تینا صفاهیه |یکی از موضوعاتی که نسل ما زیاد درباره‌اش شنیده و خوانده،‌ بحث درباره خوب یا بدبودن صنعت است و این‌که بالاخره ساکنین شهرها باید صنعتی‌شدنشان را جشن بگیرند یا آرزوی زندگی‌های زمان قدیم و سفر به روستاها را بکنند، ولی هر دو گروه موافقند که صنعت و پیشرفت بدون آگاهی یعنی فاجعه. یک نمونه آشنایش انواع مواد شیمیایی است که هر روز وارد خانه‌هایمان می‌شود و استفاده نادرست از آنها خیلی وقت‌ها مسمومیت به بار می‌آورد یا داروهای خواب‌آور و ضد افسردگی که وقتی بیش از اندازه و بدون نسخه پزشک مصرف شوند، جانمان را به خطر می‌اندازند. گاز بی‌رنگ و بی‌بوی منواکسیدکربن هم که داستانش خیلی آشناست، ولی با این حال هر‌سال تکرار می‌شود و مواد غذایی تاریخ‌گذشته و شیر و ماست و گوشت ناسالم هم که از دیرباز آدم‌ها را تهدید کرده‌اند. در این گزارش به سراغ مسمومیت‌ها رفته‌ایم؛ راه‌هایی برای پیشگیری از آنها گفته‌ایم و کمک‌های اولیه مربوط به مسمومیت را مرور کرده‌ایم تا در شرایط اضطراری با کمک آن جان خودتان و دیگران را نجات دهید.

3 قدم برای درمان مسموم‌ها

 حواستان به خودتان هم باشد!
مهمترين كاری که می‌شود برای یک فرد مسموم انجام داد، این است که وضعیتش را به‌ درستی ارزیابی کرده و به‌موقع سم را از بدنش خارج کنیم. برای این کار باید بدانیم چه خطراتی یک بیمار مسموم را تهدید می‌کند و چطور باید نوع سم را تشخیص دهیم. هرکدام از انواع سم‌ها و مسمومیت‌ها نشانه‌ها و خطرات و روش‌های درمان خاص خودش را دارد، ولی مراحل اصلی درمان برای همه آنها یکسان است. به همین دلیل هم ابتدا با اقدامات کلی در مسمومیت‌ها آشنا می‌شویم و بعد هرکدام از انواع مسمومیت را جداگانه بررسی می‌کنیم.

مراحل کمک به افراد مسموم
 در یک نگاه
وقتی احتمال می‌دهید کسی دچار مسمومیت شده باشد، قبل از هرکاری علايم حياتي‌اش را بررسی کنید و یک ارزیابی کلی هم از حال عمومی او انجام دهید. بسته به این‌که علایم حیاتی طبیعی یا بحرانی باشد، این مراحل را دنبال کنید. ما اسم این سه مرحله را  کنترل راه هوایی، تنفسی و گردش  خون ABC می‌گذاریم.
 اگر علايم حياتي طبيعي باشد:   
   بيمار را تحت‌نظر داشته باشید. از او شرح حال بگیرید و معاينه فيزيكي و آزمایش‌های دیگر را انجام دهید.
   سم را شناسایی کنید.
   اقدامات لازم براي دفع سم از بدن مسموم را انجام دهید.
  اگر علايم حياتي بحراني است (مانند نارسایي تنفسي، تشنج، نامنظم‌بودن ضربان قلب، اغما یا شوك):   
   عمليات احيا را شروع کنید.
 این نکته را هم به خاطر بسپارید که تأثیر هر نوع سم بر علایم حیاتی ممکن است با بقیه سموم فرق داشته باشد. مثلا نبض تند يا كند مي‌شود، فشارخون افزايش يا كاهش پیدا می‌کند، ممكن است تنفس سريع، عميق و تحريك شود يا برعکس آهسته، سطحي و مهار شود. به ‌هرحال كنترل علايم حياتي مي‌تواند جان مصدوم را نجات دهد.

سریع عمل کنید
قدم اول:  نجات جان بيمار
هميشه قبل از هركاري به فكر كنترل بحران‌هايي باشيد كه جان بيمار را تهديد مي‌كند؛ مثل مهار فعاليت حياتي مغز و بيهوشي، اختلالات شديد تنفسي مانند ايست قلبي و ايست تنفسي. براي اين كار به نكاتي كه در ادامه آمده، توجه كنيد:  
   ABC را كنترل كنيد.
 درصورت لزوم عمليات احيا را انجام دهيد.
  اگر بيمارتان بيهوش است، ولي ABC حالت طبيعي دارد، او را در وضعيت بهبودي قرار دهيد.
  بيمار را به مراكزدرماني منتقل كنيد.
 علاوه بر اينها، بايد هميشه مراقب باشيد كه سلامتي خودتان به‌عنوان يك امدادگر به خطر نيفتد. بنابراين اين توصيه‌ها را جدي بگيريد:  
  دادن تنفس مصنوعي به مصدومي كه اطراف دهانش به سم آغشته شده، مي‌تواند امدادگر را هم مسموم كند.
  اگر درمحيطي هستيد كه خطر مسموميت تنفسي تهديدتان مي‌كند، ابتدا خودتان و مصدوم را از آن‌جا خارج كنيد.
 قدم دوم: تشخيص نوع سم
اگر مصدوم هوشيار است و علايم حياتي طبيعي دارد، او را كاملا تحت‌نظر بگيريد و سعي كنيد نوع ماده سمي را تشخيص دهيد. شناخت سم بهترين راه درمان مسموميت‌هاست. مثلا اگر بفهميم بيمار نفت خورده، نباید او را وادار به استفراغ كنيم. نكات كلي براي شناسايي سم را در همين صفحه بخوانيد تا در ادامه كارگاه هركدام از انواع مسموميت‌ها را جداگانه بررسي كنيم. فقط به ياد داشته باشيد كه بايد هرچه زودتر نوع سم را تشخيص دهيد؛ چون حداكثر 2ساعت فرصت داريد تا قدم سوم را برداريد.
قدم سوم:   اقدامات نهايي
با توجه به اينكه چقدر امكانات داريد و دانش و توانايي امدادي‌تان در چه حدي است، مي‌توانيد هر كدام از اين اقدامات را انجام دهيد:  
1. بيمار را به مركز درماني برسانيد./2. معده بيمار را از سم تخليه كنيد./ 3.  در صورت تماس با پزشك واحد مركزي يا بخش اورژانس بيمارستان به مسموم ضد سم لازم را بدهيد.

 چگونه مسموم می‌شویم؟
سم به هر ماده جامد، مايع يا گازی گفته مي‌شود كه اگر بیش از اندازه وارد بدن شود، در عملكرد طبيعي بافت‌ها يا اعضاي بدن اختلال ایجاد مي‌کند. پاك‌كننده‌ها، مواد شيميايي صنعتي و كشاورزي، سموم دفع آفات، داروها، غذاهاي آلوده، سوخت‌هایی مانند نفت، بنزين و الكل اگر بیش از اندازه و نادرست استفاده شوند، مي‌توانند مسموميت به وجود آورند.
کودکان بیشتر از بزرگسالان درخطرند و معمولا اتفاقی و به خاطر ناآگاهی مسموم می‌شوند. در بزرگسال‌ها هم بعضی ‌وقت‌ها مسمومیت اتفاقی است؛ ولی بیشتر مسمومیت‌های حاد در اثر خودکشی اتفاق می‌افتد. مسمومیت مزمن هم معمولا در سالمندان و افرادی که سابقه نارسایي كليوي، قلبي و كبدي دارند، دیده می‌شود. به‌عنوان یک امدادگر خیلی مهم است که کمک‌های اولیه مربوط به مسموميت‌ها را بلد باشید. این مهارت‌ها در محل حادثه اهمیت حیاتی دارد و به‌علاوه اطلاعاتی که در صحنه حادثه به دست می‌آورید، مي‌تواند پزشك را در انتخاب روش مناسب درمان یاری دهد.

راه‌هاي ورود سم به بدن
سم از این سه طریق می‌تواند به بدن وارد شود:  
1. دستگاه گوارش (از طريق خوردن)
2. دستگاه تنفسی (گازها و بخارات سمي مانند گاز منواكسيدكربن)
3. جذب پوستي

نشانه‌های کلی مسمومیت‌ها
وقتی به‌عنوان امدادگر به محل حادثه می‌روید، این موارد را بررسی کنید. هرکدام از این نشانه‌ها زنگ خطری است برای این‌که احتمال مسمومیت را هم در نظر بگیرید.
1. بچه‌اي كه حالت خواب‌آلودگي با علت نامشخص دارد.
2. افرادي كه قصد خودكشي داشته‌اند.
3. بيماراني كه به‌طور ناگهاني دچار خواب‌آلودگي و بيهوشي شده‌اند.
4. در مورد هر فرد بيهوش يا نيمه‌هوشيار به فكر مسموميت باشید.

مهمترين مواد مسمومیت‌‌زا
خیلی از داروها اگر یکباره و بیش از نیاز بدن مصرف شوند، مسمومیت به وجود می‌آورند و حتی می‌توانند باعث مرگ هم بشوند. به همین دلیل باید همیشه داروها را طبق دستور پزشک مصرف کنیم. مهمترین علت مسمومیت‌ها در دنیای امروز مصرف نادرست این 6 ماده است:  
1. آرام‌بخش‌ها كه شايع‌ترين عامل هستند.
2. داروهاي ضد افسردگي
3. مسكن‌ها مثل آسپرين و استامينوفن
4. داروهاي خواب‌آور و ضدتشنج
5. سموم نباتي
6. الكل

دقت به نشانه‌ها
 با توجه به شرايط صحنه حادثه و امکاناتی که در اختیار دارید، می‌توانید از این نكات برای تعیین نوع سم استفاده کنید:  
ابتدا به خود بيمار و اشياي اطرافش توجه كنيد. مثلا اگر يك بطري سم گياهي در محل حادثه ديديد، آن را همراه مصدوم به بيمارستان بفرستيد تا پزشك براي تعيين نوع سم و مقدار مصرف شده از آن كمك بگيرد. معمولا با خواندن برچسب روي ظرف، اطلاعات ارزشمندي درباره نوع سم و پادزهر اختصاصي آن
به دست مي‌آيد. ولي يادتان باشد كه برچسب هميشه نشان‌دهنده محتويات ظرف نيست و ممكن است ماده ديگري داخل آن ريخته شده باشد. به علاوه ممكن است يك گياه، جانور يا حشره علت مسموميت باشد. بنابراين به همه اشياي اطراف بيمار توجه كنيد. خطر مسموميت‌هاي تنفسي را هم هميشه در نظر داشته باشيد.
 از خود مسموم يا اطرافيان او اين سوال‌ها را بپرسيد:  
 چه خورده؟
  چقدر خورده؟
  چه زماني خورده؟
  مشكل او چيست يا چه نشانه‌اي از بيماري دارد؟
 هنگام گرفتن شرح حال به اين چند نكته توجه كنيد:  
1. مسموم سابقه‌ خودكشي يا تهديد به خودكشي دارد؟ (هميشه خطر اقدام به خودكشي با سم وجود دارد)/2. سابقه كاركردن با مواد شيميايي را دارد؟ (خطر مسموم شدن با همان مواد وجود دارد)
3. مصدوم به بيماري خاصي دچار است يا سابقه مصرف دارو دارد؟ (ممكن است به داروها حساسيت داشته باشد يا به وسيله آنها مسموم شده باشد)/4. به بوي دهان بيمار توجه كنيد. بوي مشكوك يكي از نشانه‌هاي مسموميت است؛ مثل بوي بادام تلخ كه علامت مسموميت با سيانور است.
 تشخيص نوع مسمومیت
 براساس نشانه‌ها
مسمومیت‌ها را می‌شود به 5 دسته کلی تقسیم کرد که هر کدام نشانه‌های ویژه‌ای دارند. اگر بیمار یک یا چند تا از این علایم را داشته باشد، باید به مسموم بودن او مشکوک شویم:   
1. مسموميت گوارشي: تهوع، استفراغ، دل درد، اسهال، ترشح زياد بزاق
2. تنفسي:  سرفه، تنگي نفس، احساس سوزش در قفسه سينه و حتي ايست تنفسي
3. دستگاه عصبي مركزي: اختلالات هوشياري (از گيجي تا بيهوشي كامل)، اختلالات حسي و حركتي، درد، توهم
4. پوست و مخاط: حساسيت، قرمزي، تاول، سوختگي، سيانوز‌ (كبودي رنگ پوست). سوختگي داخل و اطراف دهان هم مي‌تواند جزو علايم مسموميت پوستي باشد.
5.  مسموميت چشمي و مردمك چشم‌ها: قرمزي، پرخوني ملتحمه چشم، اشك ريزش، گشادي مردمك (مثلا در مسموميت با الكل) يا تنگي مردمك (در مسموميت با مواد مخدر).