صاحب‌خبر - فاطمه امین‌الرعایا
هر چند روز یک بار خبر تعطیلی یک کتابفروشی در یکی از شهرها منتشر می‌شود. کتابفروشی‌ها دیگر به سختی می‌توانند با مشکلاتی که هر روز سر راه‌شان سبز می‌شود بجنگند تا چراغ مغازه‌هایشان را روشن نگه دارند. از اجاره‌های بالا گرفته تا فروش پایین و قیمت روزافزون کتاب همگی سنگ جلوی پای کتابفروشان می‌اندازد. آن‌ها در این شرایط توقع دارند تا حداقل مسئولان حوزه فرهنگ دست یاری به سمت‌شان دراز کنند اما با برپایی نمایشگاه‌های کتاب استانی امیدشان ناامید می‌شود.
چندسالی است که کتابفروشان به برگزاری نمایشگاه‌های کتاب استانی معترض هستند؛ نمایشگاه‌هایی که بیشتر فروشگاه هستند تا نمایشگاه، آن‌هم با تخفیف‌هایی که توان رقابت را از کتابفروشی‌ها سلب می‌کند. گرچه امیرمسعود شهرام‌نیا، مدیرعامل موسسه نمایشگاه‌های فرهنگی ایران رکود فروش در کتابفروشی‌ها به دلیل برپایی نمایشگاه کتاب را از دغدغه‌های این موسسه می‌داند اما این کتابفروشان برخی اقدامات صورت گرفته را کافی نمی‌دانند و همچنان به برگزاری این نمایشگاه‌ها معترض هستند.
به تازگی جمعی از کتابفروشان کشور در اعتراض به نمایشگاه استانی اصفهان نامه‌ای نوشتند که البته ترتیب اثری به آن داده نشد. در این نامه که خطاب به رئیس اتحادیه صنف کتاب و لوازم تحریر اصفهان نوشته و به اتحادیه‌هاى کتابفروشان سراسر کشور، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى و خبرگزارى‌ها رونوشت شده، آمده است: «ما تعدادى از کتابفروشان، موزعان و ناشران سراسر کشور حمایت خود را از تصمیم درست اتحادیه محترم صنف کتاب اصفهان در مخالفت با برگزاری نمایشگاه کتاب اعلام می‌داریم، چرا که خوب می‌دانیم زیان‌های ناشی از برگزاری نمایشگاه کتاب به شکل فعلی (فروشگاه بزرگ با تخفیف، استانی و بین‌المللی)، سال‌هاست که گریبان کتابفروشان مستقل را گرفته است.
در چند سال اخیر به دلایلی مضاعف، همچون فروش اینترنتی و با تخفیف، این اوضاع بحرانی‌تر شده و تعدادی از کتابفروشی‌های قدیمى و معتبر، تعطیل شده‌اند یا انگیزه تغییر کاربری در بسیاری از آن‌ها قوت بیشتری گرفته است.
هرچند کتابفروشان اصفهان چند سالی است که برای حفظ ماندگاری‌شان در برابر برگزاری این بازار موازی و نامعقول مقاومت کرده و موفقیت‌هایی نیز به دست آورده‌اند، متاسفانه علی‌رغم این اعتراضات پیگیر و کاملا صنفی، قرار است نمایشگاه کتاب استانی در آن شهر برگزار شود.
ما بر اساس شناخت موضوع و مشکلات ناشی از آن و با توجه به تعهدات اخلاقی و صنفی در قبال همدیگر، حمایت خود را از خواسته برحق کتابفروشان اصفهان اعلام می‌کنیم و خواستار لغو برگزارى اینگونه نمایشگاه‌ها (فروشگاه‌ها) هستیم».
در نمایشگاه‌های استانی فقط فروش مطرح است!
نگاه کتابفروشان به عنوان صنفی که به صورت مستقیم با نمایشگاه‌های کتاب در تماس هستند با بازدیدکنندگان متفاوت است. محمد زاهدی یگانه، کتابفروش فروشگاه «کتاب زمان»، از امضاکنندگان نامه مذکور که حدودا 15 سال است در اصفهان کتابفروشی می‌کند، با بیان اینکه «نمایشگاه‌ها تا 10 سال پیش که فضای مجازی نبود برای معرفی تازه‌های نشر مناسب بودند» به «ابتکار» می‌گوید: امروز دوران عصر تکنولوژی است. سایت‌ها، کتابفروشی‌های اینترنتی و شبکه‌های اجتماعی قبل از انتشار کتاب‌ها اخبار تازه‌های نشر را به سرعت توسط فضای مجازی حتی به کوچک‌ترین روستاهای کشور نیز می‌رساند. در چنین شرایطی نمایشگاه‌های استانی با شکلی که امروزه برگزار می‌شوند، عملا هیچ نکته مثبتی ندارند. گفته می‌شود «نمایشگاه»! ولی آنچه که برگزار می‌شود، حراجی و فروشگاه است. اگر سری به نمایشگاه خودرو، صنایع غذایی یا هر نمایشگاه دیگری بزنید، جدیدترین دستاوردها و تولیدات معرفی می‌شود، متخصصان و مهندسان تولیدکننده درباره محصولات‌شان توضیح می‌دهند و بازدیدکننده از آن‌ها اطلاعات دریافت می‌کند. اما ما در نمایشگاه‌های استانی کتاب هیچ وقت نمی‌بینیم که نویسنده یا مترجم در نمایشگاه حضور داشته باشد یا جلسات نقد و بررسی برگزار شود. تنها بحث فروش مطرح است. داستان به هیچ وجه فرهنگی نیست و تنها مسائل اقتصادی مطرح است. یک المان بیاورند که در فلان نمایشگاه استانی یک حرکت فرهنگی صورت گرفته است!
مخاطب را از کتابفروشی به سمت نمایشگاه سوق می‌دهند
زاهدی تخفیف‌های بالا در این نمایشگاه‌ها را یکی از اصلی‌ترین ایرادهای آن‌ها می‌داند و می‌افزاید: اصلی‌ترین ایراد نمایشگاه‌ها تخفیف‌های غیرمعقول برای کتاب‌ها است. درصد تخفیفی که در نمایشگاه‌ها داده می‌شود عملا از درصد تخفیفی که کتابفروش و مراکز فرش از ناشر می‌گیرند بیشتر است. یعنی خریدار کتاب را با قیمتی تهیه می‌کند که مراکز پخش کتاب هم نمی‌توانند کتاب را با آن قیمت تهیه کند. پس عملا هیچ جایی برای رقابت وجود ندارد. وقتی خریدار می‌داند در یک نمایشگاه استانی می‌تواند با این تخفیف کتاب بخرد، بدیهی است که آنچه برای یک سال نیاز دارد را به صورت سالانه از همان نمایشگاه تهیه می‌کند و نه از کتابفروش. کتاب یک وسیله موظف نیست، افراد کتابخوان سیر مطالعاتی دارند. فرد در یک نمایشگاه 20 کتاب برای مطالعه سالانه‌اش می‌خرد و سال بعد دوباره برای یک سال کتاب می‌خرد. وجود چنین فرآیندی عملا افراد را از کتابفروشی به سمت نمایشگاه‌ها سوق می‌دهد.
این کتابفروش درباره نتایج چنین اتفاقی می‌گوید: عملا ماهی نیست که خبر تعطیلی یک کتابفروشی کوچک در تهران یا سایر شهرها را نشنویم. به جز این مورد، سیر مطالعاتی و فضایی که در کتابفروشی‌ها ایجاد می‌شد کاملا مختل می‌شود. کتابفروشی فقط کتاب را نمی‌فروشد. در کتابفروشی‌ها کتاب‌های ناشران مختلف با موضوع‌بندی‌های مشخص کنار یکدیگر چیده شده‌اند. اما در نمایشگاه کتاب فرد مجبور است کل نمایشگاه را زیرورو کند تا کتاب‌های مرتبط با یک موضوع را بیاید. در نمایشگاه‌ها ترجمه‌های خوب، متوسط و ضعیف و همچنین کتابسازی‌ها ذهن مخاطب را مغشوش می‌کنند. همه کسانی که کتاب می‌خرند حرفه‌ای نیستند. بسیاری از آن‌ها نیاز به مشاوره و راهنمایی دارند. اما این اتفاق در نمایشگاه‌ها نمی‌افتد چون هیچ وقت هیچ ناشری نمی‌گوید ترجمه‌ای که من چاپ کرده‌ام این نقاط ضعف را دارد. تنها کسی می‌تواند به مخاطب مشاوره صحیح بدهد که در فروش این نشر با نشر دیگر سود خاصی نداشته باشد و هر دو برایش سود داشته باشد. بسیاری از افراد غیرحرفه‌ای، نوجوانان و جوانان برای خرید کتاب به نمایشگاه‌ها می‌روند و با حجمی از کتاب‌های بی‌کیفیت روبه‌رو شده و کاملا دلزده می‌شوند.
او ادامه می‌دهد: در نمایشگاه تنها مسائل مالی مطرح است. یک ناشر تبلیغات رنگارنگ می‌کند و تخفیف‌های عجیب ارائه می‌دهد که جنسش را بفروشد! کتاب تنها یک کالا نیست، کتاب یک نیاز فرهنگی است. یعنی مخاطب باید بر مبنای نیازش کتاب را انتخاب کند نه بر مبنای تخفیف یا اشناتیون. این فرآیند، ساختار تفکر و مطالعه را در جهت جریان سرمایه‌داری تغییر می‌دهد. کتاب‌های زرد، کتاب‌های بازاری و کتاب‌های کم‌مایه در این نمایشگاه‌ها بسیار پرفروش هستند.
او با اشاره به نمایشگاه کتاب اصفهان می‌گوید: اگر این نمایشگاه را بررسی کنید، خواهید دید که بزرگترین نشرهای معتبر کشور در حوزه‌های مختلف در این نمایشگاه شرکت نکردند. نتیجه این اتفاق چه بود؟ بسیاری از نشرهای ضعیف که هیچ کجا اسم‌شان را نمی‌بینید و نمی‌توانند در نمایشگاه بین‌المللی حضور داشته باشند و در نمایشگاه‌های خارج از کشور به دلیل نداشتن کیفیت بالا قدرت حضور ندارند، در این نمایشگاه‌ها حضور دارند و فروش خوبی هم عایدشان می‌شود.
موضوع درآمد است!
زاهدی درباره حمایت‌های اتحادیه‌های کتابفروشان از فعالان این صنف می‌گوید: من از اتحادیه اصفهان بسیار راضی‌ام چون در این حرکت از ما حمایت کردند اما نتوانست درباره نمایشگاه اصفهان کاری کند. وقتی از نهادهای بالادستی تصمیم گرفته می‌شود دیگر کاری از کسی برنمی‌آید. موسسه نمایشگاه‌ها زیر نظر وزارت ارشاد فعالیت می‌کند و کارش برگزاری نمایشگاه‌ها در کشور است. موضوع درآمد است! وقتی درآمد این موسسه تحت تاثیر است، به هر طریقی می‌خواهد این نمایشگاه‌ها برگزار شوند.
طرح‌های فصلی در فروش ما
چند سالی است که «خانه کتاب» برای رونق بازار کتابفروشان و همچنین حمایت از خریداران، طرح‌های فصلی برای فروش کتاب در نظر گرفته است. اما زاهدی این طرح‌ها را مقطعی می‌داند که کمک چندانی به کتابفروشان نمی‌کند. او می‌گوید: در این طرح‌های فصلی، تنها قیمت خرید هدف گرفته شده است و فرد جدیدی را کتابخوان نمی‌کند. این طرح‌ها در حقیقت لطفی به کتابخوان‌ها است که با قیمت مناسب‌تری کتاب‌ها را تهیه کنند ولی عملا در فروش سالانه ما تاثیر خاصی ندارد. ما در طول طرح، نقدینگی یک هفته‌ای داریم و سه ماه بازارمان کساد است.
ابتذال در فرهنگ، نتیجه حذف کتابفروشی‌های فیزیکی
هر روز بر تعداد کتابفروشی‌هایی که به دلیل عدم توانایی در رقابت مجبور به تعطیل کردن هستند، افزوده می‌شود. اما نبودن کتابفروشی‌های فیزیکی در درازمدت چه تاثیری بر فرهنگ خواهد داشت؟ کتابفروش فروشگاه «کتاب زمان» می‌گوید: مهم‌ترین پیامد حذف شدن کتابفروشی‌ها ابتذال در فضای فرهنگ و کتاب است. کتاب‌های بی‌مایه به واسطه تبلیغاتی که می‌توانند داشته باشند و با فریب در سایت‌ها به فروش می‌رسند. در سایت‌ها کتاب را نمی‌بینید و به صورت مستقیم با آن در ارتباط نیستید. کسی بدون غرض به شما مشاوره نمی‌دهد چون ممکن است در راستای منافع یک نشر خاص باشد ولی کتابفروشی‌های فیزیکی خارج از این دست منافع مشاوره می‌دهد. کتابفروشی شغلی است که میزان درآمد و هزینه‌اش توجیه اقتصادی ندارد. کسانی وارد این حوزه می‌شوند که به آن علاقه دارند. اما چون سایت‌های اینترنتی هزینه بالایی ندارند، لازم نیست گرداننده و مالکش علاقه چندانی هم به کارش داشته باشد و به راحتی به دلیل منافع مالی می‌تواند به سمت نادرست حرکت کند. امروز منافع مالی به همه چیز اولویت پیدا کرده است و موضوعات بسیاری فدای این منافع می‌شوند، فرهنگ و کتاب هم از همین دست هستند.
موضوعات مطرح شده در این گزارش، بخشی از درد و دل‌های کتابفروشان است. در صورتی که هر یک از نهادهای ذی‌ربط حاضر به پاسخگویی باشند، «ابتکار» آمادگی خود را برای انتشار پاسخ آن‌ها اعلام می‌کند.∎
نظر شما