پایگاه خبری جماران، حجت الاسلام والمسلمین ناصر‌الدین انصاری قمی مدرس سطوح عالی حوزه علمیه قم در گفت و گو با نشریه«حریم امام» از اقدامات علمای بزرگ (قبل و بعد از انقلاب اسلامی) در مبارزه با فقر سخن به میان آورد و روایاتی را در مورد ضرورت ریشه‌کنی فقر بیان کرد.

اهمیت فقرزدایی از منظر دین مبین اسلام را بیان کنید و بفرمایید که علمای شیعه ما برای این منظور چه اقدامی کرده‎اند؟

یکی از آمال و اهداف دین اسلام رفع فقر در جامعه می‎باشد و برای این مسئله شارع مقدس برنامه‎های متعددی را وضع کرده است. علمای اسلام که ادامه دهندة راه پیامبر و ائمة اطهار علیهم‎السلام هستند، همواره دغدغة رفع فقر در جامعه و زدودن ننگ فقر از چهرة مردمان مسلمان داشته‎اند و تا آنجا که توانسته‎اند قدم‎های بلندی را در این راستا برداشته‎اند. از دیر زمان علمای ما تا آنجا که می‎توانستند به دیگران و مردمان و همسایگان دور و آشنا کمک می‎کرده‎اند و این سیره را از ائمة اطهار علیهم‎السلام درس گرفته‎اند. ائمة اطهار علیهم‎السلام نیز همواره در کاهش و زدودن فقر از جامعه قدم‎های بلندی برمی‎داشتند. در روایات آمده است که ائمة به اندازه‎ای به دیگران کمک می‎کردند که دیگر احتیاجی نداشته باشند و فقر و نیازهای آنان را رفع می‎نمودند و سعی می‎کردند مردم جامعه را مستغنی کنند؛ یعنی با یک بار کمک به کسی، آن شخص از افراد غنی جامعه می‎شد.

علمای ما شاید نمی‎توانستند به آن مقدار به افراد کمک کنند؛ اما در حد توانشان بسیار به دیگران کمک می‎کردند. برای مثال علمای اصفهان شرکتی به نام اسلامیه را تأسیس کردند. مرحوم آقا نجفی اصفهانی و مرحوم ثقه‌الاسلام برادر ایشان و جمع دیگری از علما گرد هم آمدند و برای افراد جامعه کار تولید کردند و در اختیار آن‎ها سرمایه قرار می‎دادند و تجار را به ایجاد صنعت تشویق می‎کردند.

همچنین مرحوم آیت‎الله العظمی بروجردی در شهر بروجرد هنگامی که قحطی آمده بود، ثروتمندان شهر را گرد هم آورد و از آنان سهمیه‎ای گرفت و به وسیلة تجمیع این سهام و با اقدام خود جان صدها نفر را از گرسنگی و پریشانی و خطر مرگ نجات داد.

در قم مرحوم آیت‎الله میرزا محمد ارباب و آیت‎الله حاج سید صادق قمی پشت و پناهی در محله‎های خودشان  برای فقرا بودند. درِ خانه‎هایشان همیشه به روی مردم باز بود و نقطة امید مردمان به شمار می‎آمدند.

در شهرهای دیگر هم علما پشت و پناه مردم بی‎بضاعت بودند. برای مثال مرحوم آیت‎الله سید رضا فیروزآبادی وقتی نمایندة مجلس شد تمام حقوق خود را در صندوقی جمع کرد و آن را تبدیل به بیمارستان فیروزآبادی در تهران کرد که این بیمارستان برای اقشار محروم جامعه خدمات درمانی رایگان ارائه می‎داد.

همچنین مرحوم آیت‎الله سید محمد فاطمی در قم وقتی خدمت حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی رسید گفت که می‎خواهم ثلث مال خودم را وقف کنم. حاج شیخ به ایشان فرمود که در این شهر بیمارستان تأسیس کنید. به هر ترتیب بیمارستان فاطمی سال‎های سال تنها بیمارستان شهر قم بود و به خدمات رایگان به بیماران اقدام می‎کرد.

بنابراین علما هر کجا وارد کار شدند توانستند برای رفع فقر از سطح جامعه قدم بردارند. در این مجال از مرحوم آیت‎الله میرزا مهدی بروجردی، پدربزرگ دکتر محمود بروجردی داماد حضرت امام خمینی(ره) یادی می‎کنم. ایشان کتابی به نام اسلام و مستمندان نوشته است که راه‎های رفع فقر در اسلام را در این کتاب ذکر کرده و از آیات و روایات و حکایات برای این منظور بهره گرفته است. نمونه‎های زیادی که اسلام راه‎های فقرزدایی را در جامعه پیشنهاد کرده، در کتاب خود توضیح داده است.

همچنین باید از مرحوم آیت‎الله حاج شیخ مرتضی حائری، فرزند حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی یادی کنیم که در قم قدم‎های بلدی در این راستا برداشت. انجمن سرپرستی و تکفل ایتام و انجمن مبارزه با فقر را تأسیس کرد و سالیان متمادی این انجمن و دفتر توانست قدم‎های بلندی برای فقرا بردارد. خانه‎‎هایی برای خانواده‎های فقیر می‎ساخت و برای جوانان شغل ایجاد می‎کرد. ادارة خانواده‎های بی‎سرپرست را بر عهده می‎گرفت. این انجمن هنوز هم به کار خود ادامه می‎دهد و بیش از پنجاه سال برای خدمت به نیازمندان مشغول است. ادامة ادارة این انجمن بر عهدة آیت‎الله دیباجی و آیت‎الله سید محمود زاهدی قرار گرفت و فعالیتش هنوز هم ادامه دارد.

اگر بخواهم از علمای شهرهای دیگر هم نامی بیاورم، باید لیست بلندبالایی از علما را در اینجا ردیف کنم. به هر حال این مسئله را باید بدانیم که علما در هر کجا که بودند قدم‎های بسیار بلندی را برای رفع فقر در جامعه برداشته‎اند؛ مخصوصاً علمای تراز اول. به خاطر دارم مراجع تقلید مانند آیت‎الله گلپایگانی، آیت‎الله مرعشی نجفی و... در اول فصل زمستان زغال را برای خانه‎های فقرا می‎فرستادند؛ چون در آن زمان وسایل گرمایشی مانند امروز وجود نداشت و اغلب مردم برای ایجاد گرما از زغال استفاده می‎کردند. مرحوم آیت‎الله گلپایگانی مرکز خیریة ولی‎عصر را برای رسیدگی به خانواده‎های بی‎سرپرست و نیازمند تأسیس کرد.

همچنین باید از حضرت امام خمینی(ره) یادی کنم که با تأسیس کمیتة امداد در اسفند 1357 این کار را شروع  فرمودند و این کمیته حدود چهل سال است که فعالیتش ادامه دارد و در کشور ایران، عراق، لبنان و... برای رسیدگی به فقرا می‎پردازد و تاکنون بسیار موفق بوده است.

دین اسلام برای فقرزدایی از جامعه مشخصاً چه راهکاری را توصیه می‎کند؟

دین مبین اسلام از همان ابتدا داعیة مبارزه با فقر و غنی کردن نیازمندان را در دستور کار خود داشت و این اقدام و عمل را در چند راه دنبال می‎کرد: راه اول وجوب زکات است. زکات بر تمام ثروتمندان واجب است. مصرف زکات هم مشخص می‎باشد که به فقرا و مساکین و ابن سبیل تعلق می‎گیرد. راه دوم برای فقرای سادات، خمس تعلق می‎گیرد و این خمس هم واجب است. راه سوم دادن کفارات است؛ بسیاری از اعمال مردم که ناخواسته باطل می‎شود، اعم از اعمال حج و صوم و... که برای جبران آن‎ها باید کفاره پرداخت بشود. یکی از وجوه کفارات سیر کردن شکم نیازمندان است.

بنابراین راه‎های مبارزه با فقر و کمک به نیازمندان خمس و زکات و کفاره است. به غیر از این اعمالِ واجب، امور مستحبی هم توصیه شده است؛ از جمله انفاق و صدقه. آیات فراوانی در توصیه و تشویق به صدقه نازل شده است. قرآن از همان ابتدای نزول به تشریع خمس و زکات و کفارات و صدقات مستحبی توصیه کرده است. همچنین در راه آزادی بردگان توصیه‎های زیادی در متون اسلامی ذکر شده است. اسلام همان‎طور که می‎خواهد مردم از قید فقر رهایی پیدا کنند، می‎خواهد بردگان و بندگان هم از قید رقیت و بردگی آزاد بشوند.

نظر اسلام نظری بلند است و می‎خواهد جامعه‎ای پر از امید و آزاد و با نشاط تأسیس کند. به همین خاطر شارع مقدس از همان ابتدا این برنامه‎ها را برای مؤمنان واجب و مستحب کرده است. به مؤمنان توصیه می‎کند که روز خود را با صدقه آغاز کنید. در روزهای جمعه و اول هر ماه انفاق نمایید. برای رفع بلا، صدقه و انفاق توصیة مؤکد شده است. اسلام تأکید دارد که مؤمنان سفره‎های خود را پهن کنند و اطعام بدهند. ائمه اطهار علیهم‎السلام می‎فرمایند: «اَلْمُنْجِیَاتُ إِطْعَامُ اَلطَّعَامِ وَ إِفْشَاءُ اَلسَّلاَمِ وَ اَلصَّلاَةُ بِاللَّیْلِ» همة این‎ها راه‎های توصیه شده اسلام برای رفع فقر است. سخاوتمندان زیادی در تاریخ اسلام پا به عرصة وجود گذاشتند. از خود ائمة اطهار که بگذریم به نام سخاوتمندانی همچون عبدالله ابن جعفر، عبیدالله ابن عباس و... برخورد می‎کنیم و می‎بینیم که چقدر این‎ها در دوران خودشان سخاوتمند بودند.

در روایات تاریخی آمده که مردم مدینه از یکدیگر قرض می‎کردند و موعد پرداخت را هنگام تقسیم عطای عبدالله ابن جعفر قرار می‎دادند. ایشان در سال دو بار تقسیم عمومی داشت. یک بار معاویه پانصد هزار درهم برای عبدالله ابن جعفر فرستاد و سپس شخصی را فرستاد تا ببیند عبدالله ابن جعفر با این مقدار پول چه می‎کند. به او گزارش دادند که عبدالله ابن جعفر پانصد هزار درهم را کیسه کیسه می‎کند و برای خودش یک کیسه به مانند دیگران کنار گذاشته است. بنابراین چنین سخاوتمندانی در تاریخ اسلام پا به عرصة وجود گذاشتند.

حضرت رسول اکرم(ص) آن‌قدر پسر و دختر حاتم طایی را احترام کرد، فقط به خاطر اینکه آن‎ها فرزندان حاتم طایی سخاوتمند بودند. در روایات تاریخی ذکر شده که شخصی به قصد قتل پیامبر اکرم(ص) آمد و وقتی پیامبر می‎خواست او را به سزای اعمالش برساند، جبرئیل نازل شد و فرمود: «یا رسول الله این مردی سخاوتمند است و از مجازات او درگذر.» پیامبر هم از مجازات او گذشت کرد. وقتی آن مرد علت را پرسید، پیامبر به او فرمود: «به این خاطر که مرد سخاوتمندی هستی.» در قرآن و سیرة پیامبر و ائمة اطهار تا این حد به مسئلة سخاوت و انفاق و بخشش به دیگران تأکید شده است.

برخی اصرار دارند که اسلام را طرفدار فقر معرفی کنند و حتی به روایت پیامبر اشاره می‎کنند که فرمود: «الْفَقْرُ فَخْرِی وَ بِهِ أَفْتَخِرُ عَلَى سَائِر الْأَنْبِیَاءِ» نظر حضرت‎عالی راجع به این قضیه چیست؟

این نوع فقر غیر از فقر مادی است. اسلام برای ریشه‎کنی فقر آمده است و لذا از همان روز نخست در پی آزادی بردگان بود و بردگان را از قید رقیت و بندگی نجات داد. اسلام آمده است تا انسان بردة کسی نباشد و آزادی و حریت با فقر منافات دارد. به قول معروف «آنچه شیران را کند روبه مزاج / احتیاج است احتیاج است احتیاج» لذا اسلام طرفدار فقر و حاجت نیست. اسلام می‎خواهد فقر از صفحة روزگار و جامعه برافتد.

این حدیثی را که در سؤال بیان کردید، منظورش نیاز الی الله است. خداوند در قرآن کریم خطاب به مردم می‎فرماید: «یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ» همة ما فقیر الی الله هستیم. همة ما محتاج و نیازمند به خدا هستیم. این عبارت «الْفَقْرُ فَخْرِی» یعنی افتخار من فقر الی الله است، نه اینکه دست گدایی به سوی مردم دراز کنم. اینکه افتخار ندارد. یک روز امام باقر علیه‎السلام سر ظهر گرما از راهی به طرف خانه برمی‎گشت و از شدت گرما و خستگی عرق می‎ریخت. محمد ابن منکدر که یکی از سران صوفیه بود. گفت من الان می‎روم و پسر پیامبر را نصیحت می‎کنم. نزد امام باقر علیه‎السلام رسید و گفت ای محمد ابن علی، اگر در این حال مرگ سراغ تو بیاید، جواب خدا را چه می‎دهی؟ حضرت فرمود اگر مرگ در این حال سراغ من بیاید، بدان افتخار  می‎کنم. چون سر زمین رفته بودم و کار و تلاش کردم و عرق ریختم و برای خانوادة خودم از دسترنج حلال یک بوته غذا تهیه کردم. من مثل شماها نیستم که بار خودم را بر دوش مردم گذاشته باشم. پیامبر اکرم(ص) می‎فرماید: «مَلعونٌ مَن ألقى کَلَّهُ عَلَى النّاسِ» محمد ابن منکدر می‎گوید که از سخنان حضرت شرمنده شدم. رفته بودم تا ایشان را موعظه و نصیحت کنم در حالی که آن حضرت مرا موعظه و نصیحت کرد. امام صادق علیه‎السلام می‎فرماید: «الکاد علی عیاله کالمجاهد فی سبیل الله». کسی که برای کار کردن و برای تحصیل رزق و روزی حلال تلاش کند، مجاهد در راه خدا است. لذا معنای این حدیث همین می‎باشد.

در پایان اگر سخنی با مسئولینِ نظام دربارة اهتمامشان به زدودن فقر در جامعه دارید، بیان کنید.

امیدواریم مسئولین محترم با تأسی از مرحوم امام خمینی(ره) بیشتر دغدغة نیازمندان را داشته باشند. امام کمیتة امداد را تأسیس کردند و به فکر فقرا و نیازمندان بودند و مانند ایشان به واقع نداریم. ایشان واقعاً تحفة آسمانی بودند. زمین‎های موروثی خودشان را در خمین به نیازمندان آن شهر بخشیدند. ایشان هر چه داشتند به دیگران می‎دادند و خودشان مانند افراد عادی کشور زندگی می‎کردند. خوراک و لباسشان مانند طبقة فرودست جامعه بود. ما دوست داریم همة مسئولان کشور هم مانند مرحوم حضرت امام خمینی(ره) و علمای اسلام باشند. تا می‎توانند باید به نیازها و مشکلات مردم رسیدگی کنند. برنامة جامعی باید داشته باشند تا مشکلات نیازمندان را رفع نمایند. البته سازمان بهزیستی در این راستا کمک‎هایی می‎کند. همچنین سازمان امور بازنشستگان کمک‎هایی برای بعضی از اقشار جامعه دارد. به هر حال این کمک‎ها باری را از دوش مردم برمی‎دارد.

سازمان تأمین اجتماعی کارهای ارزنده‎ای در این زمینه داشته است. ما مدیون و شرمنده و ممنون لطف و زحمات آن‎ها هستیم. با این حال بهتر است که این برنامه‎ها را گسترده‎تر و وسیع‎تر کنند و قدم‎های بلندتری بردارند و ثروت عام مملکت را به دست مردم بسپارند. به‎خصوص برای امور ازدواج و ایجاد اشتغال جوانان کاری انجام بدهند.

آیت‎الله العظمی سیستانی حفظه ‎الله به من فرمودند: «من از فکر اینکه ازدواج دختران و پسران در ایران این‌قدر به تأخیر افتاده و سن ازدواجشان بالا رفته است، شب‎ها خواب ندارم.» می‎فرمودند: «من از این پهلو به آن پهلو می‌غلتیدم و در فکر مردم ایران بودم و هستم.» اگر بتوانیم این دغدغه را از سر علما برداریم، کار شایسته‎ای انجام داده‎ایم. مراجع تقلید قم برای بهبود وضع معیشت مردم تأکید فراوانی می‎کنند. خواهش ما از مسئولان و دولت‎مردان این است که دور هم بنشینند و فکری به حال وضع معیشتی مردم کنند. در هر شهری می‎بینیم که مؤسسات خیریه تأسیس شده است و برای نوعروسان جهیزیه تهیه می‎کنند. این قبیل اقدامات بسیار شایسته و ارزنده است و خوب است که دولت‎مردان از این مؤسسات و مراکز خیریه حمایت کنند.