استان مرکزی با 29 هزار هکتار مساحت و 12 شهرستان در قلب کشور قرار دارد و با توجه به خرده فرهنگ هایی که در آن نهفته است در ایام عزاداری حسینی تابلویی از جلوه های سوگ و ارادت به امام حسین (ع) و یاران وفادارش را به نمایش می گذارد.
آیین علم گردانی روستای عزالدین، نخل بندان محله طرخوران، علم برانی، نخل گردانی و تعزیه در شهرستان تفرش، آیین علم گردانی روستای هزاوه، چغچغه زنی روستای انجدان و تعزیه سیار بازار در اراک، آیین نخل گردانی در نراق، نخل گردانی نیم ور، نخل گردانی خمین، تعزیه گرکان آشتیان بخشی از جلوه‌های عزاداری استان مرکزی است که در فهرست آثار ملی نیز به ثبت رسیده است.
عزاداری برای امام حسین(ع) و زنده نگه داشتن پیام واقعه عاشورا برای شیعیان جنبه هویتی دارد و مردم مناطق مختلف استان مرکزی در آینه فرهنگ بومی ایام سوگواری سومین امام شیعیان را با خلوص نیست برگزار می کنند.
محرم و عاشورا در فرهنگ مذهبی شیعه‌ همواره جایگاه خاص و برجسته‌ای دارد و زمینه ساز مجموعه‌ای از سنت‌ها و مناسکی است که در طول تاریخ به عنوان میراثی معنوی نسل به نسل و سینه به سینه منتقل شده است.
شیوه برگزاری آیین ها در هر منطقه با داشتن تاریخچه کهن ارزشمند است و در استان مرکزی با قدمتی تاریخی، آیین های عاشورایی منحصر به فردی شامل تعزیه سیاراراک، تعزیه روستای وفس، علم گردانی روستای هزاوه، نخل گردانی خمین و پیر مراد آباد به این جریان عظیم دینی و مذهبی رنگ و لعاب خاصی داده است.
آیین های عاشورایی در متن زندگی شیعه و درعمق باورهای پاک مسلمانان جریان دارد و در طول 14 قرن با گذشت زمان محتوای معنایی خود را حفظ کرده و الهام بخش آزادی و انسانیت است.
در واقع ارزش و جایگاه ویژه محرم به عنوان یک رویداد معنوی در میان خرده فرهنگ های مناطق مختلف به گونه ای بوده است که نحوه برگزاری آن طبق آداب و رسوم هر منطقه، بومی شده است.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی گفت: 13 میراث معنوی استان مرتبط با ماه محرم، تحت عنوان آیین های عاشورایی، در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
سید«محمد حسینی» افزود: حفظ آیین و سنت های گذشته که ریشه در باورها و اعتقادات جامعه دارند، همواره مورد تاکید است چراکه از هرگونه تحریف و گزند زمانه و مخلوط شدن با باورهای غلط محفوظ می مانند.
وی توضیح داد: تعزیه از مناسکی است که از گذشته های دور با بهره گیری از ابزار هنر به انتقال مصائب کربلا پرداخته و استان مرکزی یکی از خاستگاه های آن است.

*تعزیه سیار
در برگزاری تعزیه سیار که بیش از سه دهه در اراک قدمت دارد، تعزیه خوان ها در دهه محرم ابتدا با نقاره زنان و حرکت کاروان شتر به بازار تاریخی و قدیمی اراک وارد می شوند و شبیه خوان ها در طول بازار بخش هایی از واقعه عاشورا را برای مردم در قالب هنر نمایش بیان می کنند.
حماسه بزرگ عاشورا با مراسمی همچون علم گرادنی مردم هزاوه در غروب آخرین روز ماه ذی الحجه که مقارن با شب اول محرم ادامه می یابد در این آیین تاریخی جمعی از سادات علم گردان هزاوه در این امامزاده جمع می شوند تا علم را برای شرکت در ایام محرم آماده کنند.
این علم یک قطعه چوب به ارتفاع 6متر و سرپنجه ای دارد که نماد انسان است، سرپنجه نوع اول« سرپنجه نقره ایی» که تا روز نهم محرم برروی تنه علم نصب می شود و سرپنجه نوع دوم «سرپنجه طلایی» که در روز عاشورا سرپنجه نقره ایی را برداشته و سر پنجه طلایی را نصب می کنند و به هنگام نماز ظهر (لحظه شهادت امام حسین(ع) سرپنجه را از تنه علم جدا می کنند.
سادات هزاوه بعدازظهر یا غروب، سه بار علم را دور امامزاده با نوحه های عاشورایی به گردش در می آورند سپس مسافت 600متری را تا محلی که به نام تپه حاج مبارک مشهور است طی کرده وعلم روی تپه منتقل می شود.

*چغپغه زنی در انجدان
چغچغه زنی از دیگر آیین های ویژه محرم است که با شور و حال خاصی در روستای انجدان برگزار می شود، چغچغه تکه چوبی است که به صورت جفت و به اشکال مختلف بکار گرفته می شود و نمونه های قدیمی تراین ابزار در روستای انجدان به شکل تراش خورده و خراطی شده وجود دارد.
این آیین که در فهرست میراث آثار معنوی کشور به ثبت رسیده هر سال با شکوه خاصی در روزهای نهم و یازدهم ماه محرم در روستای انجدان اراک برگزار می شود و مردم این خطه با شرکت پرشور در این آیین سوگ ارادت خود را به امام حسین (ع) و یاران باوفایش بیان می کنند.
آیین چغچغه زنی علاوه بر روستای انجدان اراک در یکی از روستاهای استان کرمان نیز برگزار می شود اما قدمت این آیین در روستای انجدان بیشتر است.
وجه تسمیه این آیین به گفته اهالی روستای انجدان به این گونه است که در زمان واقعه کربلا و شنیدن خبر شهادت امام حسین (ع) و یارانش به گوش شیعیان، مردم سوگوار سنگ بر سنگ می زنند که با گذشت زمان ابزار این نوع عزاداری به تماس دو قطعه چوب و با نام جغجغه زنی تغییر یافته است.
در این آیین هر فرد برای خود 2 قطعه چوب با نوعی تراش مخصوص دارد که به راحتی در دست گرفته می شود و همان صدای سنگ زدن را می دهد و با به هم زدن آن ها یاد و عزای سید الشهدا را به جا می آورند.
عزاداران حسینی در روستای انجدان در صبح روز نهم محرم از جلوی حسینیه شهدای این روستا حرکت کرده و کوچه به کوچه و محله به محله را طی می کنند تا به حسینیه «دیلم آباد» برسند و در طول مسیر سینه زنی، زنجیرزنی، نوحه خوانی و چغچغه زنی می کنند و این اعمال با ریتم خاصی اجرا می شود.
در این آیین همراه با نوای تک خوان، چغچغه ها را یک بارخم و جلوی زانو می زنند و یک بار بلند شده و بالای سر به هم می زنند.
گاهی هم با نوای تک خوان ابزارهای چوبی چغچغه ها را 2 بار در پایین و 2 بار در بالای سر به هم می زنند و تا هنگام اذان ظهر در تمام محله های روستا این عزاداران حضور دارند.

*علم گردانی در روستای هزاوه اراک
علم گردانی از آیین های سنتی و ویژه ماه محرم در استان مرکزی است که از 300 سال پیش از روز اول تا دهم محرم در روستای هزاوه اراک برگزار می شود.
این بیرق که نمادی از ابزار روز عاشورا است پس از تزئین به انواع پارچه های مخصوص توسط عزاداران به در خانه مردم روستا برده می شود و مردم نذورات خود را برای کمک به هیات عزاداری می دهند و دستمالی را به علم می بندند و افرادی که حاجتی دارند، دستمال پارچه ای را از آن باز می کنند.
آیین مذهبی علم گردانی در روز عاشورا با بردن علم به تپه ای موسوم به « مبارک » و عزاداری و سینه زنی ادامه می یابد و علم در میان سوگ و ماتم، دوباره به امامزاده احمد (ع) هزاوه برگردانده می شود.
آیین مذهبی علم گردانی توسط هیات سادات روستای هزاوه اجرا می شود و شروع این رسم بیرون آوردن علم از محل نگهداری آن در امامزاده احمد (ع) هزاوه در شب اول ماه محرم است.
عزاداران هیات سادات هزاوه همگی با لباس های مشکی و شال های سبز در این آیین شرکت می کنند و علم عاشورا را به عنوان نماد رشادت علمدار کربلا در روز اول محرم آذین کرده و در میان سینه زنان عزادار در بین محله های روستا به حرکت در می آورند.
همچنین، این علم در روزهای اول و دوم محرم در محله طره زار، پنجم و ششم محرم در محله سر آسیاب ، هفتم محرم در محله های پایین و میان روستا و نهم محرم در محله های دیگر روستا به حرکت درمی آید و هنگام علم گردانی هزاوه توسط هیات سادات، مردم محله های مختلف گوسفند و گاو قربانی کرده و به عزاداران این هیات نذری می دهند.

* نخل گردانی خمین
شکوه عزداری مردم سرزمین مادها در سوگواری روز عاشورا، آیین نخل‌ گردانی است، آیین نخل گردانی در ایام محرم در نراق، خمین، نیم ور یاد آور انتقال اسرای کربلا با کجاوه حکومت یزید است، جنس این نخل از چوب بوده و به احتمال زیاد به خاطر آن که کجاوه حمل اسرای کربلا از چوب درخت خرما بوده است، نخل نام گرفته است.
نخل به معنی درخت خرماست و در اصطلاح عامیانه به هر درخت و درختچه ای تزئینی هم نخل گویند اما در آیین عزاداری این اصطلاح برای تابوت واره به کار می رود که آن را بر دوش می کشند و بیشتر به شکل اتاقکی چوبی، حجیم و مکعب مستطیل است.
مردم خمین و شهر نراق از توابع شهرستان دلیجان هر سال با نمایش و حمل تابوت در آیین عزاداری ماه محرم و عاشورای حسینی، خاطرات رنج و مصائب سالار شهیدان را بازسازی می کنند.
نخل گردانی محور عزاداری در روز عاشورا در خمین است و که عزاداران در حالی که آیین سینه زنی و نوحه سرایی را دارند نخل را از محل به ‎خود در امامزاده ابوطالب (ع) و از آنجا به سمت میدان 15 خرداد و پس از آن به میدان عاشورا حرکت دادند.
مقدمات برگزاری آیین نخل گردانی از اولین روز ماه محرم در خمین با نخل بندی در امامزاده ابوطالب(ع) خمین آغاز می شود و حاجت مندان از مناطق مختلف استان مرکزی و شهرهای همجوار به امامزاده می آیند و نخل را با پارچه های سیاه و سبز آذین بندی می کنند.
در صبح روز عاشورا نخل از امامزاده شاهزاده ابوطالب(ع) به سمت میدان 15 خرداد حرکت داده می شود و پس از توقف سه ساعته در این میدان مردم زادگاه امام راحل (ره) با عبور از زیر این نخل، از امام حسین (ع) حاجت می طلبند و برای سلامتی خود و بستگانشان دعا می کنند.
این نخل با حضور هیات های سینه زن از میدان 15 خرداد به سمت میدان عاشورای خمین حرکت داده می شود و در ظهر عاشورا بعد از اقامه نماز جماعت، عزاداران نخل را از میدان عاشورا به سمت آشیانه خود در شاهزاده ابوطالب برگرداندند.
شهروندان عزادار نراق نیز با اجرای مناسک آیینی نخل گردانی، ارادت قلبی و شفیتگی به امام حسین(ع) را به تصویر می کشند.
از زمان های بسیار دور پایه کشان نخل در نراق از قداست خاص برخوردار بوده و اغلب دارای وجاهت مذهبی بوده است و به همین منظور افرادی که این نخل را بر دوش می برند با وضو و نیت خیر، ابتدا نخل را بوسیده و سپس یا علی گویان پایه های سنگین را حمل می کنند.
خانواده های اصیل و مذهبی در نراق، هر کدام پایه هایی از این نخل ها را از پدران خود به ارث می برند و نسل به نسل به اولاد ذکور و ارشد خانواده رسیده به طوری که پایه ها به افراد یا طایفه خاصی تعلق دارد و مرسوم است به رسم ادب پایه نخل به افراد صلاحیت دار و محب اهل بیت(ع) واگذار می شود.
در صبح روز عاشورا پایه کش ها، چاچپ یا همان چادرشب و یا پارچه های مخصوص را به شانه تا کمر خود می بندند و کار تزئین نخل را انجام می دهند.
در پایه های طرفین نخل ها دو مرد توانمند که یکی پشت به نخل و دیگری مقابل می ایستند و با شیوه ای خاص به صورت تعادلی این نخل را که دارای وزن سنگینی است، حمل می کنند.
در پایه های جلو و عقب نخل نیز سه مرد توانمند می ایستند و چینش نیروها به گونه ای است که یکنواختی و تعادل وزن نخل در هنگام حرکت برای نخل کشان حفظ می شود.
نخل نراق روز عاشورا از آشیانه خود به جوار مسجد امام حسن(ع) ، قدیمی ترین مسجد نراق به حرکت در می آید و با گذر از مسیرهایی از محله پایین بازار، به محله بالا این شهر منتقل شده و دوباره با سلام و صلوات به آشیانه خود بازگشت داده می شود.
سابقه نخل گردانی در خمین و نراق به بیش از400 سال می رسد و آیین نخل گردانی شهرستان خمین به همراه پنج آیین عاشورایی از استان مرکزی در ششمین اجلاس سراسری شورای عالی سیاست گذاری ثبت کشور(آذرماه سال 91 ) در فهرست میراث معنوی، ثبت ملی شد.

*تعزیه وفس
هنر آیینی تعزیه روستای وفس شهرستان کمیجان در استان مرکزی به دلیل جلوه های قوی بصری و محتوایی به شماره 125 به عنوان میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.
بیش از 230 سال است که بازیگران نقش‌های هنر آیینی تعزیه وفس دربرابر جمعیت عزادار و دوستدار اهل بیت (ع) هنرنمایی می کنند اگر چه در جای جای پهنه ایران زمین در ماه های محرم و صفر، آیین مذهبی تعزیه برگزار می شود اما این هنر نمایشی خودجوش درمیان مردمان « تات زبان» روستای وفس رنگ و بویی دیگر داشته و این منطقه را به یکی از قطب های ویژه تعزیه استان مرکزی تبدیل کرده است.
تعزیه گردانان وفسی با پرده های نمایشی متعدد با ویژگی های نمادین و پوشش خاص، علاوه بر داستان مصایب امام حسین(ع) در دشت کربلا، زندگی سایر معصومان را نیز روایت می‌کنند و در اجرای آن از اشعاری که با زبان محلی (زبان تاتی) که با سوز و گداز و عشق سروده شده، استفاده می کنند.
نسخه های تعزیه وفس مربوط به شخصی به نام « آقا خان بیگ » است که در خانواده‌ او سینه به سینه گشته تا به امروز رسیده و در ماه های محرم و صفر در این منطقه اجرا می شود.
دو گروه تعزیه به نام دو محله‌ وفس « مانداران » و « خیور» از گذشته‌های دور تاکنون فعالیت داشته اند که علاوه بر تعزیه، آیین های عزاداری، زنجیرزنی، سینه زنی و شیون در عزای امام حسین(ع) و یارانش را در میدانگاه دو محله مذکور اجرا می کنند.
استفاده از ابزار خاص مانند اسب، زره، شمشیر، کلاهخود و نیزه و بهره گیری هوشمندانه از رنگ ها در تعزیه گردانی از ویژگی های بارز تعزیه وفس است.

*تعزیه در روستای گرکان
گرکان روستایی است در بخش مرکزی شهرستان آشتیان که با قدمت 100ساله در تکیه قدیمی روستا هرسال در مناسبت های دهه اول محرم، وفات حضرت محمد (ص)، شهادت امام جعفر صادق (ع)، شهادت حضرت فاطمه ( س ) تعزیه در آن برگزار می شود.
از بین مناسبت های یاد شده تعزیه در دهه محرم با شور حال خاصی برگزار می شود و مردمی که از این شهر مهاجرت کرده اند خود را به گرکان می رسانند و از تماشاچیان تعزیه می شوند.
در گذشته تعزیه در تکیه محل حسینیه برگزار می شد که در زمان قاجار این مکان ساخته شد و شیروانی این حسینیه در سال 1343 هجری شمسی به دست « حاجی محمدعلی فرزند حاجی زین العابدین شکوری» به اتمام رسیده است.
قبل از آن، حسینیه مسقف نبوده و در وسط حسینیه سکویی بزرگ وجود دارد که سن مخصوص تعزیه خوانی است، مقابل آن مکانی قرار دارد که رختکن تعزیه خوان ها است و وسایل تعزیه نیز در آنجا نگهداری می شود.
در هر روز و مناسبت خاص نسخه های مربوط به همان مناسبت ازجمله حجه الوداع، مسلم، طفلان مسلم، حر، حضرت علی اکبر و شهادت امام حسین ( ع ) خوانده می شود.

*تعزیه خوانی در تفرش
شهرستان تفرش از فعال‌ترین نقاط تعزیه از دوره قاجار در استان مرکزی و کشور به شمار می‌رود و بیش از 20 گروه تعزیه خوان در این هنر فعالیت می‌کنند.
هر سال با فرا رسیدن ماه محرم و صفر مردم متدین تفرش میزبان عزاداری سید و سرور شهیدان هستند و گروه‌های هنری تعزیه و شبیه خوانی به رسم دیرینه با اجرای تعزیه و بازسازی وقایع صحرای نینوا مظلومیت امام حسین(ع) و اصحاب ایشان را به نمایش می‌گذارند.
از چهره‌های شاخص تعزیه در تفرش ‌می‌توان از مرحوم « محمدتقی حیدری، میرزا غلامحسین طادی، رجبعلی تفرشی، محمد تفرشی » و استاد تعزیه ایران « رضا حیدری » که هم اکنون از استادان بزرگ تعزیه ایران است نام برد.
درتفرش و روستاهای پیرامون آن تکایایی ساخته شده که هر سال و با فرا رسیدن ماه محرم در آن ها تعزیه با استقبال و اشتیاق خاص از طرف عموم برگزار می شود.
در تمامی تکیه های محله فم از روز اول محرم تعزیه های مرسوم دهه برگزار شده و هر محله ( شش ناو، خلچان و زاغرم) جداگانه به اجرای این مراسم آیینی می پردازند.

* نخل گرانی تفرش
یکی از رسوم کهن در شهر تفرش، مراسم نخل گردانی است که در روز عاشورا و با حضور مردم محله فم و طرخوران برگزار شده و تابع قراردادهای خاص و از پیش تعیین شده است و آیین نخل گردانی از دوره صفویه تا به حال در این شهر تداوم داشته است.

* نخل گردانی نراق
نخل گردانی شهر نراق نیز از آیین های سنتی و دینی و مردم مذهبی این منطقه است که هرسال درایام عاشورا، 28 صفر، 21 رمضان و سالروز شهادت حضرت زهرا (س) انجام می شود.
این شهر دارای 2 نخل بزرگ و کوچک هست که در روز مراسم جوانان با حضور در کنار نخل های شهر با پوشش پارچه های مختلف لباس عزا را برتن نخل ها می پوشانند و با ذکر یا علی یا زهرا، نخل را از محل و جایگاه خود حرکت داده و آن را در میدان اصلی شهر می آورند.
نخل به مثال تابوت عزا در بین مردم است شکل آن به مانند تابوتی تو خالی درست شده و داخل آن دارای فضای توخالی است و دارای چندین پایه در اطراف و جلو است که در نراق هر پایه از دوران قدیم به نام طائفه ای بوده و نسل به نسل به فرزندان آنان رسیده است و به این دلیل هر پایه به نام خانواده یا خاندانی در نراق نام گرفته است.
نخل دارای یک راهنما یا مسئول است که در روی آن قرار گرفته و در بالای آن به ذکر مصیبت و نوحه خوانی می پردازد و هنگامی که مراسم عزاداری شروع می شود، بعد از آخرین هیات مردم و کسانی که نخل را همراهی می کنند پشت سر هیات عزادار نخل را بر روی دوش می گیرند و آن را پس از گذراندن مسیری تا جلوی درمسجد جامع می برند و بعد از عزاداری و سخنرانی دوباره به محل اولیه آن بازمی گردانند.

*علم گردانی تفرش
علم گردانی از جمله سنت های دیرینه مردم تفرش است که از دیرباز در این دیار رسم بوده و در روز اول محرم، تفرشی های مشتاق در سایر شهرها را به خود جذب می کند.
«علم » از چوبی بلند و محکم به طول دو تا سه متر ساخته شده که پارچه ای سیاه به دور آن پیچیده شده و برفراز و نوک آن قُبه ای گنبدی شکل و یا سرپنجه ای از جنس برنج نصب می شود که نقش پنج انگشت در بالای علم وجود دارد و بیانگر و نشانه انگشتان بریده حضرت ابوالفضل العباس (ع) است و از بالا تا پایین علم نیز با پارچه های رنگارنگ تزیین می شود.
در آخرین شب ماه ذیحجه، خانواده هایی که علم دارند مراسم عزاداری و قرائت دعا را در منزلشان برگزار می کنند و در روز اول با تجمع هیات ها و مردم، این علم ها به حسینیه ها منتقل می شود.
همراه با این علم گردانی افرادی زیادی حرکت می کنند و فردی علم را نگه داشته، فردی مداحی و مصیبت می خواند و بقیه افراد گروه نیز با همراهی و سینه زنی، یاد و نام شهدای صحرای کربلا را زنده می کنند.
قربانی کردن و توزیع نذورات و بدرقه عزاداران با اسفند دود، از دیگر برنامه هایی است که هنگام علم گردانی انجام می شود و هرکس هر نذری دارد در هنگام چرخاندن علم توزیع می کند.

* نخل بندان محله طرخوران تفرش
یکی دیگر از مراسم کهن شهر تفرش مراسم نخل گردانی است که در روز عاشورا با حضور مردم محله فم و طرخوران برگزار می شود و قدمت آن به دوره صفویه می رسد.
شب تاسوعا برای روز عاشورا محله طرخوران به آذین نخل محله می پردازند، که به اصطلاح نخل بندان می گویند، چند نفر از پیشکسوتان وسایل نخل از جمله آینه، طناب های پنبه ای، دوا گلی یا بتادین را شب می آورند و به تزیین نخل می پردازند سپس طناب پنبه ای را در گوشه ها قرار می دهند و پنبه ها را دوا گلی می زنند و در جلو و عقب علم وصل می کنند که نماد خون امام حسین (ع)در روز عاشورا است و با صلوات آینه ها را وصل می کنند که نمادی از روشنایی و نور است و پارچه ها را در اطراف نخل آویزان و عمامه ای در جلو یا عقب نخل قرار می دهند و به تزیین نخل می پردازند.

*علم گردانی در روستای عزالدین تفرش
عزالدین روستایی در26 کیلومتری تفرش و در حاشیه رودخانه قره چای است و مردم آن از « ترکان شاهسون »هستند که در دوره صفوی به منطقه کوچانده شده ودر قالب چند طایفه در مناطقی از دشت ساوه و منطقه رودبار تفرش سکنا داشته اند.
در این روستا چند علم وجود دارد که در روز تاسوعا ملبس شده و در بین روستا گردانده می شود، این علم ها به خانواده های خاصی تعلق دارند و روز تاسوعا از در خانه، صاحبان علم داده می شود و در محل های روستا چرخانده می شود و هر یک از اهالی که نذری در ارتباط با علم و مراسم سوگواری سردار کربلا و یارانش دارد با تقدیم پارچه ای یا به نوعی خلعتی که بیشتر شامل پارچه های مشکی و سبز ساده و یا گل دار در مراسم شرکت می کنند.
صاحب علم با چند نفر دیگر علم را حرکت داده و با خواندن 2 بیت ترکی که به طور دائم در مراسم تکرار می شود به درخانه اهالی می روند.
این دو بیت شامل: حسین یار الدی گلده یا محمد(حسین زخمی یا خون آلود آمد یا محمد) علم یار الدی گلده یا محمد(علم زخمی یا خون آلود آمد یا محمد)
یکی از نکات جالب توجه رسیدن دو علم به هم است که بسان دو شخص حقیقی به شانه یکدیگر زده و در اصطلاح علم گردانی سربوس می دهند و در هنگام برخورد دو علم اهالی نوحه سرایی کرده و ندای یا حسین سر می دهند.
در روز عاشورا این علم ها در جلوی هیأت های عزادار و با سایر مظاهر عزاداری از جمله نخل گردانده می شوند پس از انجام مراسم، علم ملبس را عاری از هرگونه پوششی کرده و در گوشه خانه صاحب علم تا انجام مراسم سال بعد نگه می دارند.
بیش از 2 هزار جاذبه گردشگری در استان مرکزی شناسایی شده که 899 اثر تاکنون در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
6991/6013/