به گزارش ایرنا، عروسک در معنای عام به نوعی از بازیچه های کودکان اطلاق می شود. عروسک بازی یا لعبت بازی از محبوب ترین بازی های کودکان به ویژه دختران است، اما کارکرد این عروسک ها فراتر از این حوزه است.
کارشناسان، خاستگاه پیدایش عروسک ها را درآئین ها می دانند. انسان های نخستین برای اجرای آئین های خود پیکره هایی می ساختند که این پیکره ها در گذر زمان و با از دست دادن کارکرد اصلی شان در دست های کودکان به بازیچه تبدیل می شدند.
متاسفانه در ایران بسیاری از اسباب بازی ها و عروسک های سنتی ما به فراموشی سپرده شده است و نمونه های زیادی از آن در دست نیست. عروسک سازی به عنوان یکی از هنرهای دستی، شاخه ای گمشده در میان رشته های هنری است.
عروسک های دست ساز سنتی بخشی از قدیمی ترین میراث های بشر هستند. این عروسک ها در مراحل گوناگون زندگی بشر و با پذیرفتن نقش های گوناگونی او را در مناسبات بشری همراهی کرده اند. اما با وجود چنین نقش و کاربردی که عروسک ها در زندگی انسان ها داشته اند بیشتر آنها در حال منسوخ شدن هستند و با ورود عروسک های خارجی و رشد تکنولوژی کارکرد و نقش خود را در زندگی بشر از دست داده اند و منسوخ شدن این عروسک ها زمینه فراموشی آداب و رسوم و فرهنگ بومی مناطق مختلف کشور را نیز به همراه داشته است.
البته در سالهای اخیر با تلاش برخی دستگاه ها و علاقمندان به این حوزه کارهای شایسته ای برای شناسایی و احیای فرهنگ سنتی کشور انجام گرفته است.
ثبت چند عروسک به عنوان میراث ناملموس کشور، بازگشایی 2 موزه تخصصی عروسک و اسباب بازی، چاپ کتاب و برگزاری مسابقات و جشنواره ها گویای آن است که به ضرورت این مساله در کشور تا حدودی پی برده شده و امید می رود این روند تداوم داشته باشد.
کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان چهارمحال و بختیاری نیز در این خصوص در سالهای اخیر اقداماتی انجام داده و انتظار می رود سایر نهادهای فرهنگی استان نیز در این خصوص مشارکت و همکاری کنند.
این کانون با هدف جمع آوری عروسک های بومی محلی اقوام مختلف استان، طرح احیای عروسک های بومی از مرحله ساخت تا اجرا را آغاز کرده است.
فرزاد رحیمی مدیرکل کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: عروسک های بومی از اهمیت بالایی در حفظ ارزش ها و فرهنگ منطقه برخوردار هستند اما از آنجا که در سالهای اخیر از نقش آن ها در زندگی مردم کاسته شده و روبه فراموشی هستند، ضروری است تا در احیای این عروسک ها تلاش بیشتری انجام گیرد.
وی ادامه داد: احیای فرهنگ غنی بومی و آداب و رسوم اقوام مختلف و تبادل فرهنگی با استانهای دیگر از جمله دلایلی است که مربیان کانون را بر آن داشته است تا خانه‌ ای برای احیای عروسک ‌های بومی استان در مرکز فرهنگی‌ هنری شهرستان بروجن راه اندازی کنند.
رحیمی تصریح کرد: در خانه عروسک‌ های کانون ضمن اینکه عروسک ‌ها به کودکان و نوجوانان معرفی می شود بلکه کودکان در ساخت این عروسک ها مشارکت می کنند و سپس این عروسک ها در این خانه به نمایش گذاشته می‌شوند.
به گفته مدیرکل کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان استان، طرح خانه عروسک‌ها از تابستان امسال در مرکز فرهنگی هنری بروجن آغاز شده و تاکنون 25 عضو کودک و نوجوان با ساخت 60 عروسک در این طرح شرکت کرده اند.
پیش از این نیز عروسک «چمچه گلین» از دیگر عروسک های ارزشمند و بومی چهارمحال و بختیاری توسط کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان استان احیا شد.
این عروسک که در سالهای گذشته برای طلب باران در شهرستان «بن» از آن استفاده می شد در سالهای اخیر کاربرد و نقش گذشته خود را از دست داده است.
چمچه گلین از یک ملاقه چوبی و مقداری پارچه ساخته شده است. در سالهای گذشته که از آن با عنوان «عروسک طلب باران» هم یاد می شده مردم این عروسک را درست می کردند و در کنار آن با پختن آش دوغ و توزیع آن در سراسر روستا و منطقه از آسمان طلب باران می کردند.
مدیرکل کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان چهارمحال و بختیاری در این خصوص نیز اظهار داشت: این اقدام در راستای حفظ فرهنگ بومی و آئین های محلی منطقه و ورود چنین عروسک هایی به دنیای کودکان این مرز و بوم انجام گرفته است.
فرزاد رحیمی خاطرنشان کرد: کودکان به دلیل مواجه با عروسک ها، مخاطبان مناسبی برای میراث ناملموس هستند، زیرا کودکان می توانند آئین ها را یاد گرفته، آنها را گرامی داشته و به نسل های بعد منتقل کنند.
وی خاطرنشان کرد: همچنین تابستان امسال عروسک های محلی «لال بهیگ» و «بی بی کگ» عروسک های بازیچه در منطقه عشایرنشین بازفت نیز از سوی مریم آل مومن مربی این کانون احیا شد.
رحیمی افزود: این 2 عروسک نماد برآورده شدن آرزوها هستند و علاوه بر آن عروسک لال بهیگ به عنوان نمادی برای مبارزه با حوادث و بلایای طبیعی و طلب باران در زمان خشکسالی کاربرد داشته است.
بابازک (عروسک رقصان لیلی) از دیگر عروسک های محلی استان چهارمحال و بختیاری است که ضمن آنکه از معروفترین عروسک های کشور به شمار می رود بلکه حامل فرهنگ غنی این مرز و بوم نیز است و در دوران گذشته با زندگی مردم استان به شدت عجین بوده است.
بازبازک از نخستین عروسک های ایرانی، متعلق به منطقه بختیاری است و تنها عروسکی است که دست هایش تکان می خورد. در فرهنگ بختیاری قدیم، این عروسک به همراه جهیزیه دختران به خانه عروس فرستاده می شده است. امروز ساخت این عروسک منحصر به تاج ماه حیدریان گِل سفیدی است که در منطقه گل سفید مشایخ شهرستان کیار سکونت دارد و ساخت این عروسک بومی را همچنان ادامه می دهد.
عروس بازبازک در شهریور سال 1394 به شماره 1095 به عنوان یکی از آثار معنوی کشور در میراث ملی به ثبت رسیده است.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری چهارمحال و بختیاری در همین خصوص می گوید: این پرونده ثبتی از سوی 2 استان چهارمحال و بختیاری و خوزستان به صورت جداگانه تهیه و به شورای عالی ثبت ارسال شده بود که با توجه به پیگیری های به عمل آمده هر 2 استان موفق به ثبت این اثر فرهنگی ناملموس شدند.
این عروسک از چند تکه چوب و پارچه در قالب لباس محلی بختیاری و ابزار دست بشر تهیه می شود که بوسیله این عروسک شادی، غم و رفتارهای مردم در آئین های مختلف قوم بختیاری به نمایش گذاشته می شود.
بهمن عسگری سوادجانی خاطرنشان کرد: هم اکنون 50 زن روستایی با نظارت تاج ماه حیدریان در منطقه گل سفید مشایخ شهرستان کیار در تولید عروس بازبازک فعالیت دارند.
ایران در زمره کشورهایی است که سابقه طولانی و غنی در زمینه افسانه ها، ضرب المثل ها، متل ها و قصه ها دارد و ضروری است تا با حفظ نمادهایی همچون عروسک های محلی که حامل و پیام رسان این افسانه ها هستند در حفظ و پاسداشت فرهنگ بومی و ملی خود گام هایی بیشتری بر داشته و کودکان و نوجوانان را با این گنجینه های ارزشمند بیش از پیش آشنا کرد.
مبارک، نخودی، لعبتک، پوتک، مالوکان، وغ وغ ساهاب، قارقارک، طبلک، سنگ صبور، آهو و بره، جیج وبجی و پازبزک از جمله عروسک هایی هستند که در ورای خود افسانه و حکایتی طول و دراز برای مخاطبان به تصویر کشیده و اندیشه ای را در ذهن مخاطب خود می پروانند.
بازتاب فرهنگ ها و سنن گوناگون در عروسک از آن رسانه ای قدرتمندی می سازد که می تواند به احیا و حفظ ویژگی های منحصربه فرد هر قوم و خطه کمک کرده و این سنت ها را از خطر یکسان و یک جنس شدن در گذار به عصر مدرنیته نجات دهد از همین رو می طلبد متولیان فرهنگی به نقش و کارکرد این عروسک ها بیش از پیش توجه کرده و در خصوص احیای آنها گام های بیشتری بردارند.
گزارش از : خاطره حسین زاده
7363/6021