صاحب‌خبر - «هامون» دیگر «هامون» نمی‌شود
زهرا داستانی
خشکسالی به عنوان پدیده‌ای آرام و خزنده با گسترش مکانی زیاد هر ساله بخشی از ایران را در چنگال خود می‌گیرد که تاکنون توانسته حدود ۹۷ درصد مساحت کشور را در درجات مختلف درگیر خود کند و مساحت 14 استان را به طور کامل در برگیرد.
سیستان و بلوچستان یکی از آن استان‌هایی است که خشکسالی امانش را بریده و بیشترین مهاجر را به استان‌های دیگر رهسپار کرده است. طبق آخرین گزارش مرکز ملی خشکسالی این استان در طی بازه سال آبی ۹۷-۹۶ بیش از 76 درصد با خشکسالی بسیار شدید روبه‌رو بوده است. خشکسالی که خودش را نه تنها در خشکی زمین‌های کشاورزی به نمایش گذاشته بلکه حتی بخشی از مردم روستایی این استان را با مشکل آب آشامیدنی مواجه کرده است. طوفان‌های شن حاصل خشکی تالاب هامون نیز مهمان تازه خانه سیستانی‌ها و بلوچستانی‌ها است. همان تالابی که علی‌رغم وعده‌ها هنوز احیا نشده و تورهای به جای مانده صیادان در زیر خاک‌های هامون جیب مردم این استان را خالی‌تر از همیشه کرده است. حالا نزدیک 20 سال است که سوال اغلب مردم سیستان و بلوچستان این است؛ «آیا آب به هامون باز خواهد گشت؟»
آب به هامون باز خواهد گشت؟
«آری یا نه» نمی‌تواند پاسخ این سوال باشد. بازگشت حیات به هامون به همان اندازه سخت است که بازگرداندن حیات 100 درصدی به تالاب هورالعظیم و دریاچه ارومیه. با این حال تا به امروز هیچ کس از بازگشت دوباره زندگی به هامون قطع امید نکرده است. تالابی که با مرگش زندگی را برای سیستانی‌ها و بلوچستانی‌ها سیاه کرده است. با این حال یک پاسخ کاملا روشن است، برای آنکه هامون دوباره جان بگیرد نیازمند سرازیر شدن آب از حوضه آبریز به درون آن است که براساس گفته مسعود باقرزاده کریمی، معاون وقت دفتر زیستگاه‌ها و امور مناطق سازمان محیط زیست، تنها بخشی از هامون که در خاک‌های سرزمینی ایران واقع شده به 1.5 تا 2.5 میلیارد متر مکعب آب نیاز دارد. آبی که در دست کشور همسایه است و سال‌ها است دستگاه دیپلماسی کشور به رغم وعده‌‌های مسئولان نتوانسته دولت افغانستان را ملزم به تامین حقابه کند. حقابه‌ای که از رودخانه هلمند یا هیرمند می‌آید. رودخانه‌ای که به طول 790 کیلومتر از شمال افغانستان به سمت هامون کشیده شده و پیش از آنکه 2 سد بزرگ «کمال خان» و «کجکی» در افغانستان آب هیرمند را پشت سازه عظیمشان ذخیره کنند این رودخانه تامین کننده تالاب هامون بود. پس از احداث این 2 سد که قبل از انقلاب 57 ایران به اتمام رسیده بود، هرچند ایران افغانستان را ملزم به تامین حقابه این تالاب به میزان 26 متر مکعب در هر ثانیه کرده بود اما بعد از انقلاب روند پرداخت این حقابه کم و کمتر شد تا آنجا که 20 سال پیش سبب خشک شدن تالاب هامون شد. البته شدت گرفتن خشکسالی، احداث دایک‌های مرزی در تالاب هامون و تفکر توسعه کشاورزی در ایران نیز به تسریع خشکیدن این تالاب افزود.
وعده‌هایی که محقق نشد
از 20 سال پیش که بیشترین نمود خشکسالی بر تالاب هامون هویدا شد تاکنون مسئولان وعده‌هایی را برای احیای دوباره آن داده‌اند. به خصوص با روی کار آمدن دولتی با توجه ویژه به محیط‌زیست وعیدها برای بازگردادن آب به این تالاب بیشتر شد. این وعده‌ها از زبان معصومه ابتکار، معاون حسن روحانی در دولت یازدهم با تشکیل کارگروه نجات هامون تا به امروز از زبان عیسی کلانتری معاون رئیس جمهوری و رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست با پیگیری وضعیت هامون در کارگروه‌های مختلف محیط‌زیست و اجرای برنامه‌های احیای تالاب هامون در کوتاه مدت ادامه داشته است. با این حال اما «هامون» تا به امروز «هامون» سابق نشده است و شاید هرگز نتواند به شکل سابقش باز گردد.
آن «هامون» گذشته را از یاد ببرید
این یک حقیقت است. سایه خشکسالی به این زودی‌ها از سر ایران کم نمی‌شود و حتی ممکن است در صورت عدم تغییر سبک و الگوی مصرف آب در کشاورزی و صنعت و حتی آشامیدن و همچنین بی‌توجهی به پرداخت حقابه محیط‌زیست با روی زشت‌تر و فجیع‌تری از خشکسالی مواجه شویم. اگر امروز دریاچه ارومیه نیمه‌جان است، هورالعظیم در آتش می‌سوزد و هامون خشکیده نتیجه‌ای جز تفکر و عمل ما نبوده است. اعمالی که حتی تلاش‌های فراوان مسئولان هم نمی‌تواند تالاب‌های خشکیده را به شکل سابقشان بازگرداند. این حقیقت را عیسی کلانتری معاون رئیس جمهوری و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست گوشزد کرده است. او دیروز در نشست کارگروه احیای تالاب هامون و مقابله با گرد و غبار سیستان و بلوچستان گفته است: «مردم باید قبول کنند که هامون دیگر آن هامون پر آب سالهای گذشته نخواهد بود و این اتفاق هیچ زمان نمی‌افتد.»
او راه‌حل را تغییر الگوی کشت و سبک معیشت مردم دانسته و گفته: «در سیستان بالاتر از آب باید بعد معیشت مردم مورد توجه قرار گیرد، به طوری که در این منطقه اگر محیط زیست آن درست شود اما مردم معیشت نداشته باشند، نمی‌توانند دوام آوردند». معاون رئیس جمهوری در ادامه با اشاره به اینکه در سیستان دیگر کشاورزی نمی‌تواند تامین‌کننده معیشت کل باشد زیرا آبی وجود ندارد و نخواهد داشت گفته: «موضوع معیشت از مسائل مهمی است که به موازات آب و محیط زیست در این منطقه از ایران اسلامی باید پیش رود.» وی همچنین جدی شدن دیپلماسی آب با کشور افغانستان را از مسائل مهم در شمال سیستان و بلوچستان عنوان کرده و افزوده: «برای تامین افزون بر 820 میلیون متر مکعب آب از آن سوی مرز در سیستان نباید برنامه‌ریزی کرد.» رئیس سازمان حفاظت محیط زیست تصریح کرده: «ضروری است در مدت باقی‌مانده از سالجاری برای تصویب بودجه در سال آینده مسئولان استان با کمک دانشگاهیان طرحی جمع‌بندی و طرح‌ریزی کنند». وی ادامه داد: «اگر قرار است سازمان عمران سیستان مجددا احیا شود نیازمند یک مدیریت متمرکز است.» کلانتری گفت: «احیای تالاب بین‌المللی هامون در کوتاه مدت از اولویت‌های سازمان محیط زیست کشور است». وی گفته: «با وجود کاهش بارندگی‌ها، در برنامه ششم توسعه تصویب می‌شود که در زمینه تولید محصولات کشاورزی 95 درصد خودکفا شویم یعنی 35 و نیم میلیارد مترمکعب آب اضافی باید در کشور مصرف شود که این آب از کجا باید تامین شود.» رئیس سازمان حفاظت محیط زیست گفته: «در حدود 35 سال پیش کمتر از 200 میلیون تن کربن در کشور تولید می‌شد اما امروز سالانه در حدود 730 میلیون تن تولید می‌شود که این موارد به عنوان تغییر اقلیم مورد توجه است.» وی با اشاره به مشکلات تالاب بین‌المللی هامون و مشکلات مردم منطقه سیستان گفته: «مهمترین اقدام در این حوزه برای رفع مشکل اصلاح ساختار مدیریت است یعنی برنامه‌های تمامی نهادها و سازمان‌ها در قالب مدیریت یکپارچه عمل شود.» او بیان کرده: «سیستان با توجه به شرایط حاکم ناشی از خشکسالی‌های پی درپی و عواقب آن به منطقه‌ای خاص از نظر زندگی و غیر قابل تصور در جهان از نظر دوام انسان‌ها تبدیل شده، به طوری که درصورت فراهم نشدن امکانات و نرسیدن به این منطقه، مردم دوام نمی‌آورند.»∎
نظر شما