هم اکنون کشورهایی همچون کانادا، انگلستان، فرانسه، اسپانیا و هلند رصدخانه های مهمی در زمینه علم و فناوری تاسیس کرده‌اند. کمیسیون اروپا، یونسکو و سازمان توسعه و همکاری های اقتصادی (OECD )نیز از چند رصدخانه در زمینه عمومی علم و فناوری و زمینه تخصصی فناوری اطلاعات حمایت می کند. مثلا در منطقه میدلند انگلستان چندین رصدخانه منطقه ای در شمال غرب، شمال شرق، جنوب غرب و ... فعالیت می کنند و نقش بزرگی را در توسعه اقتصادی و فناوری منطقه ایفا می‌کنند. این مراکز با ایجاد شبکه ای از سازمان‌ها، دانشگاه ها، مراکز تحقیقاتی و شرکت های دولتی و خصوصی فعال در منطقه، با دیده بانی و ارزیابی شاخص های اجتماعی، علمی، فناوری و اقتصادی، سازمان های منطقه ای را در فرآیند سیاست گذاری و تصمیم گیری یاری می کنند.

چرا رصدخانه های علم و فناوری اهمیت دارند؟

وابستگی به حمایت های دولتی: حمایت نهادهای مهم منطقه ای و جهانی همچون کمیسیون اروپا و یونسکو و همچنین نهادهای دولتی اعم از وزارتخانه های کلیدی و مراکز پژوهشی دولتی از رصدخانه ها نشان می دهد که این مراکز از اهمیت بالایی در عرصه تصمیم سازی و سیاستگذاری علم و فناوری برخوردارند. همچنین حضور نهادهای دولتی و فراملی در جمع حامیان مالی و معنوی رصدخانه ها، وابستگی این موسسات به حمایت های دولتی را نشان می دهد. هر چند که رصدخانه هایی همچون EITO در زمینه فروش گزارش ها و جلب حمایت بخش خصوصی توفیقات فراوانی حاصل کرده‌اند اما به نظر می رسد که بقا و شکوفایی این مراکز به حمایت های دولتی وابسته است .

 ساختار شبکه ای: مهم ترین ویژگی مشترك این رصدخانه ها را می توان ساختار شبکه ای آن ها قلمداد کرد. این موسسات از حیث ساختار، تعاملات، حامیان مالی و روش های رصد علم و فناوری بر شبکه ای از نخبگان، ذینفعان و سازمان های فراملی، دولتی و خصوصی اتکا دارند. این ویژگی به این مراکز کمک می کند تا با ساختاری سبک تر، هزینه کمتر و کارآیی بالاتر به جمع آوری و تحلیل اطلاعات مورد نیاز پرداخته و به انتشار آن ها اقدام کنند. البته باید توجه داشت که فرایند رصد علم و فناوری بدون ایجاد شبکه های گسترده و متخصص از کارآمدی لازم برخوردار نخواهد بود. این شبکه ها از حیث تامین اطلاعات کمی و کیفی، تامین تحلیلگران، انجام طرح های پژوهشی مشترك و سرانجام تامین مالی به رصدخانه ها کمک می‌کنند. فرایند رصد اگر به شکل مداوم (و نه طرح های منقطع پژوهشی) صورت پذیرد به شدت به شبکه های گسترده، پراکنده و دارای تخصص های مختلف نیاز خواهد داشت.  رمز موفقیت و کارآیی این مراکز نیز به گستردگی، پراکندگی و میزان عمق تخصص شبکه ها بستگی دارد.

گسترش تعاملات فراملی و بین المللی: رصدخانه های علم و فناوری مهم و موفق جهان بخشی از توفیقات خود را مدیون تعاملات فراملی و بین المللی خود هستند. حتی برخی از رصدخانه های بنگاهی همچون رصدخانه فناوری اطلاعات و ارتباطات تلفونیکا، با احداث دفاتری در نقاط مختلف جهان دامنه فعالیت های خود را در تمام نقاط جهان گسترانیده اند. به عبارت دیگر مراکز رصد و فعالیت های پژوهشی مرتبط از فرایندی جهانی برخوردارند و بدون نگاه جهانی نمی توان به درك درستی از تحولات علم و فناوری در ابعاد ملی، منطقه ای و بنگاهی دست یافت.  در این میان رصدخانه هایی که ویژگی شبکه ای بودن و نگاه جهانی را با یکدیگر ترکیب می کنند به «شبکه های جهانی رصد» دست می یابند.

توجه به آینده نگاری: بسیاری از مراکز رصد علم و فناوری، از جمله رصدخانه علم و فناوری اروپا عملا نوعی مرکز آینده نگاری به شمار می روند. در این مراکز رصد علم و فناوری و آینده نگاری به یکدیگر نزدیک می شوند. به این ترتیب شاید بتوان رصدخانه های علم و فناوری را نوعی از مراکز آینده پژوهی قلمداد کرد.

ضرورت رصد نوآوری: رصد نوآوری یکی از موضوع‌های کلیدی رصدخانه ها و یکی از مهمترین علل ایجاد چنین مراکزی بشمار می رود. از آنجایی که رصد نوآوری و روندهای مرتبط با آن، خود گامی از فرایند نوآوری بشمار می رود، تاسیس مراکزی با این ماموریت، در آینده از اهمیت بیشتری برخوردار خواهد شد. با توجه به موارد فوق رصدخانه ها مراکزی هستند که از طریق رصد علم، فناوری و نوآوری، شبکه سازی میان خبرگان، ذینفعان و مراکز ملی و بین المللی، گسترش تعاملات و همکاری های علمی و نیز آینده نگاری علم و فناوری به فرایند رشد و توسعه بنگاه‌ها، نواحی، کشورها و مناطق مختلف دنیا کمک می کنند.

نقش رصدخانه‌ها در توسعه علم و تکنولوژی

از ابزارهای سنتی رصدی از قبیل اسطرلاب و زیج و رصدخانه­‌های سمرقند و مراغه گرفته تا اولین ابزارهایی که گالیله با آن پی برد که زمین مرکز دنیا نیست، تا مدرن‌‌ترین و مجهزترین ابزارهای رصدی در دو قرن اخیر همه و همه در جهت ارضای حس کنجکاوی بشر تولید و رشد یافته‌‌ند.

رشد صنعت و تکنولوژی این ابزارها را دقیق‌تر، به‌روزتر و کارآمدتر کرده به طوری که بشر امروز نیز همچنان به دنبال کشف لایه‌های عمیق‌تر آسمان و سفر به آن سوی مرزهای این کره خاکی است.

نقش اصلی رصدخانه‌ها همان کشف آسمان و عجایب جهان پیرامون ماست. اما داستان به همین جا ختم نمی‌شود. در حاشیه طرح‌ریزی یک رصدخانه و احداث آن و همچنین برای افزایش دقت داده‌های حاصل از ابزارهای رصدی، فناوری‌های نوینی شکل می‌گیرد که چه بسا در سایر وجوه زندگی انسان‌ها وارد شده و آینده بشر را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

به علاوه در کنار همه اینها، شغل‌های جدید و فراوانی به وجود می‌آید که پژوهشگران، مهندسان و صنعتگران بسیاری را وارد فضای علم، پژوهش و فناوری می‌سازد.

رصدخانه های مهم ایران کدامند؟

اوج شکوفایی رصدخانه‌ها را در سده نهم هجری می‌بنیم، یعنی زمانی که الغ‌بیگ نوه تیمور لنگ، رصدخانه خود را در سمرقند بنا نهاد؛ رصد خانه‌ای که آن را با رصدخانه استانبول باید حلقه انتقال این سازمان به غرب دانست. الغ بیگ، که خود اخترشناس شایسته‌ای بود، بهترین ریاضی‌دانان زمان را در رصدخانه خود، که پیشرفته‌ترین ابزارهای پژوهشی آن زمان (از جمله قوسی از نصف‌النهار به ارتفاع ۵۰ متر) را داشت، گردهم آورد. مهم‌ترین آنان، غیاث‌الدین جمشید کاشانی بود. در ادامه مروری بر مهمترین رصدخانه های ایران خواهیم داشت.

رصدخانه خواجه نصیرالدین طوسی: این رصدخانه شامل یک تلسکوپ آینه ای به قطر ۷۰ سانتی متر و یک تلسکوپ خورشیدی است و روی کوه های سهند و در یک منطقه ای به نام کوهِ بلندی نصب شده است. این رصدخانه متعلق به دانشگاه تبریز است و علاوه بر تلسکوپ های فوق، مجهز به دستگاه نورسنج نیز بوده که امکانات تحقیق را برای رصدگران فراهم کرده است.

رصدخانه ابوریحان بیرونی: در این رصدخانه که در شهر شیراز قرار دارد و متعلق به دانشگاه شیراز است در برگیرنده تلسکوپ انعکاسی به قطر ۵۱ سانتی متر بوده و همچنین مجهز به دستگاه نورسنج و کامپیوتر است. از زمان تاسیس این رصدخانه تا به حال محققان داخلی و خارجی از آن استفاده کرده اند و داده های مختلفی به خصوص در مورد ستارگان گرفتی دو تایی به دست آورده اند.

رصدخانه خورشیدی مرکز ژئو فیزیک دانشگاه تهران: این رصدخانه در انتهای خیابان کارگر شمالی و در جوار مرکز انرژی اتمی ایران قرار دارد و متعلق به دانشگاه تهران است. در این مرکز یک تلسکوپ ۱۵ سانتی متری ویژه رصد خورشید قرار دارد که مجهز به فیلترهای Ha، Hb و غیره است که توسط آن می توان علاوه بر لکه های خورشیدی، فوران های سطح خورشید را مشاهده و مورد بررسی و تحلیل قرار داد.

رصدخانه بخش فیزیک دانشگاه فردوسی مشهد: این رصدخانه در برگیرنده چهار تلسکوپ با اندازه‌های مختلف است که عبارتند از یک تلسکوپ آینه‌ای و ثابت به قطر ۳۵ سانتی متر، یک تلسکوپ آینه ای پرتابل به قطر ۲۰ سانتی متر، یک تلسکوپ شکستی به قطر ۱۵ سانتی متر و بالاخره یک تلسکوپ شکستی کوچکتر به قطر ۶ سانتی متر است. این رصدخانه اولین رصدخانه ای بوده که قادر است از کهکشان ها و اجرام دور تصویر تهیه و روی مانیتور کامپیوتر نمایش دهد. علاوه بر این، امکان نورسنجی ستارگان دوتایی گرفتی با استفاده از آشکارساز در این رصد خانه وجود دارد. محل رصدخانه بخش فیزیک در پشت بام ساختمان دانشکده علوم مشهد است.

رصدخانه مركز علوم و ستاره شناسی تهران: دارای گنبدی به قطره 5 متر است كه در زیر آن یك تلسكوپ آینه ای اصلی به قطر 14 اینچ یا 35 سانتی متر قرار گرفته است. این تلسكوپ دارای دستگاه GPS  وموتور خودكار جستجو است كه می تواند چندین جرم مسیه و سیاره ها و غیره را به طور خودكار جستجو کند. در ضمن این تلسكوپ مجهز به فیلتر خورشیدی برای رصد خورشید است.