هنوز چند ساعت از رأی دیوان بین‎المللی دادگستری لاهه به نفع ایران نگذشته بود که مایک پمپئو، وزیر خارجه ایالات متحده آمریکا عهدنامه مودت بین ایران و آمریکا را بی‎معنا خواند و گفت: «عهدنامه مودت با ایران را فسخ می‎کنم. متأسفیم که دادگاه نتوانست تشخیص دهد هیچ صلاحیتی در موضوع تحریم‎های مربوطه به ایالات متحده ندارد.»

این اظهارات مقامات آمریکایی درحالی است که پیمان مودت بین ایران و آمریکا در سال 1334 امضا و دو سال بعد وارد مرحله اجرایی شد و تا قبل از رأی دیوان لاهه به نفع ایران، آمریکا اقدامی در جهت خروج یا فسخ این معاهده نکرده بود. از این رو، بسیاری از صاحب‌نظران معتقدند که علت خروج آمریکا از این معاهده به دلیل متضرر شدن از رأی دیوان لاهه است. در عین حال گفته می‌شود همین «خروج» از یک معاهده در مرحله نخست، به معنای پذیرش و اعتبار آن معاهده است.

** شرایط خروج و فسخ عهدنامه مودت چیست؟

حال باید دید بر اساس کنوانسیون وین در مورد حقوق معاهدات شرایط خروج، فسخ و یا تعلیق معاهدات بین‌المللی چگونه است؟ کنوانسیون وین در سال 1969 بین 110 کشور وضع شد و بر اساس آن می‎توان نوع قرارداد و ضوابط بین طرفین یک معاهده را مشخص کرد. بر اساس تبصره یک ماده 54 این قانون، فسخ یک معاهده یا خروج از آن به‌موجب مقررات همان معاهده (عهدنامه مودت) است. از این‎رو، بر اساس تبصره 2 ماده 23 معاهده مودت بین ایران و آمریکا، این عهدنامه تا مدت ده سال معتبر بوده ‎است و پس از آن نیز تا موقعی که به ترتیب مقرر در عهدنامه خاتمه پذیرد، بر قوت خود باقی خواهد بود.

علاوه ‎بر این، در تبصره 2 این ماده نیز شرط انقضا و خروج یک طرف از معاهده، تذکر کتبی و فرصت یک‎ساله به طرف دیگر عنوان شده‎ که تا به حال چنین اتفاقی رخ نداده‎ است.

حالا هرچند وزیر خارجه آمریکا بدون هیچ پیش‌شرطی اعلام کرده ‎است که از معاهده مودت خارج شده، اما بر اساس ماده 55، 60 و 62 کنوانسیون وین،‌ خروج، فسخ و یا تعلیق یک معاهده به ترتیب در شرایطی است که در اجرای آن معاهده شرطی محقق شود مانند کاهش کشورها، نقض ماهوی معاهده و همچنین تغییر در اوضاع و احوال زمان انعقاد آن. اما قابل‌توجه است که هیچ‌کدام از موارد فوق، در رابطه حقوقی بین ایران و آمریکا در جریان عهدنامه مودت اتفاق نیفتاد.

** قطع رابطه دیپلماتیک تأثیری در اجرای معاهده ندارد

البته از سوی دیگر درحالی آمریکا مدام بر طبل دشمنی با ایران کوبیده و در خروج خود از این عهدنامه، به روابط خصمانه بین ایران و آمریکا اشاره کرده است که به‌موجب ماده 63، قطع رابطه دیپلماتیک یا کنسولی جز در مواردی که وجود روابط دیپلماتیک یا کنسولی برای اجرای معاهده اجتناب‌ناپذیر باشد، بین طرف‎های معاهده تأثیری در روابط حقوقی آن‌ها نمی‎گذارد.

** حل و فصل قضایی نقض عهدنامه مودت

کنوانسیون وین شرایط حل و فصل قضایی پرونده درصورت عبور هر کدام از طرفین، از عهدنامه را مشخص کرده ‎است. بر اساس بند 3 ماده 65، اگر پس از دوازده ماه از اعلام اعتراض، هیچ راه‌حلی یافت نشده باشد، می‎تواند بر اساس تبصره 1 با یک دادخواست کتبی، دعوی را به‌منظور اتخاذ تصمیم در دیوان بین‎المللی دادگستری مطرح کند، یعنی همان کاری که ایران در قبال نقض این عهدنامه و برای شکایت‎های طولانی‌مدت انجام داد.

همچنین بر اساس ماده 67 این کنوانسیون اعلام بی‎اعتباری، خروج از یک معاهده و یا تعلیق اجرای آن در صورتی است که اخطار مقرر، کتبی باشد و اعلام بی‎اعتباری، فسخ، یا خروج از یک معاهده از طریق سند صورت گیرد و به طرف‎های دیگر منعکس شده باشد. علاوه بر این سند، به‌وسیله رئیس کشور، رئیس دولت و یا وزیر امور خارجه امضا شده باشد.

آنچنان که از مفاد حاکم بر کنوانسیون وین درباره حقوق معاهدات مشخص است، بررسی قضایی این پرونده باید به‌موجب خود ادامه یابد، چراکه خروج آمریکا باید از طریق سند کتبی و با فرصت یک‌ساله انجام می‎شده که این موارد از سوی آمریکا رعایت نشده است و ایران نیز همچنان که در قانون معاهدات آمده است، از طرق قانونی یعنی دیوان بین‎المللی دادگستری شکایت کرده است. دیوان لاهه نیز چهارشنبه هفته گذشته به نفع ایران رأی داد و اعلام کرد که آمریکا باید طبق معاهده مودت بین ایران و آمریکا در سال 1995 تمامی موانع ناشی از تحریم‎های 15 مرداد در مورد صدور دارو، وسایل پزشکی، مواد غذایی و هواپیما را به ایران برداشته و تضمین دهد تا تراکنش‎های مالی مربوطه به این رأی امکان‌پذیر باشد. بنابراین به نظر می‎رسد که بررسی این پرونده نیز حتی با خروج غیرقانونی آمریکا به روال خود باقی است.

**تاثیر خروج آمریکا از معاهده

با این حال، یوسف مولایی، استاد دانشگاه روابط بین‎الملل دانشگاه تهران نیز در رابطه با خروج آمریکا از عهدنامه مودت می‎گوید که ورود و عضویت در معاهدات به تصمیم ملی خودشان است. آمریکایی‌ها در راستای منافع ملی به یک کنوانسیون وارد و خارج می‎شوند. فقط زمان اعلام خروج آن نیز، تشریفاتی دارد که باید از قبل اعلام کند.

مولایی همچنین درباره شرایط خروج آمریکا از معاهده مودت تأکید می‎کند که آمریکا باید از مدتی قبل بر اساس عهدنامه مودت، خروج خود را اعلام کند، اما به لحاظ شکلی و قانونی، خروج آمریکا از این معاهده مشکلی را ایجاد نمی‎کند و هر کشوری آزاد است که از آن خارج شود.

مولایی همچنین در پاسخ به این پرسش که تأثیر خروج آمریکا از این عهدنامه چیست؟ بیان می‎کند: آمریکا بازیگر بااهمیتی در جامعه بین‎المللی است و در اکثر کنوانسیون‌های مهم بعد از جنگ جهانی دوم، نقش کلیدی دارد. حضور آن‎ها در این کنوانسیون‎ها برای اعتبار آن مهم است. قطعاً خروج آمریکا از معاهده به اعتبار معاهده لطمه خواهد زد، زیرا آمریکا بعد از این معاهده، معاهدات چندجانبه ای را با کشورهای مختلف منعقد کرده است که تفسیر، اجرا و مشکلات آن تابع این معاهده است. از این رو، خروج آمریکا از هر معاهده‎ای، مشکلاتی در عمل برای آن به‌وجود می‌آورد.

گزارش از فرحناز غالبی

منبع: ایرنا

مسئولیت صحت اخبار ارائه شده به عهده منبع خبر بوده و این رسانه صرفاً رسالت اطلاع‌رسانی خود را در این رابطه انجام می‌دهد.