استفاده بی رویه و ناآگاهانه از آفت کش ‌ها با اصول اکولوژیکی مغایرت دارد و می ‌تواند منشأ مشکلات بسیاری مانند ایجاد نژادهای مقاوم در برابر سموم، شیوع آفات درجه دوم، اثرات نامطلوب روی موجودات زنده، باقی ماندن سموم در محصولات کشاورزی و به دنبال آن ایجاد انواع سرطان ها، اختلالات ژنتیکی، ناباروری و کاهش ضریب هوشی افراد جامعه شود.
دِ. دِ. ت که نخستین بار در سال ۱۸۷۴ سنتز شد برای از بین بردن و کنترل طیف وسیعی از ناقلان بیماری از جمله تیفوس و مالاریا در جنگ جهانی دوم مورد استفاده قرار می‌ گرفت.
اما با گذشت زمان، ملاحظات ایمنی و قانونی استفاده از این آفت‌ کش افزایش یافت و رفته رفته در بسیاری از کشورها از جمله آمریکا ممنوع شد. با این حال توقف استفاده از دِ. دِ. ت
مواد مضر شیمیایی آن را از بین نمی‌‌برد، چرا که دِ. دِ. ت از آلاینده‌ های پایدار است و به طور آهسته تجزیه می‌‌شود. در طول چندین دهه این مواد شیمیایی به راحتی وارد زنجیره غذایی شده اند و با گذشت زمان سطوح شیمیایی این ماده مضر در اندام‌ های مختلف بدن به ویژه در بافت چربی ایجاد می‌‌شود.
هر چند استفاده از آفت‌ کش ‌ها باعث افزایش محصولات کشاورزی شده است اما مقداری از این سموم بر سطح سبزیجات و میوه ها باقی مانده و وارد بدن انسان می‌‌شود. نفوذ مقداری از این مواد سمی‌در میوه ها بر ضرورت یافتن راهی برای از بین بردن آن ها و پاکسازی میوه از این مواد تأکید می‌کند.
در واقع هیچ ماده پاک کننده‌ ای نمی‌‌تواند آفت‌ کش‌ ها را در شرایطی از بین ببرد که آن ها به عمق بیش از ۲ دهم میلی متر به داخل میوه ها نفوذ کرده باشند. ازاین ‌رو متخصصان توصیه می‌کنند سبزیجات و میوه ها بدون پوست خورده شوند یا آن ها را در محلول سودا شست. بهتر است آن ها را به مدت ۱۵ دقیقه در محلول آب و سودا نگه داشت تا تقریباً تمامی‌مولکول های آفت کش از میوه ها پاک شوند و سلامتی مصرف کننده را به خطر نیاندازد.بر اساس پژوهش های انجام شده، مصرف بیشتر میوه ‌ها و سبزیجات حاوی باقیمانده سموم بالا مانند توت ‌فرنگی و اسفناج خام با احتمال پائین تر بارداری و زنده ‌زایی بعد از درمان ناباروری در ارتباط است.به ‌عبارت ‌دیگر هر چه باقیمانده سموم در میوه‌ ها و سبزی‌ ها
مصرفی بالاتر باشد، احتمال موفقیت بارداری‌ های مساعدت‌ شده به کمک فناوری‌ هایی نظیر IVFکمتر می‌‌شود.
دیازینون به‌ عنوان یک حشره‌کش مهم در زمین ‌های کشاورزی و همچنین در منازل مورد استفاده قرار می‌گیرد و یکی از ترکیبات مهم سمی‌موسوم به «ارگانوفسفره» است. این ترکیب می‌‌تواند از طریق پوست، دستگاه گوارش و دستگاه تنفسی، جذب بدن شده و با ایجاد رادیکال ‌های آزاد، موجب تغییر عملکرد آنزیم‌های بدن و آنتی ‌اکسیدان ‌ها شود و در نهایت به از بین رفتن سلول‌ ها بینجامد.حشرهکش‌های ارگانوفسفره به ‌طور گسترده برای کنترل حشرات در محیط انسان، امور کشاورزی و دامپروری و حتی صنعت استفاده می‌شوند. مسمومیت با این مواد یکی از مشکلات مهم بهداشت جهانی است. در ایران نیز این ترکیبات یکی از علل مرگ ‌و میر ناشی از مسمومیت هستند. به همین دلیل با افزایش مصرف روزافزون حشره‌ کشهای ارگانوفسفره، بررسی اثر این ترکیبات بر انسان و حیوانات آزمایشگاهی و یافتن راه‌ هایی به‌ منظور کاهش اثرات مضر آن ‌ها، از اهمیت به سزایی برخوردار است.
زنبورها و پرندگان در امان نیستند!
«نئونیکوتینوئیدها» (Neonicotinoids)آفت ‌کش ‌های رایجی هستند که در اواسط دهه ۱۹۹۰ معرفی شدند. این آفت‌ کش مواد شیمیایی مورد استفاده بر پایه ساختار شیمیایی نیکوتین است و با تحت تأثیر قرار دادن سیستم عصبی آفات عمل می‌‌کند. متأسفانه، آن ها نیز به طور غریزی و غیرمستقیم بر حشرات گرده افشان مانند زنبورهای عسل تأثیر می‌گذارند.نئونیکوتینوئیدها از نسل‌های قبلی آفت‌کش مانند حشره‌کش‌های اورگانوفسفات و کربامات سمیت کمتری دارند. با این حال می‌توانند تأثیرات محیطی مخربی داشته باشند. آن ها با تأثیر گذاشتن بر مغز زنبور عسل، زبان رقص که ابزار مهم ارتباطی میان زنبورهای عسل است را مختل می‌کنند.
نئونیکوتینوئیدها با وارد شدن به خاک به وسیله گیاهان جذب می‌شوند و در بسیاری موارد بر اثر جذب به وسیله گیاه، در تراوه (مایع تراوش شده از گیاه) موجود هستند و بدین ترتیب وارد بدن زنبور عسل شده و باعث کاهش هوشیاری و حافظه حیوان می‌شوند. نئونیکوتینوئیدها از این راه در اکوسیستم و گرده ‌افشانی اختلال ایجاد می‌‌کنند.ساز و کار عملکردی نئونیکوتینوئیدها، بستن مسیر عصبی مشخصی است که فراوانی آن ها در حشرات بیشتر از مهره‌ داران است. به ‌همین دلیل حشره‌ کش‌ های تخصصی‌ شده ‌ای برای عدم تأثیر بر پستانداران هستند.
اثرات نئونیکوتوئیدها در زنبورها شامل کاهش اشتها، اختلالات شناختی و عصبی، کاهش کارایی سیستم ایمنی، اختلالات رشدی و کاهش طول عمر ملکه می‌شود. از این رو، اتحادیه اروپا دستور ممنوعیت جزئی استفاده از چنین مواد شیمیایی را در سال ۲۰۱۳ صادر کرد.
بر اساس تحقیقات و آزمایشات دانشگاه داندی (dundee) هلند روی نمونه عسل ‌هایی از سراسر دنیا مشخص شد که ۷۵ درصد عسل موجود در دنیا به آفت کش ها آلوده هستند که این جمعیت زنبورها را به شدت تهدید می‌کند.بررسی نمونه ‌های عسل از سراسر دنیا نشان داد که سه چهارم عسل ‌های دنیا حاوی مقادیری آفت ‌کش نئونیکوتینوئید هستند.
استفاه از حشره‌ کش ‌ها و آفت‌ کش‌ ها
نه فقط منجر به مرگ گسترده حشرات گرده افشان و زنبورهای عسل شده بلکه سبب مرگ وسیع سایر جانورانی نظیر پرندگان نیز می‌‌شود. در طول سال‌ های اخیر تأثیر مخرب آفت ‌کش ‌های «نئونیکوتینوئیدی» بر کاهش جمعیت زنبورهای عسل و حشرات گرده‌ افشان به اثبات رسیده اما مطالعات تایید می‌کنند که این آفت‌ کش ‌ها همچنین می‌‌توانند منجر به مرگ گسترده پرندگان شوند.
سموم آفت کش اثرات بدی روی پرندگان شکاری دارند چون پرندگان شکاری در بالای هرم غذایی قرار دارند و تجمع سم در بدن این پرندگان زیاد است و در نتیجه نازک ‌شدن پوسته تخم آن ها تلفات جوجه ‌ها و پرندگان نابالغ را به همراه دارد. همچنین کارشناسان معتقدند که نابودی حشرات به پرندگان آسیب می‌رساند که این روند همچنین روی سایر جانوران نیز تأثیر منفی خواهد گذاشت.
کاهش حشرات مفید = افزایش حشرات مضر
در طول صد سال گذشته چیزی به عنوان کنه آفت ‌زا یا خسارت ‌زا وجود نداشت، اما پس از سم پاشی‌ های گسترده علیه سن گندم، کنه ‌ها هم به آفت تبدیل شدند زیرا دشمنان طبیعی آن ها مثل بالتوری و کفشدوزک ‌ها بر اثر مبارزه شیمیایی از بین می‌‌رفتند. برخی از اجزای مهم زنجیره‌ غذایی مانند حشرات یک ‌روزه یا سنجاقک ‌ها در برابر آفت کش‌ ها بسیار آسیب ‌پذیر هستند.
نابودی اکوسیستم ها
سموم دفع آفات نباتی اثراتی مرگبار و کشنده بر گونه ‌های مختلف گیاهی و جانوری موجود در اکوسیستم ‌های آبی در مجاورت مزارع و کشتزارها برجای می‌‌گذارند.پژوهش ها نشان می‌‌دهد که در نهرها و دریاچه‌ های نزدیک به محل استفاده از آفت ‌کش‌ ها، بسیاری از گونه‌ ها نابود شده و از بین رفته ‌اند.
از بین بردن بسیاری از گونه‌ های گیاهان بومی‌و جانوران و میکرو ارگانیسم‌ های مفید خاک، انتقال آلودگی به آب‌ های زیرزمینی و سطحی، آلوده شدن خاک ‌ها و در نهایت آلوده شدن محصولات زراعی و کشاورزی از عوارض استفاده بی رویه از سموم و آفت کش ‌ها است.
از حشرات خوب باید کمک گرفت!
باید در روش مبارزه و کنترل آفات تجدید نظر شود و حتی الامکان از مصرف بی رویه سموم جلوگیری کرد و در عوض با به کار بردن سموم کم خطرتر، انتخاب و استفاده از دشمنان طبیعی آفات و سایر روش ها می‌توان مبارزه به سبک کنترل تلفیقی را به طور عملی اجرا کرد.از این ‌رو، بهره ‌گیری از دشمنان طبیعی مثل زنبورهای پارازیت، عنکبوت ها و کفش‌ دوزک ها علیه آفات برگ، ساقه و میوه می‌تواند بدون آسیب ‌زدن به محصول، زمینه را برای هم ‌زیستی متقابل آن‌ ها با گیاه فراهم کند.کفش ‌دوزک‌ ها از دشمنان طبیعی شته ‌ها و عوامل کنترل بیولوژیک آن‌ ها به شمار می‌روند. در واقع، اگر در محیط گلخانه فقط دو یا سه کفش‌ دوزک رها شود همه شته ‌ها از بین می‌‌روند.
آفت کش های دوستدار طبیعت
آفت کش های سازگار با محیط زیست دارای منشاء طبیعی هستند و می‌توانند بدون باقی گذاشتن اثر سمی‌و جلوگیری از آسیب به محیط زیست، به طور مؤثری آفات را نابود کنند. استفاده از آفت کش های غیرشیمیایی و سنتز شده و جایگزینی سموم کم خطر، استفاده از عصاره های گیاهی و عوامل بیولوژیک، آموزش کشاورزان در مزرعه، ایجاد شبکه های مراقبت دولتی و غیردولتی برای پایش مصرف سموم و مسمومیت زایی، بازنگری و از رده خارج کردن سموم قدیمی و پرمصرف، عدم سهولت در دسترسی به آفت کش های خطرناک، پیوستن، اعمال و اجرای قوانین کنوانسیون های بین المللی و غیره از جمله راهکارهایی به شمار می‌روند که می‌توانند به حل مشکلات ناشی از به کارگیری سموم آفت کش و عوارض جبران ناپذیر آن کمک کنند.
*مهرنوش بوستانی
*عکس از: fao.org

code