در حالی که در رسانههای ایران اعم از چپ و راست امریکا به عنوان مقصر اصلی کودتای ۲۸ مرداد ماه معرفی میشود، نقش دستگاه اطلاعاتی بریتانیا در این واقعه مهم به راحتی نادیده گرفته میشود.
کودتای ۲۸ مرداد یکی از تلخترین و درس آموزترین وقایع در تاریخ معاصر کشور ماست که تاکنون در خصوص آن چه در منابع داخلی و چه منابع خارجی مطالب فراوانی نوشته شده است.
با این توصیف متأسفانه با وجود گذشت نزدیک به ۶۵ سال از وقوع این کودتا هنوز ابعاد مختلف آن چندان شناخته شده نیست. اسناد گوناگونی که از طریق منابع خارجی در خصوص این ماجرا افشا شده، اغلب تکرار همان مطالبی است که توسط تاریخ نگاران غربی پیش از آن افشا شده بود. جالب این است که بر اساس قوانین موجود در کشور امریکا باید اسناد و اطلاعات مرتبط با ۳۰ سال گذشته افشا شود، اما درباره کودتای ۲۸ مرداد ماه هنوز چنین اتفاقی روی نداده است.
این رویه حتی مورد اعتراض تاریخ نگاران و محققان امریکایی نیز قرار گرفته و آنان چنین رویهای را برخلاف آزادی اصحاب رسانهها میدانند.
طبق اظهار نظر مقامات امریکایی بخش زیادی از اسناد کودتای ۲۸ مرداد در دهههای ۶۰ و ۷۰ میلادی در انبار اسناد این سازمان به صورت کامل منهدم شده است. این در حالی است که هر کسی میداند که یک سازمان اطلاعاتی به هیچ وجه به دنبال انهدام اسناد خود نیست. انتشار قطره چکانی برخی از اطلاعات مندرج در آرشیو امنیت ملی جرج واشنگتن نشان میدهد این ادعا تا چه اندازه غلط است. با این حال وزارت خارجه امریکا تاکنون در این باره بازتر عمل کرده و اسناد فراوانی در خصوص دخالت امریکا در این واقعه منتشر کرده است. وزارت خارجه امریکا، اولین بار در سال ۱۹۸۹ مدارکی را در ارتباط با این کودتا منتشر کرد، اما تمام منابعی که به دخالت سازمان سیا در این کودتا اشاره میکرد در آن سانسور شده بود. نسخه کاملتر این اسناد در سال ۲۰۱۳ منتشر شد. قرار بود دو سال بعد تمام اسناد و موارد محرمانه کودتا به انتشار عموم برسد، اما در آن زمان احتمال به خطر افتادن مذاکرات هستهای با ایران وجود داشت، به همین دلیل وزارت خارجه امریکا از انتشار آن منصرف شد. در نهایت در تابستان سال گذشته کتابچه اسناد مربوط به این واقعه منتشر شد که در جای جای آن اشارههای فراوانی به نقش سازمان سیا در طراحی و راه اندازی کودتا در ایران داشت.
امریکاییهای افشاگر، انگلیسیهای پنهانکار
با این حال آنچه تاکنون به شدت در حاشیه مانده و گاه در منابع داخلی به آن پرداخته نمیشود، نقش انگلستان در این ماجرا بوده است. انگلیسیها خود نیز به شدت به دنبال پنهانکاری و از میان بردن نقش خود در کودتای ۲۸ مرداد بودهاند. حتی زمانی که قرار بود اسناد امریکاییها در این خصوص منتشر شود، دستگاه اطلاعاتی بریتانیا فشار فراوانی را به امریکاییها وارد میکنند تا نقش انگلیسیها در این ماجرا سانسور شود. بریتانیاییها تا سال ۱۹۹۲م، اصولاً منکر وجود سازمانهای اطلاعاتی خود بودند. آنها در حالی این حقیقت را کتمان میکردند که صدها کتاب و مقاله درباره سازمانهای اطلاعاتی بریتانیا منتشر شده بود و فیلمهای «جیمز باند» شهرت جهانی داشت. تنها شخصیت انگلیسی که تاکنون در این باره موضعگیری کرده است، جک استراو وزیر امورخارجه امریکا بوده است، البته مواضع «جک استراو» وزیر خارجه دولت «تونی بلر» درباره کودتای ۲۸ مرداد و دخالتهای بریتانیا در ایران که در سال ۲۰۰۹ آن را اظهار و در سال ۲۰۱۲ در خاطراتش تکرار کرد، یک استثناست. این اظهارات «استراو» مربوط به زمانی است که او دیگر وزیر خارجه بریتانیا نبوده و مقام رسمی به حساب نمیآمده است. همین مسئله سبب شده در منابع مرتبط و به خصوص رسانههای ایرانی اشاره خاصی به نقش بریتانیا در این ماجرا نشود و تمام توپخانه رسانهای در ماجرای ۲۸ مرداد به سمت امریکا روانه شود. ذکر این نکته ضروری است که یکی از مهمترین دلایل این رویه وجود روابط رسمی بین بریتانیا و ایران است. همچنین سفارتخانه این کشور نقش مهمی در ساماندهی فعالیتهای فرهنگی در داخل کشور دارد.
شخصیت سایه کودتای ۲۸ مرداد کیست
نگاهی به آنچه تاکنون در خصوص کودتای ۲۸ مرداد ماه در منابع غربی منتشر شده نشان میدهد، اغلب این افراد هیچ سابقهای در سلسله مراتب فرماندهی کودتا نداشتهاند. روایت رسمی امریکاییها از کودتای ۲۸ مرداد عدهای بزن بهادر و رجاله خیابانی را نشان میدهد که با هدایت یکسری افراد درجه سوم در دستگاه دولتی و تاجران دون پایه دولت مصدق را برکنار میکنند. در «تاریخچه عملیات کودتا» منسوب به دونالد ویلبر و منابع مشابه، اسامی نظامیان و غیرنظامیان نامدار یا گمنام، چون حسن ارفع، حسن پاکروان، مظفر بقایی، حسین خطیبی، عیسی سپهبدی، حبیبالله دیهیمی، محمود ارم، حسن علویکیا و دیگران و دیگران ناپیداست. در کتابهایی که بر مبنای اینگونه اسناد نوشته شده نیز این چهرههای متنفذ دنیای پسپرده آن روز از صحنه عملیات کودتا یا محو شدهاند یا نقش شان به گونهای دیگر روایت شده است. به دلیل این تلاش سنگین برای استتار، «تاریخنگاران رسمی کودتا» حتی از جرج کندی یانگ نام نمیبرند؛ قائممقام وقت سرویس اطلاعاتی بریتانیا (ام. آی. سیکس) و طراح و فرمانده واقعی عملیات کودتا که از اوایل دهه ۱۹۵۰، به همراه ژنرال لوسین تراسکات (معاون سیا مستقر در فرانکفورت) و ژنرال رینهارد گیلن (رئیس سازمان اطلاعات نظامی هیتلر) که در سال ۱۹۴۵ خود را به ارتش امریکا تسلیم کرد و اولین رئیس سازمان اطلاعاتی آلمان غربی (BND) شد، در خفا به ایجاد و گسترش شبکههای مخفی پیمان تازه تأسیس «ناتو» در ایران، ترکیه، یونان، ایتالیا، آلمان غربی، بریتانیا، فرانسه، بلژیک، سوئد و برخی دیگر از کشورهای اروپایی مشغول بود.
تکاپوی اطلاعاتی به شدت پنهان جرج کندی یانگ در پوشش «تاجر» و عضو هیئت مدیره کمپانی مالی کلینورت بنسون تا زمان مرگ او ادامه یافت.
جرج کندی یانگ به عنوان قائم مقام دستگاه اطلاعاتی انگلستان نقش مهمی در طراحی کودتای ۲۸ مرداد ماه داشت. نیجل وست، مورخ نیمه رسمی سرویس اطلاعاتی بریتانیا، مینویسد: در سال ۱۹۵۱ یانگ طرحی را به دولت بریتانیا ارائه داد که با نام رمز «عملیات باکانیر» شناخته میشود. این طرح پیشدرآمد طرح کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ است. باکانیر به معنی «دزد دریایی» است و این نامی است که مقامات سرویس اطلاعاتی بریتانیا به دکتر محمد مصدق، نخستوزیر ایران داده بودند. عملیات باکانیر طرحی بود برای بازپسگیری اموال ملی شده شرکت نفت انگلیس و ایران. دولت کلمنت اتلی این طرح را رد کرد ولی در اواخر این سال حزب محافظهکار بهرهبری وینستون چرچیل، زمام قدرت را بهدست گرفت. بدینسان اوضاع به سود یانگ دگرگون شد و سر جان سینکلر، رئیس جدیدام. آی. سیکس، یانگ را به عنوان قائممقام خود منصوب کرد. طرح مردود شده عملیات باکانیر با نام جدید عملیات چکمه به تصویب رسید و با همکاری سیا به مرحله عمل درآمد.
جرج کندی یانگ نقش بسیار مهمی را در پیروزی کودتا ایفا کرد. زمانی که در ۲۵ مردادماه کودتای امریکاییها در مرحله اول شکست خورد، جرج کندی یانگ بود که این کودتا را نجات داد. در یک لحظه سرنوشتساز وزارت امور خارجه امریکا کنترل اعصاب خود را از دست داد و در میانه عملیات کودتا تصمیم به ترک آن گرفت ولی تمامی مکاتبات سیا با تهران از طریق ایستگاه اینتلیجنس سرویس در قبرس انجام میشد و یانگ ترتیبی داد که ارسال پیام مقامات امریکایی به مأمورانشان در تهران به تأخیر افتد و تنها پس از سقوط مصدق و اعاده اقتدار شاه بود که این پیام به تهران رسید. با توجه به این استتار طبیعی است که تا به امروز بکوشند جایگاه سِر شاپور ریپورتر ۹۷ ساله را همچنان پنهان کنند؛ افسر رابط سرویس اطلاعاتی بریتانیا با محمدرضا شاه که البته در خاطرات بسیاری از رجال از جمله فردوست به عنوان مهمترین رابط بین دستگاه اطلاعاتی بریتانیا ذکر شده است.
نقش مخربی که تا الان ادامه دارد
به این ترتیب شاید زمان آن رسیده است که رسانهها و شخصیتهای ایرانی کند و کاوی در نقش بریتانیا در کودتای ۲۸ مرداد ماه داشته باشند.
جالب این است که نقش مخرب این کشور را میتوان در بسیاری از وقایع معاصر ایران از جمله فتنه سال ۸۸ و همچنین اعمال تحریمهای چند جانبه در خصوص بحث هستهای دید؛ چه اینکه بریتانیا اولین کشوری بود که کلید تحریم بانک مرکزی ایران را در اتحادیه اروپا و دنیا زد.
کودتای ۲۸ مرداد یکی از تلخترین و درس آموزترین وقایع در تاریخ معاصر کشور ماست که تاکنون در خصوص آن چه در منابع داخلی و چه منابع خارجی مطالب فراوانی نوشته شده است.
با این توصیف متأسفانه با وجود گذشت نزدیک به ۶۵ سال از وقوع این کودتا هنوز ابعاد مختلف آن چندان شناخته شده نیست. اسناد گوناگونی که از طریق منابع خارجی در خصوص این ماجرا افشا شده، اغلب تکرار همان مطالبی است که توسط تاریخ نگاران غربی پیش از آن افشا شده بود. جالب این است که بر اساس قوانین موجود در کشور امریکا باید اسناد و اطلاعات مرتبط با ۳۰ سال گذشته افشا شود، اما درباره کودتای ۲۸ مرداد ماه هنوز چنین اتفاقی روی نداده است.
این رویه حتی مورد اعتراض تاریخ نگاران و محققان امریکایی نیز قرار گرفته و آنان چنین رویهای را برخلاف آزادی اصحاب رسانهها میدانند.
طبق اظهار نظر مقامات امریکایی بخش زیادی از اسناد کودتای ۲۸ مرداد در دهههای ۶۰ و ۷۰ میلادی در انبار اسناد این سازمان به صورت کامل منهدم شده است. این در حالی است که هر کسی میداند که یک سازمان اطلاعاتی به هیچ وجه به دنبال انهدام اسناد خود نیست. انتشار قطره چکانی برخی از اطلاعات مندرج در آرشیو امنیت ملی جرج واشنگتن نشان میدهد این ادعا تا چه اندازه غلط است. با این حال وزارت خارجه امریکا تاکنون در این باره بازتر عمل کرده و اسناد فراوانی در خصوص دخالت امریکا در این واقعه منتشر کرده است. وزارت خارجه امریکا، اولین بار در سال ۱۹۸۹ مدارکی را در ارتباط با این کودتا منتشر کرد، اما تمام منابعی که به دخالت سازمان سیا در این کودتا اشاره میکرد در آن سانسور شده بود. نسخه کاملتر این اسناد در سال ۲۰۱۳ منتشر شد. قرار بود دو سال بعد تمام اسناد و موارد محرمانه کودتا به انتشار عموم برسد، اما در آن زمان احتمال به خطر افتادن مذاکرات هستهای با ایران وجود داشت، به همین دلیل وزارت خارجه امریکا از انتشار آن منصرف شد. در نهایت در تابستان سال گذشته کتابچه اسناد مربوط به این واقعه منتشر شد که در جای جای آن اشارههای فراوانی به نقش سازمان سیا در طراحی و راه اندازی کودتا در ایران داشت.
امریکاییهای افشاگر، انگلیسیهای پنهانکار
با این حال آنچه تاکنون به شدت در حاشیه مانده و گاه در منابع داخلی به آن پرداخته نمیشود، نقش انگلستان در این ماجرا بوده است. انگلیسیها خود نیز به شدت به دنبال پنهانکاری و از میان بردن نقش خود در کودتای ۲۸ مرداد بودهاند. حتی زمانی که قرار بود اسناد امریکاییها در این خصوص منتشر شود، دستگاه اطلاعاتی بریتانیا فشار فراوانی را به امریکاییها وارد میکنند تا نقش انگلیسیها در این ماجرا سانسور شود. بریتانیاییها تا سال ۱۹۹۲م، اصولاً منکر وجود سازمانهای اطلاعاتی خود بودند. آنها در حالی این حقیقت را کتمان میکردند که صدها کتاب و مقاله درباره سازمانهای اطلاعاتی بریتانیا منتشر شده بود و فیلمهای «جیمز باند» شهرت جهانی داشت. تنها شخصیت انگلیسی که تاکنون در این باره موضعگیری کرده است، جک استراو وزیر امورخارجه امریکا بوده است، البته مواضع «جک استراو» وزیر خارجه دولت «تونی بلر» درباره کودتای ۲۸ مرداد و دخالتهای بریتانیا در ایران که در سال ۲۰۰۹ آن را اظهار و در سال ۲۰۱۲ در خاطراتش تکرار کرد، یک استثناست. این اظهارات «استراو» مربوط به زمانی است که او دیگر وزیر خارجه بریتانیا نبوده و مقام رسمی به حساب نمیآمده است. همین مسئله سبب شده در منابع مرتبط و به خصوص رسانههای ایرانی اشاره خاصی به نقش بریتانیا در این ماجرا نشود و تمام توپخانه رسانهای در ماجرای ۲۸ مرداد به سمت امریکا روانه شود. ذکر این نکته ضروری است که یکی از مهمترین دلایل این رویه وجود روابط رسمی بین بریتانیا و ایران است. همچنین سفارتخانه این کشور نقش مهمی در ساماندهی فعالیتهای فرهنگی در داخل کشور دارد.
شخصیت سایه کودتای ۲۸ مرداد کیست
نگاهی به آنچه تاکنون در خصوص کودتای ۲۸ مرداد ماه در منابع غربی منتشر شده نشان میدهد، اغلب این افراد هیچ سابقهای در سلسله مراتب فرماندهی کودتا نداشتهاند. روایت رسمی امریکاییها از کودتای ۲۸ مرداد عدهای بزن بهادر و رجاله خیابانی را نشان میدهد که با هدایت یکسری افراد درجه سوم در دستگاه دولتی و تاجران دون پایه دولت مصدق را برکنار میکنند. در «تاریخچه عملیات کودتا» منسوب به دونالد ویلبر و منابع مشابه، اسامی نظامیان و غیرنظامیان نامدار یا گمنام، چون حسن ارفع، حسن پاکروان، مظفر بقایی، حسین خطیبی، عیسی سپهبدی، حبیبالله دیهیمی، محمود ارم، حسن علویکیا و دیگران و دیگران ناپیداست. در کتابهایی که بر مبنای اینگونه اسناد نوشته شده نیز این چهرههای متنفذ دنیای پسپرده آن روز از صحنه عملیات کودتا یا محو شدهاند یا نقش شان به گونهای دیگر روایت شده است. به دلیل این تلاش سنگین برای استتار، «تاریخنگاران رسمی کودتا» حتی از جرج کندی یانگ نام نمیبرند؛ قائممقام وقت سرویس اطلاعاتی بریتانیا (ام. آی. سیکس) و طراح و فرمانده واقعی عملیات کودتا که از اوایل دهه ۱۹۵۰، به همراه ژنرال لوسین تراسکات (معاون سیا مستقر در فرانکفورت) و ژنرال رینهارد گیلن (رئیس سازمان اطلاعات نظامی هیتلر) که در سال ۱۹۴۵ خود را به ارتش امریکا تسلیم کرد و اولین رئیس سازمان اطلاعاتی آلمان غربی (BND) شد، در خفا به ایجاد و گسترش شبکههای مخفی پیمان تازه تأسیس «ناتو» در ایران، ترکیه، یونان، ایتالیا، آلمان غربی، بریتانیا، فرانسه، بلژیک، سوئد و برخی دیگر از کشورهای اروپایی مشغول بود.
تکاپوی اطلاعاتی به شدت پنهان جرج کندی یانگ در پوشش «تاجر» و عضو هیئت مدیره کمپانی مالی کلینورت بنسون تا زمان مرگ او ادامه یافت.
جرج کندی یانگ به عنوان قائم مقام دستگاه اطلاعاتی انگلستان نقش مهمی در طراحی کودتای ۲۸ مرداد ماه داشت. نیجل وست، مورخ نیمه رسمی سرویس اطلاعاتی بریتانیا، مینویسد: در سال ۱۹۵۱ یانگ طرحی را به دولت بریتانیا ارائه داد که با نام رمز «عملیات باکانیر» شناخته میشود. این طرح پیشدرآمد طرح کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ است. باکانیر به معنی «دزد دریایی» است و این نامی است که مقامات سرویس اطلاعاتی بریتانیا به دکتر محمد مصدق، نخستوزیر ایران داده بودند. عملیات باکانیر طرحی بود برای بازپسگیری اموال ملی شده شرکت نفت انگلیس و ایران. دولت کلمنت اتلی این طرح را رد کرد ولی در اواخر این سال حزب محافظهکار بهرهبری وینستون چرچیل، زمام قدرت را بهدست گرفت. بدینسان اوضاع به سود یانگ دگرگون شد و سر جان سینکلر، رئیس جدیدام. آی. سیکس، یانگ را به عنوان قائممقام خود منصوب کرد. طرح مردود شده عملیات باکانیر با نام جدید عملیات چکمه به تصویب رسید و با همکاری سیا به مرحله عمل درآمد.
جرج کندی یانگ نقش بسیار مهمی را در پیروزی کودتا ایفا کرد. زمانی که در ۲۵ مردادماه کودتای امریکاییها در مرحله اول شکست خورد، جرج کندی یانگ بود که این کودتا را نجات داد. در یک لحظه سرنوشتساز وزارت امور خارجه امریکا کنترل اعصاب خود را از دست داد و در میانه عملیات کودتا تصمیم به ترک آن گرفت ولی تمامی مکاتبات سیا با تهران از طریق ایستگاه اینتلیجنس سرویس در قبرس انجام میشد و یانگ ترتیبی داد که ارسال پیام مقامات امریکایی به مأمورانشان در تهران به تأخیر افتد و تنها پس از سقوط مصدق و اعاده اقتدار شاه بود که این پیام به تهران رسید. با توجه به این استتار طبیعی است که تا به امروز بکوشند جایگاه سِر شاپور ریپورتر ۹۷ ساله را همچنان پنهان کنند؛ افسر رابط سرویس اطلاعاتی بریتانیا با محمدرضا شاه که البته در خاطرات بسیاری از رجال از جمله فردوست به عنوان مهمترین رابط بین دستگاه اطلاعاتی بریتانیا ذکر شده است.
نقش مخربی که تا الان ادامه دارد
به این ترتیب شاید زمان آن رسیده است که رسانهها و شخصیتهای ایرانی کند و کاوی در نقش بریتانیا در کودتای ۲۸ مرداد ماه داشته باشند.
جالب این است که نقش مخرب این کشور را میتوان در بسیاری از وقایع معاصر ایران از جمله فتنه سال ۸۸ و همچنین اعمال تحریمهای چند جانبه در خصوص بحث هستهای دید؛ چه اینکه بریتانیا اولین کشوری بود که کلید تحریم بانک مرکزی ایران را در اتحادیه اروپا و دنیا زد.
نظر شما