مرد ميانسال وانت پيكانش را در ساحل درياچه پارك كرده و با بيل و كلنگ به جان نمك‌هاي ساحل درياچه افتاده است. دوستش دهانه گوني را نگه مي‌دارد و او نمك‌هاي كنده شده را به دقت داخل گوني مي‌ريزد. درِ گوني‌هاي پر شده را با طناب پلاستيكي مي‌بندند و يك به يك در قسمت بار وانت روي هم رها مي‌كنند. كمي آن طرف‌تر چند خانواده كه براي بازديد از درياچه آمده‌اند براي سوار شدن بر قايق‌هاي پدالي رغبتي نشان نمي‌دهند. يكي از مسافرها كه از شيراز به اروميه آمده، به نفر بغل دستي‌اش مي‌گويد: «خودمونيم كاكو اروميه هم ديگه تموم شد.» براي آنها رنگ رخساره از حال نهان درياچه اروميه خبر مي‌دهد. احياي درياچه يكي از شعارهاي مهم رييس جمهور روحاني در دور نخست رياست‌جمهوري‌اش بود. اما ساختن هميشه از ويران كردن دشوارتر است. سال گذشته روحاني در سفر به اروميه خطاب به مردم اين شهر گفته بود: «قبل از انتخابات، من در شهر اروميه به شما وعده دادم و گفتم اگر به عنوان رييس‌جمهور انتخاب شوم، اولين مصوبه دولت يازدهم مربوط به احياي درياچه اروميه خواهد بود. مردم عزيز آذربايجان غربي من به وعده‌ام وفا كردم و در اولين جلسه دولت يازدهم بحث درياچه اروميه و احياي اين درياچه را مطرح كردم و ساعتي قبل كه با هواپيما از بالاي درياچه اروميه عبور كردم وضعيت اين نگين آذربايجان غربي را مشاهده كردم.» اشاره رييس‌جمهور به اقداماتي است كه ظرف سال‌هاي گذشته ستاد احياي درياچه اروميه انجام شده است. در شرايطي كه برخي كارشناسان همچون پرويز كردواني احياي درياچه اروميه را غيرممكن مي‌دانستند، اين ستاد با تدوين بسته‌اي از اقدامات كوشش كرد تا آنچه در نظر كردواني و برخي ديگر از كارشناسان غيرممكن مي‌نمود را ممكن كند. كاهش 40 درصدي مصرف آب در بخش كشاورزي، اجراي خط انتقال آب از سد كاني سيب به درياچه اروميه، اجراي طرح تصفيه فاضلاب شهرهاي حوضه آبريز درياچه در استان‌هاي آذربايجان غربي و آذربايجان شرقي، مطالبه حقابه زيست محيطي درياچه از سدهاي مهم حوضه مانند سد بوكان، اصلاح الگوي كشت محصولات كشاورزي و طرح‌هاي ديگر از همين قبيل را طراحي كرده بودند تا درياچه در يك برنامه گام به گام نجات يابد.
اين روزها لحن مديران ستاد احيا درياچه اروميه نشان مي‌دهد كه طرح گام به گام آنها به خوبي پيش نمي‌رود. مسعود تجريشي، مدير دفتر برنامه‌ريزي و تلفيق ستاد احياي درياچه اروميه اخيرا از وضعيت اختصاص اعتبارات درياچه اروميه انتقاد كرده است: «اين ستاد به دليل كمبود اعتبار از برنامه‌هاي خود عقب افتاده است. براي تثبيت وضعيت درياچه اروميه - كه قرار بود در مدت سه سال انجام شود - كليه اقدامات با بودجه دو سال صورت گرفت و خوشبختانه كار تثبيت به خوبي انجام شد.» او با اين حال به «ايسنا» گفته است كه ستاد احياي درياچه اروميه براي عمليات احياي درياچه اروميه تاكنون ۴۰۰ ميليارد تومان دريافت كرده است البته مبلغ ۸۰۰ ميليارد تومان تخصيص سال ۹۵ براي احياي درياچه اروميه بود كه در پايان سال ۹۶، صرفا نصف آن پرداخت شد. به گفته تجريشي در سال ۹۶ هم هيچ بودجه‌اي براي ستاد احياي درياچه اروميه در نظر گرفته نشد همچنين تاكنون از محل ماده ۱۰ و ۱۲ دولت، تنها حدود 2 هزار ميليارد تومان به ستاد احياي درياچه اروميه داده شده است. به همين علت هم از برنامه خود عقب هستيم.
كمبود اعتبارات اما يكي از موانع تحقق برنامه احياي درياچه است. مديران ستاد احيا با دردسرهاي ديگري هم روبه‌رو هستند. يكي از اين طرح‌هاي ستاد احياي درياچه اروميه، تغيير الگوي كشت و استفاده از شيوه‌هاي نوين آبياري براي كاهش 40 درصدي ميزان استفاده از آب در بخش كشاورزي بوده است. اما اين ايده‌ها چقدر محقق شده‌اند؟ در يك باغ پر از درختان سيب، اسكندر عليزاده، مدير جهاد كشاورزي شهرستان اروميه سرش را صاف مي‌كند و مي‌گويد: «الحمدالله تاكنون در راستاي اجراي طرح‌هاي ستاد احيا درياچه اروميه 5600 هكتار از باغ‌هاي كشاورزي به سيستم آبياري قطره‌اي مجهز شده است و به اين ترتيب 25 ميليون متر مكعب در سال صرفه‌جويي شده است. خط انتقال آب 42 كيلومتري با پوشش بتني را اجرا كرده‌ايم. خط لوله 295 كيلومتر را ساخته‌ايم و 238 كيلومتر از نهرهاي سنتي را لايروبي كرده‌ايم. الحمدالله مرمت 72 رشته قنات هم انجام شده است.» اسكندر عليزاده زير يكي از درخت‌هاي پر بار سيب لبخند زنان به خبرنگار اعتماد مي‌گويد: «در خدمتم».
گفتيد 5600 هكتار به آبياري قطره‌اي مجهز شده. مجموع اراضي كشاورزي تان در اروميه چقدر است؟
در شهرستان اروميه 97 هزار هكتار اراضي كشاورزي است. 52 هزار هزار هكتار اراضي باغي و بقيه آن اراضي زراعي است.
در كل سطح كشاورزي‌تان چقدر آب مصرف مي‌شود؟
مجموعا در بخش كشاورزي شهرستان اروميه يك ميليارد متر مكعب آب مصرف مي‌شود.
قبول داريد كه به نسبت آب مصرفي براي اصلاح الگوي كشاورزي راه درازي در منطقه داريد؟
البته ما طرح اجراي عمليات آبياري قطره‌اي را در 900 هكتار ديگر در دست اجرا داريم. 2 هزار هكتار هم در دست مطالعه است كه در صورت تامين اعتبار انجام مي‌شود. ما به كشاورزان توصيه مي‌كنيم كه به تغيير الگوي كشت روي بياورند. دو سال است كه تغيير الگوي كشت دارد انجام مي‌شود. گونه سيب كم آب‌بر و گونه‌هاي اصلاح شده ديگر را استفاده مي‌كنيم.
براي اصلاح الگوي آبياري چغندر قند چه كرده‌ايد؟
روش آبياري چغندرقند را هم داريم تغيير مي‌دهيم. چغندر قند در هر هكتار 15 هزار متر مكعب آب مصرف مي‌كند كه با اجراي شيوه جديد ميزان مصرف آب به 5 تا 6 هزار مترمكعب كاهش مي‌يابد. در شيوه جديد حجم توليد هم افزايش يافته و از 25 تن در هر هكتار به 70 تن در هكتار رسيده است.
كشاورزها هنوز باور ندارند!
تغيير عادت‌ها دشوار است. آنقدر دشوار كه برخي قيد آن را بزنند و به همان راه هميشگي بر گردند. اما براي احياي درياچه اروميه چاره‌اي جز تغيير عادت كشاورزان نيست. آنها سال‌ها با روش‌هاي سنتي باغ‌ها و مزارع‌شان را آبياري كرده‌اند اما حالا چند سالي است كه ديگر به آنها گفته شده نمي‌توانند همان روش‌هاي دست و دلبازانه قديمي را ادامه دهند. پس چاره‌اي جز تغيير عادت نيست. تغيير شيوه‌هاي تغيير آبياري باغ‌ها موانعي دارد. موانعي كه از نظر علي اكبري، مسوول يكي از مراكز خدمات كشاورزي در شهرستان اروميه؛ پرشمارند. اكبري مسووليت ارتباط با كشاورزان 55 روستا را بر عهده دارد.
از نظر او تغيير الگوي كشت و كاهش مصرف آب نه تنها ساده نيست بلكه گاهي غيرممكن مي‌شود. يعني همان زماني كه پاي مشكلات تاريخي به آنجا باز مي‌شود. بسياري از چاه‌هاي كشاورزي در شهرستان اروميه پروانه بهره‌برداري ندارند و در نتيجه كشاورزان اجازه ندارند از تسهيلات بانكي براي تغيير سيستم آبياري زمين‌هاي‌شان استفاده كنند: «كشاورزها قبلا چاه را به صورت غيرمجاز حفر كرده‌اند و الان براي اينكه از تسهيلات آبياري تحت فشار استفاده كنند بايد پروانه داشته باشند. صدور پروانه جديد هم ممنوع است.» به گفته اكبري فقط در همان 55 روستايي كه او با كشاورزان شان همكاري مي‌كند؛ 454 چاه عميق و نيمه عميق وجود دارد: «دقيق نمي‌دانم چقدرشان غيرمجاز هستند. ولي تعدادشان در كل حوضه زياد است.» به جز يك مانع ديگر هم بر سر راه كشاورزها خودنمايي مي‌كند. بسياري از زمين‌هاي كشاورزي فاقد سند مالكيت رسمي هستند و مالكان آنها نمي‌توانند از اين املاك به عنوان ضمانت پرداخت وام‌هاي‌شان استفاده كنند: «فقط آنهايي مي‌توانند وام بگيرند كه سند داشته باشند و چاه‌هاي‌شان
هم پروانه‌دار باشد.» تازه اگر اين كشاورزان به اصل تغيير الگوهاي آبياري هم اعتقاد داشته باشند. اكبري دشوارترين قسمت ماجرا را توضيح مي‌دهد: «كشاورزي كه مالك يك باغ 45 ساله است را نمي‌شود به اين راحتي راضي كرد. اعتقاد و باور ندارد.» چرا تلاش‌ها براي اقناع كشاورزان چندان نتيجه بخش نبوده است؟ اكبري پاسخ خودش را دارد: «شايد ما نتوانستيم خوب اين را نشان بدهيم و قانع كنيم كه مي‌شود با شيوه‌هاي نوين زمين‌هاي‌شان را آبياري كنند و بازده محصول‌شان هم خوب باشد. بايد به طور عيني با چشم خودشان اين را ببينند.» استفاده بي‌رويه آب در زمين‌هاي كشاورزي مناطق بالادست حوضه آبريز يكي ديگر از دردسرهاي تسهيلگران كشاورزي است: «كشاورزاني كه در بالادست آب را به طور بي‌رويه مصرف مي‌كنند بايد بدانند كه پايين‌دست هم حق دارد. هيچ اهرمي هم نيست كه جلوي‌شان را بگيريم.» به جز اين فعاليت‌هاي مخرب هم سيستم طبيعي نظام آبياري منطقه را
تحت‌تاثير منفي قرار داده است. به گفته كارشناس مركز خدمات كشاورزي، فعاليت مخرب كارخانه‌هاي شن و ماسه موجب شده بستر برخي از رودخانه‌ها از جمله روخانه «نازلو چاي» آسيب جدي ببيند: «روي همين رودخانه بيش از 20 كارخانه شن و ماسه فعال هستند و محل ذخيره آب را از بين برده‌اند.»
تلخي چغندر قند
مزارع كشت چغندر قند يكي از همان دردسرهاي ستاد احياي درياچه اروميه است. مسوولان ستاد تلاش مي‌كنند كشت اين محصول توسعه نيابد اما در بخش كشاورزي كارها به اين راحتي پيش نمي‌رود و حتي زمزمه‌هاي اضافه شدن يك كارخانه چغندر قند در منطقه هم شنيده مي‌شود. مسوولان جهاد كشاورزي در ادبيات رسمي‌شان بر محدوديت‌ها تاكيد مي‌كنند. چنان كه پيش از اين اسماعيل كريم‌زاده، رييس سازمان جهاد كشاورزي آذربايجان غربي گفته است: محدوديت سقف كشت چغندرقند در هشت شهرستان اين استان كه در حوضه آبريز درياچه اروميه قرار گرفته با هدف مصرف بهينه آب در بخش كشاورزي ادامه دارد. كريم‌زاده به ايرنا گفته، اين شهرستان‌ها شامل اروميه، مياندوآب، سلماس، پيرانشهر، نقده، مهاباد، خوي و اشنويه است و نظارت‌ها بر ميزان كشت چغندرقند در اين مناطق تشديد مي‌شود. به گفته او سطح زير كشت چغندرقند اين استان حدود 23 هزار هكتار خواهد بود، وي افزود: 12 هزار و 600 هكتار از اراضي اين شهرستان‌ها زير كشت محصول چغندرقند مي‌رود. كريم‌زاده با اشاره به فعاليت پنج كارخانه قند موجود در آذربايجان غربي گفت: حداكثر چغندرقند مورد نياز كارخانجات قند استان در حدود يك ميليون و 400 هزار تن است و سطح ابلاغي با اين ظرفيت همخواني دارد. او در عين حال اين را هم گفته كه در بقيه مناطق استان مانند نقاط شمالي و شهرستان ماكو كشاورزان مي‌توانند به هر ميزان كه مي‌خواهند براي كشت چغندرقند اقدام كنند. به گفته كريم‌زاده بر اساس مصوبات ستاد احياي درياچه اروميه سطح زير كشت محصولات پرآب‌بر مانند چغندرقند در استان بايد كاهش يابد و محصولات زودرسي چون ذرت دانه‌اي و جو جايگزين شود. آذربايجان غربي داراي 740 هزار هكتار اراضي قابل كشت است كه از اين ميزان سالانه افزون بر 32 هزار هكتار به صورت ابلاغي و آزادكاري زير كشت چغندرقند قرار مي‌گيرد. ميزان توليد اين محصول سال گذشته در استان از يك و نيم ميليون تن فراتر رفت. خالد پرنمك، مرد 58 ساله كرد يكي از همين كشاورزاني است كه چغندر قند برداشت مي‌كند. او اهل يكي از روستاهاي شهرستان اروميه است. در دو هكتار از زمين‌هايش چغندر قند مي‌كارد و يك هكتار هم باغ سيب دارد.
از كشت چغندر قند و درآمدش راضي هستيد؟
والا نه! اصلا دولت به كشاورزها نمي‌رسد. ما پارسال دو هكتار چغندر داشتيم. محصول را تحويل دادم به كارخانه هنوز هم پول ما را نداده‌اند. گازوييل اينقدر گران است كه حرفش نزدني است. روغن موتور اينقدر گران است كه حساب ندارد. اصلا مكافات است.
چقدر محصول برداشت كرديد؟
70 تن چغندر قند دادم به كارخانه.
چقدر بايد بابت محصول شما كارخانه پول بدهد؟
نسبت به شيره‌اش پول مي‌دهند.
حدودا؟
20 ميليون تومان. ولي چه فايده؟ با اين گراني‌ها اصلا مكافات است. بايد روزي 60 هزار تومن پول كارگر بدهم. آب هم نداريم. مكافات است. امكانات نيست. خدا خودش به اين ملت رحم كند. كشاورزها چند بار رفتند در كارخانه را بستند. پلمب كردند. ولي فايده نداشت. كسي نيست كه جواب بدهد. نمي‌دانم. كسي به كسي نيست. امسال هم چغندرمان را بدهيم معلوم نيست كي پولش را بدهند.
روش آبياري‌تان را هم تغيير داديد؟
ما از سيستم باراني استفاده مي‌كنيم. ولي خيال نكنيد كه از دولت وام گرفتم.
پس چطور پولش را تامين كرديد؟
سه تا گاو فروخته‌ام تا آبياري‌مان را باراني كنيم.
گاوهاي‌تان را چند فروختيد؟
پارسال ارزان بود. 10 ميليون فروختم.
- محصول سيب‌تان چقدر است؟
امسال كه محصول‌مان را سرما زد. ولي پارسال خوب بود. 20 تن سيب برداشت كردم. ولي چه فايده با آن همه هزينه و پول جعبه و كارگر خدا شاهد است وسط زمستان سيب‌ها را فروختم كيلويي هزار تومان. شايد فقط همان پول جعبه و كارگر در آمده باشد.
صداي همه شنيده شود
اين صداي يكي از هزاران كشاورز حوضه آبريز درياچه اروميه است، صدايي كه در كنار اظهارات مديران و كارشناسان تصوير دقيق‌تري از پيچيدگي‌هاي احياي درياچه است. احياي درياچه اروميه سخت است. اين را همه مي‌دانند از مسوولان احيا همچون مسعود تجريشي تا آقاي «خالد پرنمك» كشاورز اهل روستاي دميرچي در اروميه. مسوولان ستاد در تهران و استان‌هاي حوضه آبريز از كمبود اعتبارات نگرانند. كمبود اعتبارات نگران‌كننده است اما تنها نگراني نيست. طرح احياي درياچه اروميه چند لايه و پيچيده است. اين را اهل فن مي‌دانند. الگويي كه در صورت موفقيت مي‌تواند خط بطلاني باشد بر انگاره‌هايي چون: «دستگاه‌هاي دولتي ما اهل همكاري نيستند» و «ايرانيان كار تيمي بلد نيستند». موفقيت اما شرط دارد. يكي از شروطش شنيده شدن صداي جامعه محلي است. خالد پرنمك، مشت نمونه خروار است. يكي از هزاران كشاورزي كه شنيده شدن صداي‌شان مي‌تواند برنامه‌هاي روي كاغذ احياي درياچه اروميه را به واقعيت نزديك كند.
اسكندر عليزاده، مدير جهاد كشاورزي اروميه: در شهرستان اروميه 97 هزار هكتار اراضي كشاورزي است. 52 هزار هزار هكتار اراضي باغي و بقيه آن اراضي زراعي است.مجموعا در بخش كشاورزي شهرستان اروميه يك ميليارد متر مكعب آب مصرف مي‌شود. البته ما طرح اجراي عمليات آبياري قطره‌اي را در 900 هكتار ديگر در دست اجرا داريم. 2 هزار هكتار هم در دست مطالعه است كه در صورت تامين اعتبار انجام مي‌شود. ما به كشاورزان توصيه مي‌كنيم كه به تغيير الگوي كشت روي بياورند. دو سال است كه تغيير الگوي كشت دارد انجام مي‌شود. گونه سيب كم آب‌بر و گونه‌هاي اصلاح شده ديگر را استفاده مي‌كنيم
كشاورزها قبلا چاه را به صورت غيرمجاز حفر كرده‌اند و الان براي اينكه از تسهيلات آبياري تحت فشار استفاده كنند بايد پروانه داشته باشند. صدور پروانه جديد هم ممنوع است.» به گفته علي اكبري، مسوول يكي از مراكز خدمات كشاورزي در شهرستان اروميه، فقط در 55 روستايي كه او با كشاورزان شان همكاري مي‌كند؛ 454 چاه عميق و نيمه عميق وجود دارد: «دقيق نمي‌دانم چقدرشان غيرمجاز هستند. ولي تعدادشان در كل حوضه زياد است.» به جز يك مانع ديگر هم بر سر راه كشاورزها خودنمايي مي‌كند. بسياري از زمين‌هاي كشاورزي فاقد سند مالكيت رسمي هستند و مالكان آنها نمي‌توانند از اين املاك به عنوان ضمانت پرداخت وام‌هاي‌شان استفاده كنند
نظر شما