به گزارش خبرنگار سیاست خارجی خبرگزاری شبستان، روز گذشته بعد از دو دهه بالاخره کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر به امضای کشورهای ساحلی آن رسید.

اما پیش از سفر روحانی به قزاقستان و شرکت در اجلاس این کنوانسیون اخبار و حاشیه ها مبنی بر میزان سهم ایران از دریای خزر بازتاب های زیادی داشت در حدی که یکی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی در این خصوص انتقاد بسیار شدیدی نسبت به دولت وارد کرد. محمود صادقی در توئیتی نوشت: «رئیس‌جمهور در حالی عازم آکتائو شده که مفاد توافقات درباره رژیم حقوقی دریای خزر در هاله‌ای از ابهام است؛ آیا راست است که سهم ۵۰ درصدی ایران به ۱۱ درصد سقوط کرده؟! آیا ترکمنچای دیگری در راه است؟ مردم بدانید! نمایندگان مجلس اصلا در جریان توافقات پشت پرده نیستند.»

این توئیت صادقی مورد توجه مردم قرار گرفت و سوالات بسیاری در خصوص سهم ایران از دریای خزر مطرح شد و فشارها به دولت و وزارت امور خارجه تا جایی بالا گرفت که روز گذشته همزمان با برگزاری این اجلاس در قزاقستان، وزارت امور خارجه به توضیح مفاد کنوانسیون در فضای مجازی پرداخت. در این توضیح آمد:

پس از فروپاشی شوروی سابق، نخستین اجلاس کشورهای ساحلی دریای خزر در تهران تشکیل شد که در آن اجلاس، مسأله محیط زیست مورد بررسی و تصویب قرار گرفت. در آن اجلاس یک اعلامیه سیاسی ۲۵ ماده‌ای هم منتشر شد و بعد از آن در کشورهای مختلف جلسات دیگری هم تشکیل و درمورد ابعاد مختلف دریای خزر بحث و بررسی شد.پس از دو دهه مذاکره بین پنج کشور ساحلی خزر، در سایه اراده مثبت رهبران کشورهای ساحلی و فضای دوستانه و سازنده حاکم بر این نشست ها، کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر، نهایی و مورد موافقت کشورهای عضو قرار گرفت و به همراه شش موافقتنامه دیگر به امضاء رسید. این کنوانسیون حاصل اجماع ۵ کشور است.

بر اساس توافق کشورهای ساحلی خزر، این دریا به عنوان یک دریای صلح و دوستی بین کشورهای عضو خواهد بود و حضور نیروهای نظامی ثالث در خزر ممنوع می باشد. همچنین دریانوردی در این دریا تنها زیر پرچم ۵ کشور ساحلی انجام خواهد شد و کشورهای ساحلی نمی توانند قلمرو خود را جهت اقدام و تجاوز به سایر کشورها در اختیار بیگانگان قرار دهند. جای خرسندی است که در کنوانسیون، بر انحصار حضور و دریانوردی هرگونه شناور صرفاً با پرچم یکی از کشورهای ساحلی و همچنین ممنوعیت حضور و عبور نیروهای نظامی بیگانه و غیر ساحلی اتفاق نظر دارند.

منابع نفتی که مورد منازعه نباشد توسط خود کشورها مورد بهره برداری قرار می گیرند. در خصوص منابع مشترک یا مورد اختلاف نیز، اصل بر این است که دو یا سه کشور ذینفع در این خصوص با یکدیگر توافق و نسبت به بهره برداری از منابع نفتی اقدام کنند. چنانچه در این خصوص بین کشورها توافقی حاصل نشود، از آن منابع بهره برداری صورت نخواهد گرفت.مسأله ترانزیت یکی از مسایل بسیار مهم برای دریای خزر، کشورهای ساحلی و منطقه محسوب می شود. شرق خزر، یعنی ترکمنستان و قزاقستان به ایران و از آن طریق به آب‌های جنوب و خلیج فارس و دریای عمان متصل شده است؛ برای اتصال غرب دریای خزر هم قدم‌های اولیه برداشته شده و پروژه آستارا - آستارا اجرا شده است و ما به فکر اجرای خط آهن رشت به آستارا هستیم که با همکاری دو کشور جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان، این کار انجام می‌گیرد. ایران و بسیاری از کشورهای آسیایی از این دو کریدور بزرگ در شرق و غرب دریای خزر و از طریق این راه مهم ترانزیتی به آسیای میانه، قفقاز، روسیه و به اروپا متصل می‌شوند.

البته ایران هم در این خصوص بیانیه ای از سوی محمد جواد ظریف صادر کرد که در آن آمده است:

جمهوری اسلامی ایران مقررات و مفاد مربوطه قرارداد 1921 میان ایران و جمهوری سوسیالیست فدراتیو روسیه و هم چنین قرارداد  1940 بازرگانی و بحرپیمایی میان ایران و اتحاد جماهیر سوسیالیست شوروی را یادآوری و خاطرنشان می کند.

- در کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر، محدوده بستر و زیربستر تعیین نشده است؛ این کار می بایستی متعاقبا و طی توافق میان طرف های ذیربط انجام شود.

- بند سوم از بخش مربوط به تعریف خطوط مبداء مستقیم در ماده یک کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر به وضعیت ساحل جمهوری اسلامی ایران در دریای خزر اشاره دارد و هدف از نگارش این بند، مدنظر قرار دادن و توجه به وضعیت ویژه ایران بوده است. به علاوه، همان گونه که در کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر تصریح شده است، روش تعیین (ترسیم) خطوط مبداء مستقیم بایستی در یک موافقتنامه جداگانه میان همه طرف های ذیربطِ کنوانسیون معین گردد.

علاوه براین، مجید صابری سفیر جدید ایران در قزاقستان به تلویزیون آمد تا برای مردم در خصوص این کنوانسیون توضیح دهد و در بخشی از اظهارات خود گفت: «در کنوانسیون خزر خوشبختانه تفاهم نامه استفاده از منابع زنده آبی امضاء شد و سازوکار این تفاهم نامه برای شیلات، معلوم و تدوین شد.پیش بینی حوادث ،​ عنوان تفاهم نامه دیگری است که امروز به امضاء رسیده است. همچنان تا زمانیکه ما تحدید حدود ایران را انجام نداده ایم ،​ اجازه نخواهیم داد هیچ کسی در منطقه 20 درصدی ایران مبادرت به اکتشاف و بهره برداری از منابع انرژی انجام دهند.​ یکی از دستاوردهای این کنوانسیون این است که انحصار دریانوردی اعم از نظامی ، تجاری و توریزم متعلق به 5 کشور مشترک المنافع خواهد بود.دستاورد دیگر ممنوع بودن حضور نظامی کشورهای بیگانه است.حاضران در کنوانسیون تعهد دادند که هیچ کشوری از قلمرو آنها علیه کشور دیگری در همسایگی دریاچه خزر عملیات سوء و تهدید آمیزی انجام ندهد.»

 جمشید ممتاز استاد حقوق بین الملل دانشگاه نیز در این برنامه گفت: «سندی که در کنوانسیون حقوقی خزر به امضاء رسید، پنج منطقه دریایی را در خزر معلوم و پیش بینی کرده که عبارت است از آبهای داخلی ، دریای سرزمینی ،​منطقه انحصاری صید،​ منطقه مشترک و بستر و زیر بستر دریاچه خزر که میان 5 کشور مشترک المنافع تقسیم می شود. به مردم تضمین می دهیم که از مواضع ایران در حد و حدود و سهم مردم در خزر کوتاه نیاییم و کوتاهی نکنیم در کنوانسیون اخیر هم هیچ اتفاقی برای سهم ایران نیفتاده است.در این کنوانسیون مسائلی در مورد پهنه بندی مناطق دریایی ، دریانوردی ، نظامی و امنیتی ، ورود شناورهای جنگی و نظامی به آبهای سرزمینی ، تحقیقات دریایی ، بنادر و نوع رفتار کشورها در مورد کشتی های خارجی و کلیات مسائلی که در مورد پهنه دریایی هر کشور ممکن است مطرح باشد بیان و حل و فصل شد.باید دید که سهم ایران چند درصد است ویا اصلا این 18 یا 12 درصد ایران از دریای خزر منابعی هم دارد یا خیر. در این کنوانسیون هیچ توافقی در خصوص سهم یا تحدید حدود بستر و زیر بسترها انجام نگرفت و حتما این موضوع به جلسات آینده موکول می شود.»

همچنین در این خصوص، منصور حقیقت پور، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس نهم شورای اسلامی در گفتگو با خبرنگار سیاست خارجی خبرگزاری شبستان راجع به انتقادهایی که به دولت در خصوص امضای کنوانسیون حقوقی دریای خزر می شود مبنی بر اینکه سهم 50 درصدی ایران از این دریاچه به 17 درصد رسیده است، گفت: «اصلا در این کنوانسیون بحث سهم انجام نشد و مباحثی چون حقوق ماهیگیری و بحث محیط زیست مطرح شد و بحث تقسیم صورت نگرفته است نه زیر بستر و نه روی بستر دریاچه.دولت اگر بتواند در مذاکرات آینده 20 درصد از سهم دریای خزر را برای ایران جدا کند که آن هم طبق نقشه امکان پذیر نخواهد بود یک پیروزی کامل به دست خواهد آورد. ایران هیچگاه 50 درصد از دریای خزر سهم نداشته است، ما در این دریاچه با شوروی شریک بودیم به طوری که هر کداممان 12 مایل ساحل اختصاصی داشتیم و بقیه دریاچه حالت مشاع داشت و هیچگاه 50 درصد آن به نام ایران نبوده است. همچنین در این کنوانسیون قرار بر این شده که فقط نیروهای نظامی کشورهای همسایه حضور یابند و کشورهای غریبه حق حضور ندارند و نیروهای نظامی از ناتو و کشورهای بیگانه نمی توانند در دریای خزر حاضر شوند.در حال حاضر یکی از یگان های نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در دریاچه خزر مستقر است و اظهاراتی مبنی بر عدم اجازه به ایران برای حضور نیروهای نظامی در این دریاچه نادرست است.»

علاوه براین، نوذر شفیعی، عضو سابق کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی در گفتگو با خبرنگار سیاست خارجی خبرگزاری شبستان راجع به انتقاداتی که به امضای کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر مبنی بر اینکه از سهم 50 درصدی ایران کاسته شده وارد می شود، گفت: « در هیچ یک از توافقات پیشین گفته نشده شوروی 50 درصد از دریای خزر و ایران هم 50 درصد آن را سهیم هستند، در تمام بیانیه ها و معاهده های این خطه گفته شده که دریا مشترک است و سهم 50 درصدی ایران استنباط برخی ها از واژه مشترک بوده.در کنوانسیونی که روز گذشته امضا شد هنوز بسیاری از موضوعات حساس تر مورد توافق قرار نگرفته است و باید یادمان باشد برای مذاکرات آتی در این خصوص به این نکته یادآور شویم که چنین عددی (50 درصد) هیچگاه در خصوص سهم ایران از دریای خزر در جایی عنوان نشده است. واژه مشترکی که شوروی ها در سهم بندی دریای خزر استفاده کرده اند یک واژه سیاسی بوده زیرا در آن زمان آنها از امکانات دریانوردی بسیاری برخوردار بودند و ایران در این زمینه ضعف داشت و این کلمه مشترک با ظاهر حسن نیت و باطن بهره برداری یکجانبه از امکانات دریای خزر به صورت دریانوردی بوده زیرا ایران در آن زمان در این خصوص ضعف داشته است.»

همه این ها در حالی است که به نظر می رسد قدر سهم ۵۰ درصدی ایران در دریای خزر نوعی احساس و استنباط افکار عمومی بوده و باید منتظر ماند و دید که در توافق های نهایی در خصوص قدر سهم کشورمان از این دریا چه مباحثی به نتیجه نهایی خواهد رسید؟

گزارش از پریسا رهنما