شناسهٔ خبر: 26883912 - سرویس سیاسی
نسخه قابل چاپ منبع: روزنامه خراسان | لینک خبر

گزارش میدانی خراسان ازدریاچه ارومیه

دریاچه ارومیه همچنان در اتاق مراقبت های ویژه

صاحب‌خبر - هادی محمدی – با هواپیما که به سمت ارومیه پرواز می‌کنی زمانی که خلبان اعلام می کند در حال کم کردن ارتفاع و فرود در فرودگاه این شهر است ، شاید مهم ترین سوال و کنجکاوی مسافران به ویژه کسانی که کمتر به این شهر می‌آیند این است که دریاچه زیبای ارومیه این نگین فیروزه‌ای ایران در چه وضعیتی است. برهمین اساس ما هم اولین بررسی های میدانی از وضعیت دریاچه را از داخل هواپیما به صورت هوایی آغاز کردیم.دریاچه ای که زمانی آب های آبی زیبایش جذاب ترین ویژگی شمال غرب کشورمان به شمار می رفت و افسانه ها از خواص درمانی آن در میان مردم شنیده می شد، این روزها حال و روز خوشی ندارد و حداقل از آسمان که می‌نگری بیشتر بلورهای سفید رنگ نمک حاصل از خشک شدن دریاچه است که خودنمایی می کند اما این نمک برخلاف خیلی از جاها در این جا دیگر شادی آور نیست و بیشتر به ناامیدی می کشاند ، هرچه هواپیما نزدیک تر می‌شود نمکزارهای ارومیه – سابقا دریاچه ارومیه – کمتر می شود و آب به چشم می آید اما در این بخش هم رنگ آب به قرمزی می زند که نشان از حجم بالای املاح در دریاچه و عمق کم آن دارد. با وجود این همه ماجرا این نیست و اصولا نباید چنین پدیده و چالش زیست محیطی را تنها از بالا نظاره کرد چراکه روی زمین موضوع کمی فرق دارد و وقتی پای صحبت کارشناسان و مسئولان می نشینی و وقتی گذشته را با حال مقایسه می‌کنی کمی امیدوار می شوی، امید به این که بار دیگر دریاچه ارومیه را سرحال ببینی هرچند که به گفته کارشناسان، این دریاچه دیگر آن دریاچه 20سال قبل نمی شود اما همان گونه که امروز از مرگ دریاچه جلوگیری شده می توان امیدوار بود با برنامه های اجرا شده و در دست اجرا قامت خمیده اش نیز تا حدود زیادی راست شود و بار دیگر آب آبی دریاچه ارومیه همچون نگینی زیبا در ایران عزیزمان بدرخشد تا روزگاری را ببینیم که این دریاچه که طی 13 هزار سال عمرش هرگز خشک نشده بود باز هم سرپا شود.در جریان بازدید خبرنگاران از پروژه های مهم استان آذربایجان غربی، در یکی از داغ ترین روزهای تابستان که گویا رکورد گرما در این استان را نیز زده بود، برای بازدید از وضعیت دریاچه ارومیه عازم منطقه شدیم. این گزارش شرح اجمالی از آخرین وضعیت این پهنه آبی و اقدامات صورت گرفته و مشکلات پیش روست. عمق 20 متری که 2 متر شده است دریاچه ارومیه بزرگ ترین دریاچه داخلی و بزرگ ترین دریاچه آب شور خاورمیانه به شمار می رود. این نقطه آبی از دو کاسه جنوبی کوچک تر و شمالی بزرگ تر تشکیل شده و شیب آن به سمت شمال است اما بیشتر رودخانه هایی که آب دریاچه را تامین می کنند از جنوب به دریاچه ارومیه می‌ریزند. این دو کاسه به وسیله یک پل میان گذر از هم جدا شده اند. کاسه دریاچه در قسمت شمال عمیق تر است و در زمان پر آبی عمق آن به 20 متر می رسیده و حالا عمق آن حدود دو متر است و ده ها جزیره در جنوب دریاچه ارومیه وجود دارد که در آن ها حیواناتی چون قوچ، میش و گوزن زرد ایرانی در حال زیستن هستند. این جزایر از نظر تنوع زیستی جایگاه پرندگان متنوعی بودند که این روزها فقط فلامینگوها مهمان دریاچه هستند. این دریاچه در اوج پر آبی خود یعنی در سال 87 حدود 30میلیارد مترمکعب آب داشته، در تراز 1278 متر از دریا بوده و حدود 5600 کیلومتر مربع وسعت داشته و همین حالا قبل از ورود به متن گزارش باید بگویم این روزها اگرچه وسعت دریاچه نسبت به سال 93 تثبیت شده و حجم آب نیز به حدود دو میلیارد مترمکعب رسیده ، اما برای دست یابی به تراز اکولوژیک دریاچه ارومیه یعنی 1274.1 متر باید حجم آب به 14میلیارد مترمکعب و مساحت آن به 4400کیلومتر مربع برسد که نشان می دهد کار سنگین و مهمی در پیش است.از ارومیه و در راه دریاچه از آن جایی که راهنمای ما می‌گوید شروع دریاچه است حداقل تا حدود 3 کیلومتر خشکی و نمکزار دیده می شود و ما با دیده ای حسرت وار از روی جاده میان گذری عبور می کنیم که امروز عملا میان گذر روی دریاچه نیست چرا که بخش زیادی از آن خشکی است اما کم کم آب هم دیده می شود، آب قرمز رنگی که اگرچه یادآور دریاچه زیبای ارومیه و خاطره ساز نیست اما امیدوار کننده به شمار می رود. غلظت نمک رو به افزایش بنابر اعلام مرکز تحقیقات دریاچه ارومیه، افزایش دما در تابستان موجب افزایش سرعت تبخیر آب دریاچه می‌شود و در نتیجه آن غلظت نمک دریاچه افزایش می یابد و شرایط برای فعالیت باکتری های شورپسند و جلبک های تک سلولی دونالیلا سالینا فراهم می شود. باکتری های وکاریوتی به صورت عمده تکثیر می شوند و برای مقاومت در برابر شوری رنگدانه های قرمز رنگ کاروتنوئیدی تولید می کنند. این رنگدانه ها نور خورشید را جذب و منعکس می‌کنند و دریاچه قرمز رنگ به چشم می خورد اما با کاهش دما، شروع بارندگی ها و ورود آب های شیرین، دریاچه به تدریج به رنگ قبلی خود باز می گردد.طبق گزارش محققان و کارشناسان محیط زیست که روی دلایل خشکی دریاچه ارومیه کار کرده اند شرایط کنونی دریاچه ارومیه حاصل چند دهه توسعه نامتوازن و ناپایدار است. از جمله: -برداشت بی رویه از آب های تجدید پذیر -خشکسالی های متعدد منطقه -عوامل انسانی همچون اجرای طرح های گسترش کشاورزی به ویژه کشت محصولاتی که نیاز به آب زیادی دارند - بهره وری پایین آب -استفاده از پل میان گذر که به صورت غیر استاندارد احداث شده است تبعات چیست؟ این شرایط تبعات سختی را در پی خواهد داشت که عبارتند از: - ایجاد ریزگردهای نمکی -بیابان زایی و توسعه آن به سوی مراکز شهری و کشاورزی - از بین رفتن باغ ها و مزارع - افزایش مهاجرت و کوچ اجباری از اطراف دریاچه و تخلیه روستاها - گسترش بیماری‌های تنفسی - از بین رفتن گونه های گیاهی و جانوری - از بین رفتن منابع آب و خاک خشکسالی و کاهش نزولات آسمانی طبق گزارش های بین المللی از بین 33 کشوری که تا سال 2040دچار تنش آبی بسیار بالاتری هستند 14کشور از جمله ایران در غرب آسیا و شمال آفریقا واقع شده اند و یکی از دریاچه هایی نیز که در کشور ما به دلیل موضوع خشکسالی به مشکل خورده دریاچه ارومیه است. تراز دریاچه ارومیه ازسال 74 شروع به کاهش کرد تا جایی که از سال 84 این تراز به کمتر از حد اکولوژیک خود رسید و از آن زمان به طور متوسط هر سال 40سانتی متر از تراز آبی خود را از دست داد اما از سال 93 با تشکیل ستاد احیای دریاچه ارومیه این روند متوقف شد که اگر ادامه داشت پیش بینی می شد تا سال 96 کل قسمت جنوبی دریاچه خشک شده و عملا احیای مجدد آن امکان پذیر نباشد. *مقایسه توامان بارش و تراز دریاچه ارومیه طی دوره های 4 ساله گذشته میان گذری فرو رفته در قلب دریاچه به نظر می رسد احداث پل میان گذر روی دریاچه آن هم به صورتی که امروز می بینیم و از 15 کیلومتر طول آن تنها 1700متر به صورت پل بوده، قطعا اثر منفی در این وضعیت داشته است. وقتی با کشورهای دیگر مقایسه می کنیم، می بینیم آن جا در متراژهای بسیار بزرگ هم با ایجاد پل کمترین آسیب را به محیط زیست می رسانند. البته در خصوص این پل یک فرضیه شنیده می شود مبنی بر این که چشمه هایی زیر بستر دریاچه بوده که در اثر عملیات راه سازی از بین رفته اند البته نباید غیرمنصفانه هم به موضوع نگریست زیرا زمانی که این مسیر را ایجاد می کردند، کشور درگیر جنگ با عراق بود و باید به سرعت یک دسترسی با شرق این استان ایجاد می شد که این طرح در چنین شرایطی اجرا شد و حالا پس از سال ها این پل به یکی از دردهای دریاچه ارومیه بدل شده است. میان گذر و آبی که باید بچرخد تا نمیرد پرویز آراسته، مدیر کل اداره حفاظت از محیط زیست استان آذربایجان غربی درباره این میان گذر به روزنامه خراسان می گوید: آب دریاچه ارومیه به دلیل حالت چرخشی که دارد به صورت دورانی به زیست خود ادامه می دهد و احداث میان گذر روی آن موجب جدا کردن دو بخش اصلی شده، آب دریاچه از حالت دورانی خارج و همین امر یکی از دلایل خشک شدن آن محسوب می شود. وی معتقد است که جاده شهید کلانتری(میان گذر دریاچه ارومیه) با وجود همه مخالفت های محیط زیستی ایجاد شد و حالا که مضرات آن بر دریاچه مشخص شده، می توانیم از ضلع غربی جاده دریچه هایی را باز کنیم که (چرخش آب) انجام گیرد. حذف میان گذر منطقی نیست با وجود این سخنان، وقتی پای صحبت مهندس مبارک قدم مدیرکل راه و شهرسازی استان به عنوان متولی این میان گذر می نشینیم وی نظر دیگری دارد و اصولا معتقد است این که تا چه حدی در وضعیت فعلی، میان گذر دریاچه تاثیر داشته مطالعات متقنی نداریم اما بی تاثیر هم نبوده است. وی می گوید: در طرحی هم که الان در ستاد احیای دریاچه ارومیه آمده قرار شده که در زیر جاده به طول 3 کیلومتر کانال در نظر بگیریم اما به اعتقاد من میزان رسوبات به حدی است که اگر چنین کانالی هم در نظر بگیریم الان اثر خاصی نخواهد داشت و میزان رسوبات نمکی و املاحی که وجود دارد اثر این کار را از بین می برد با وجود این هر زمان ستاد ما را ملزم کند، کانال را می زنیم .از او می پرسم به برچیدن این میان گذر هم فکر کرده اید که قویا این نظر را رد کرده و می گوید فکر نکنم به برچیدن برسد و منطقی هم نیست . برداشت بی رویه از آب های زیرزمینی یکی از مهم ترین دلایل خشک شدن دریاچه ارومیه حفر چاه های غیرمجاز اطراف دریاچه برای کشاورزی، آن هم تولید محصولاتی است که به آب زیادی نیاز دارند. به گفته برخی بیش از 40هزار چاه غیرمجاز در این محدوده وجود دارد که بستن آن ها به سختی و کندی در حال انجام است. مدیرکل محیط زیست آذربایجان غربی در این خصوص می گوید: به مرور در حال کاهش آن ها هستیم البته بستن چاه ها بر عهده سازمان آب است و محیط زیست هم از آن حمایت می کند. همچنین سدهای احداث شده روی رودخانه های منتهی به دریاچه بر خشک شدن آن تاثیر داشته و به همین دلیل جلوی چهار سد در حال مطالعه و احداث، گرفته شده و موفق شده ایم از بقیه سدهای ساخته شده تاکنون 320 میلیون متر مکعب آب آزادسازی کنیم.وی می افزاید: در سال 93 پس از ازدست دادن کل آب دریاچه ستاد احیای دریاچه ارومیه با دستور رئیس جمهور تشکیل شد و کارهای بسیار مهمی در قالب این ستاد صورت گرفت.تلاش برای کاهش 40درصدی آبیاری اراضی کشاورزی، شروع لای‌روبی رودخانه ها، اتصال دو رودخانه زرینه رود و سیمینه رود و انتقال آب به محل عمیق دریاچه در قسمت جنوبی و تثبیت و شناسایی کانون های ریزگرد اطراف دریاچه از جمله این اقدامات بوده است. تثبیت دریاچه موفقیت آمیز بوده است آراسته حرف های امیدوار کننده ای هم دارد و می گوید: سه سال اول بعد از تشکیل ستاد احیا برای تثبیت آب دریاچه بود که محقق شد و الان حدود یک میلیارد و 800میلیون مترمکعب آب در دریاچه داریم و تثبیت انجام شده اما 10 سال آینده برای احیاست که باید به تراز اکولوژیک 1274.1 برسیم و در این صورت حدود 14میلیارد مترمکعب آب خواهیم داشت اگر به تراز اکولوژیک 1274.1 برسیم به یک تعادل خواهیم رسید که آرتمیا و پرندگان نیز می توانند در دریاچه باشند هرچند هم اکنون حدود 5 هزار فلامینگوو آرتمیا در این محدوده داریم و اگر شرایط درست شود بیشتر خواهند شد. وی با خوشحالی این را هم اضافه می کند که زمانی در سال 93 بنده از زیر پل میان گذر در حالی با پای پیاده عبور می کردم که همه خشک شده بود و امروز بعد از کمتر از چهار سال حدود دو متر ارتفاع آب در آن قسمت است و وسعت کل دریاچه نیز افزایش یافته است.مدیرکل اداره حفاظت محیط زیست استان آذربایجان غربی می افزاید: هم اکنون تراز بیولوژیکی دریاچه ارومیه 1269 است و از 5700 کیلومتر مربع مساحت دریاچه حدود 2250 کیلومتر مربع عرصه آبی داریم که رقم بسیار خوبی است. ضمن این که توفیقات در شرایطی بوده که تنها 30 درصد از اعتبارات برای احیای دریاچه ارومیه محقق شده و سالانه یک هزار میلیارد تومان برای احیای دریاچه به دو استان اختصاص داده شده است. *تراز، سطح و حجم دریاچه در سال 96 در مقایسه با 4 سال گذشته چغندرقند و سیب نکارید موضوع مهم دیگر برای احیای دریاچه ارومیه مسئله نوع محصولاتی است که باید کاشته شوند. حضور دو روزه ما در استان آذربایجان غربی و بازدید از دیگر پروژه های استان این فرصت را به ما داد تا از نزدیک ببینیم که بخش زیادی از مزارع اطراف دریاچه را باغ های سیب و چغندر قند تشکیل می دهند که آب فراوانی نیاز دارند.آراسته در خصوص این سوال من که با این حجم از مشکل چرا فکری برای تغییر کشت نمی کنید؟ ابتدا توپ را به زمین اداره جهاد کشاورزی انداخته و آن ها را مسئول می داند اما توضیح می دهد که در این راستا کشت چغندر قند را کاهش دادیم و قرار است گونه هایی کاشته شوند که نیاز آبی خیلی کمی دارند.وی در پاسخ به سوال خراسان درباره کشت سیب نیز می گوید: ما به عنوان حامی محیط زیست موافق کشت سیب نیستیم ولی سیب کاشته شده و نمی توانیم از کشاورز بخواهیم درخت خود را خشک کند اما می شود نوع آبیاری و گونه هایی را که بوده با صرفه تر کرد و میزان آب را کاهش داد.بررسی های کارشناسی و میدانی خراسان نشان می‌دهد یکی از بهترین الگوهای کشت در ارومیه و استان، انگور است که از گذشته نیز سابقه خوبی داشته و نکته مهم آن، این است که تفاوت میزان آب مورد نیاز این محصول با چغندرقند و سیب اعداد وحشتناکی را نشان می‌دهد. در حالی که انگور در هر هکتار 6هزار متر مکعب آب در سال نیاز دارد این میزان برای سیب حدود 15هزار(دو و نیم برابر )و برای چغندرقند 18 هزار متر مکعب( سه برابر ) است.طبق گفته علی حاجی‌ مرادی مسئول واحد سیاست‌گذاری ستاد احیای دریاچه ارومیه شرایط تنش آبی در کل کشور به حدی رسیده که خیلی از استان‌ها دیگر نمی‌توانند محصولات آب ‌بر استفاده کنند. وقتی اصفهان و خراسان رضوی که خودشان تولیدکننده چغندرقند بودند دیگر آب ندارند این نیاز به سمت استان‌های پرآب می‌رود و چون هنوز هم در حوضه آبریز دریاچه شرایط به نسبت بهتری داریم این اتفاق می‌افتد. در حوضه دریاچه ارومیه پنج کارخانه قند وجود دارد که در مجموع هر سال به 5/۱میلیون تن چغندرقند نیاز دارند. با‌وجوداین آمار سازمان جهادکشاورزی نشان می دهد که ۸۹۲/1 میلیون تن چغندرقند در آن منطقه کاشته شده و این میزان اضافی چغندرقند به سمت کارخانه‌های استان‌های دیگر منتقل می‌شود.این موضوع باعث شد تا دولت در ۵ دی‌ماه ۹۴ مصوبه‌ای تصویب کند که در آذربایجان غربی دقیقاً به همان اندازه‌ مورد نیاز پنج کارخانه آب تولید شود، این یعنی در انتهای سال آبی ۹۴-۹۵ میزان چغندرقند تولید شده باید نزدیک به ۴۰۰ هزار تن کاهش پیدا می‌کرد تا دیگر آذربایجان غربی صادرکننده چغندرقند نباشد.در آن زمان گروهی از کارشناسان این موضوع را اتفاق بسیار مفیدی می‌دانستند، مسئول واحد سیاست‌گذاری ستاد احیا در این باره توضیح داد: اگر این مصوبه اجرایی می‌شد ۷۰میلیون مترمکعب در بخش کشاورزی آب صرفه‌جویی می‌شد، یعنی امکان داشت بدون ایجاد هیچ تنشی در بخش کشاورزی بتوانیم آب زیادی را به دریاچه ارومیه برگردانیم، این موضوع هم به نفع اقتصاد کشور بود و هم به نفع محیط‌ زیست و به همین دلیل در مصوبه عیناً آمده است که «خروج چغندرقند از استان آذربایجان غربی ممنوع است.»با وجود این مصوبه هنوز میزان کاشت چغندر قند بالاست و به گفته منابع دولتی کاشت بیش از حد چغندرقند در آذربایجان باعث شده که در سال گذشته ۲۲۲ میلیون متر مکعب آب به دریاچه ارومیه نرسد. کمک یک میلیون دلاری ژاپن به ستاد احیا از آراسته درباره خبرهایی که از کمک ژاپنی ها به این پروژه به گوش رسیده پرسیدم که وی در پاسخ ضمن تایید چنین کمک هایی اظهار کرد: ژاپن چهارمین سال است که هر سال حدود یک میلیون دلار کمک کرده هرچند فکر نمی‌کنم از نظر فنی نیازی داشته باشیم ولی اگر کشورهای خارجی کمک کنند ما استقبال می کنیم. وی راجع به انتقال آب دریای خزر و دریاچه وان ترکیه به دریاچه ارومیه نیز یادآور می شود که این طرح ها مورد مطالعه نبوده است. بزرگ ترین طرح انتقال آب به دریاچه اما یکی از اقدامات بزرگ برای نجات دریاچه ارومیه که هم اکنون در حال انجام است و طبق گفته معاون مدیر پروژه آن تا سال 99 به بهره برداری می رسد، پروژه انتقال آب از سد کانی سیب نزدیک پیرانشهر است که از طریق تونلی با ابعاد 35.5 کیلومتر در 5.5 متر انجام می شود و با بهره برداری از آن سالانه 600 میلیون متر مکعب آب به دریاچه منتقل خواهد شد. این پروژه هم اکنون 59.2 درصد پیشرفت کرده و حدود 950 میلیارد تومان هزینه کل طرح تا کنون بوده و برآورد می‌شود تا دو هزار میلیارد تومان در این زمینه هزینه شود. نکته جالب این که بودجه مورد نیاز این طرح با کسب اجازه از مقام معظم رهبری و از صندوق توسعه ملی تامین می شود.در این پروژه تاکنون حفاری 21.2 کیلومتر از تونل صورت گرفته و با احداث آن 55 متر مکعب آب در ثانیه از تونل به سمت دریاچه خارج خواهد شد. این طرح در حالی اجرایی خواهد شد که سالانه 2.2 میلیارد متر مکعب آب از مرز شمال غربی ایران خارج می شود و قرار است 1.2 میلیارد متر مکعب با اجرای طرح های مطرح شده به دریاچه ارومیه باز گردد. مشکلاتی که هنوز چالش ایجاد می کنند طبق برنامه ستاد احیا، باید تراز دریاچه در بهمن ماه 96 به1271 متر می رسید اما این میزان در این تاریخ 1270.36 متر بوده و عملا 64 سانتی متر کمتر از پیش بینی است. بررسی های میدانی و گزارش های رسمی منتشره نشان می دهد توسعه کشت آبی با وجود کمبود منابع آبی منطقه و تبدیل اراضی دیم به باغ ها، افزایش کشت چغندر قند به میزان 5100هکتار با وجود مصوبات متعدد مبنی بر ممنوعیت این کار، کاهش نیافتن 40درصدی میزان مصرف آب در مزارع، برداشت غیرمجاز از رودخانه ها و سدهای اطراف دریاچه ارومیه، انتقال نیافتن آب و دادن حقابه دریاچه از سدها و رودخانه های اطراف و کمبود شدید بودجه ای، باعث شد تا در سال گذشته حدود 30 درصد کمتر از میزان پیش بینی شده آب به دریاچه برسد. ضرورت آموزش های عمومی در این زمینه علاوه بر مردم محلی، مقامات استان نیز مسئول هستند و باید با مدیریت درست و بهینه و راهکارهایی پیشگیرانه و اصولی ضمن حفظ معیشت مردم و حراست از کشاورزی استان، مشکلات دریاچه ارومیه نیز کاهش یابد. در کنار این مسائل آموزش مردم و محصلان در مدارس شاید یکی از کارهای ریشه ای باشد که می تواند برای دراز مدت نقش موثری در حفظ محیط زیست منطقه به ویژه دریاچه ارومیه داشته باشد. هرچند به نظر می رسد حساسیت ایجاد شده در این زمینه از سوی رسانه ها مناسب بوده و گفت وگوی ما با برخی از مردم محلی نشان می داد که مشکلات ناشی از خشکی دریاچه و تبعات زیست محیطی آن برای آن ها روشن شده است که این خود دستاورد بزرگی به حساب می آید. به فکر بیمار زیبایمان باشیم دریاچه ارومیه این نگین فیروزه ای ایران که زمانی در دنیا معروف بود این روزها حال و روز خوبی ندارد و اگرچه کارهای خوبی انجام شده اما ترس از همراهی نکردن طبیعت و مردم، مدیریت غلط و بودجه ناکافی باعث شده تا تردیدها برای احیای مجدد این پهنه آبی راهبردی کشورمان کمتر نشود. با وجود این که تراز دریاچه امروز به 1270.69 رسیده و حدود 2سانتی متر افزایش عمق آب را شاهد بودیم اما مشکلات گفته شده می تواند هر لحظه این بیمار بستری در اتاق مراقبت های ویژه ما را با مرگ روبه رو سازد. مرگی که البته برای میلیون ها انسان در منطقه نیز پیامدهای ویرانگری خواهد داشت و می طلبد تا مسئولان ملی و محلی به همراه مردم منطقه همراهی بیشتری را در این راه با یکدیگر و با دریاچه زیبای ارومیه داشته باشند.

نظر شما