر است.»
حمیده رستمی یک کتابخوان در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان می‌گوید: «خیلی وقت‌ها کتاب‌هایی که چاپ می‌شوند کتاب‌هایی نیستند که مورد پسند مخاطبان باشند. این مسئله در کتابخانه‌ها هم وجود دارد. بارها شده است که به کتابخانه‌های مختلفی برای پیدا کردن کتاب‌های مورد علاقه‌ام که اتفاقا با موضوعات تاریخی هم بودند مراجعه کردم اما موفق به پیدا کردن‌شان نشدم.»
وی می‌افزاید: «روزهای هفته کتاب زمان خوبی‌ است تا هم ناشران و هم مسئولین کتابخانه نیازسنجی درباره علاقمندی مخاطبانشان انجام دهند که مطمئنا این کار، کتاب را از رکود فعلی خارج می‌کند.»