سال ۱۹۹۹ بود که واحد پولی به نام یورو معرفی شد. در آن زمان خیلی‌ها به تعریف پولی جدید برای کشورهایی که نرخ تورم، نرخ رشد اقتصادی و تولید ناخالص ملی مشابه ندارند خوش‌بین نبودند. واحد پول مشترک در کنار توافق شنگن (امکان تردد، اقامت و سرمایه‌گذاری بدون روادید) وضعیت اروپا را از تمام دنیا متمایز می‌کند. قرار دادن ۲۸ کشور با ۲۴ زبان مختلف کار ساده‌ای نبود اما تجربه یک اتحاد قاره‌ای خیلی بیشتر از اروپا برای قاره‌ای دیگر مفید خواهد بود: قاره آفریقا. کشورهای آفریقایی سال‌ها است که در فکر اتحادی به نام اتحادیه آفریقا هستند.

آفریقا گهواره پیدایش انسان است. وقتی مناطق شمالی‌تر در سرمای شدید فرورفته بود، در آفریقای گرم انسان‌ها توان سکونت داشتند. برخلاف طمع‌کاران شمالی، آفریقایی‌ها (به‌جز مصر باستان و هزاران سال بعد زیمبابوه) هرگز به فکر تشکیل کشور و مرزبندی نیفتادند. آن‌ها دوستانه و مسالمت‌آمیز در زمین پهناور و پربرکت به شکار می‌پرداختند.

برخی معتقدند زیاد بودن منابع (نفرین منابع) باعث شد که مردم آفریقا به رقابت با هم نپردازند و چندان پیشرفت نکنند. اما استعمار اقتصادی، فرهنگی و سیاسی اروپایی‌ها زندگی خوش آفریقا را مکدر کرد. حالا اتحادیه آفریقا با رویای «یک آفریقای متحد و قدرتمند» می‌خواهد روزنه امیدی باشد برای قاره‌ای سرشار از فقر و الماس.

فقر به‌حکم تاریخ و جغرافی

آفریقا قاره‌ای پهناور است. از بین ۵۴ کشور آفریقایی، ۱۶ کشور هیچ راهی به دریا ندارند (Landlocked Countries) و در طول تاریخ نمی‌توانستند با کشتی‌رانی با دنیا تجارت کنند. عجیب نیست اگر این کشورها (مثل آفریقای مرکزی، زامبیا، مالی، چاد، مالاوی و…) در فهرست فقیرترین کشورهای جهان قرار دارند.

اما داستان به همین‌جا ختم نمی‌شود. آنگولا، نامیبیا، موزامبیک، ماداگاسکار و دیگر کشورهای جنوبی آفریقا به دریا دسترسی دارند، اما به‌سختی می‌شود به پیمودن اقیانوس آرام جنوبی و رسیدن به برزیل و اروگوئه یا عبور از اقیانوس هند به مقصد استرالیا و اندونزی، عنوان دسترسی دریایی داد.

آیا عصر برده‌داری به پایان نرسیده است؟

اما اروپایی‌هایی که قرن‌ها قبل در جنگ‌های خود از کشتی استفاده کرده بودند به‌سادگی به آفریقا وارد شدند. غنا، نیجریه، کنگو، آفریقای جنوبی و آنگولا مورد تاخت‌وتاز اروپایی‌ها قرار گرفتند. منابع آن‌ها به غارت رفت. مرد و زن اسیر شدند و در بازار برده‌ها به فروش رفتند. مهاجمین برای مراقبت از غنیمت‌های جنگی خود مرزها را سفت‌وسخت کردند. آفریقای مغموم در آتش جنگی ناخواسته سوخت.

اسپانیا، ایتالیا، آلمان، بریتانیا، پرتغال، فرانسه و بلژیک تمام آفریقا به‌غیراز اتیوپی را بین خود قسمت کردند. منابع غنی الماس در سیرالئون، نفت در نیجریه و قهوه در ساحل‌عاج تنها بخشی از کالاهایی بود که اروپایی‌ها به تاراج می‌بردند. استعمار سنتی امروز به پایان رسیده اما هنوز که هنوز است این کشورهای فقیر در مقابل صادرات نفت و طلا و الماس، نان و گوشت وارد می‌کنند!

چرا اتحادیه آفریقا؟

نیجریه نفت می‌فروشد. به کجا؟ آمریکا، اسپانیا، برزیل و فرانسه. در مقابل غذا و «حیوانات زنده» وارد می‌کند. از کجا؟ چین، هلند، انگلیس، فرانسه، برزیل و آلمان. باور می‌کنید؟ کشوری آفریقایی از اروپا حیوان زنده وارد می‌کند! نکته عجیب‌تر این‌که هیچ‌کدام از شرکای تجاری نیجریه (چه واردات و چه صادرات) آفریقایی نیستند.

وضعیت در کشورهای فقیر از این هم بدتر است. آفریقای مرکزی، صادرکننده مرغوب‌ترین انواع چوب، الماس و طلا با بحران شدید غذا مواجه است. کودکان این کشور به خاطر فقر شدید غذایی از تحصیل بازمی‌مانند و به خاطر عدم دسترسی به تحصیلات (تله فقر) فقیرتر خواهند شد.

یک اتحادیه قدرتمند به کشورهای آفریقایی کمک می‌کند که با هم تجارت کنند. اتیوپی بازاری بشود برای نیجریه و نیجریه کالاهایی از اتیوپی بخرد. این کشورها با کمک هم می‌توانند نقاط ضعف یکدیگر را پوشش بدهند و «آفریقایی متحد و قدرتمند» بسازند.

هیچ‌کس پول کشورهای فقیرتر (سومالی و مالاوی) را نمی‌خواهد. واحد پول مشترک (مثل یورو در اروپا) تجارت درون‌قاره‌ای را ساده‌تر می‌کند. مردم مالاوی اگر پولی هم داشته باشند، نمی‌توانند آن را خرج کنند. مگر آن‌که با صادرات مواد خام ارزی معتبر (یورو و دلار) به دست بیاورند. تجارت برون قاره‌ای هم با یک واحد پول که از نفت و طلا و الماس قدرت می‌گیرد آسان‌تر است.

منطقه آزاد تجاری آفریقا

در ۲۲ اکتبر ۲۰۰۸، خبر توافق تاسیس یک منطقه آزاد تجاری مهم‌ترین خبر رسانه‌ها بود. در آن زمان پیش‌بینی می‌شد که تاسیس این منطقه آزاد تجاری، نه‌فقط اقتصاد آفریقا که اقتصاد تمام دنیا را به شکلی محسوس تکان دهد.

منطقه آزاد تجاری آفریقا (AFTZ) از پیوستن سه انجمن کومِسا COMESA (بازار مشترک شرق و جنوب آفریقا)، انجمن توسعه جنوب آفریقا (SADC) و انجمن شرق آفریقا (EAC) به‌وجود آمد.

آفریقا هم می‌تواند در لذت قهوه‌های ما شرکت کند.

سهولت تجارت در داخل منطقه، قدرت چانه‌زنی بیشتر در مقابل کشورهای خارجی و تسریع رشد اقتصادی از اهداف تشکیل این منطقه آزاد تجاری بود.

به‌خاطر موانع فرهنگی، فقر، فساد گسترده، تجارت جنسی، بیماری‌های واگیر، خشونت و… منطقه آزاد تجاری آفریقا نتوانست به بسیاری از اهداف خود برسد. این توافق در سال ۲۰۱۸ با پیوستن کشورهای دیگر آفریقایی به منطقه آزاد تجاری قاره آفریقا ارتقا پیدا کرد.

کارهایی که اتحادیه آفریقا باید انجام دهد

در حال حاضر ۵۵ کشور عضو اتحادیه آفریقا هستند. از مصر عربی تا کنگوی کاملا آفریقایی، از سومالی فقیر تا آفریقای جنوبی به نسبت توسعه‌یافته‌تر، از ماداگاسکار بکر تا مراکشِ نزدیک به اروپا.

اما تنها داشتن یک پرچم، یک سرود و یک شعار کمکی به آفریقا نخواهد کرد. اتحادیه آفریقا برای تحقق رویای آفریقایی آزاد و متحد باید گام‌هایی اساسی‌تر بردارد.

۱- اتصال تمام آفریقا به دریا

به‌خاطر شکل ظاهری قاره آفریقا، بسیاری از کشورها از ارتباط با دنیا محروم هستند. همان‌طور که گفتیم علاوه‌بر کشورهایی که در خشکی اسیر شده‌اند، کشورهای ساحلی هم به‌خاطر نداشتن زیرساخت‌های مناسب نتوانسته‌اند نقشی موثر در تجارت جهانی داشته باشند.

اتحادیه آفریقا باید تلاش کند که بنادر نسبتا توسعه‌یافته در کنیا، آفریقای جنوبی، تانزانیا، موزامبیک، مصر، نیجریه و جیبوتی را در اختیار تمام قاره بگذارد. شریک شدن بندرهای مهم مثل بندر دوربان، بندر مومباسا، بندر دارالسلام، بندر بیرا، بندر جیبوتی و بندر لاگوس انگیزه کشورهای ساحلی برای مشارکت در اتحادیه را افزایش می‌دهد. توسعه دسترسی ریلی و جاده‌ای به بندرها هم خیلی مهم است.

۲- جهت‌دهی کمک‌های بین‌المللی

بی‌تردید غذا، دارو، زنان و کودکان، ایدز و مالاریا، آموزش و مسکن از مهم‌ترین دغدغه‌های آفریقایی است. جامعه جهانی هم در این زمینه‌ها به آفریقا کمک می‌کند.

اما تا زمانی که این قاره به زیرساخت‌های توسعه مجهز نباشد، به کمک‌های بین‌المللی وابسته خواهد ماند. باوجود فساد دولتی، کمک‌های بین‌المللی هم به مصارفی دیگر می‌رسند.

مثلا داوطلب‌های زیادی از آمریکا و اروپا برای کمک به سیرالئون می‌روند. آن‌ها رفته‌رفته به مشتری‌های ثابت کارگرانِ جنسی در سیرالئون تبدیل شدند. حالا نیروهای داوطلب سازمان ملل یکی از مشکلات اصلی این کشور هستند. (بیزینس دیلی گزارشی مفصل در این مورد منتشر کرده است.)

اتحادیه آفریقا می‌تواند در جمع‌آوری کمک‌ها، تخصیص منابع و هم‌راستا کردن رشد و توسعه نقش مهمی بازی کند.

۳- امکان جابجایی آزاد در قاره

در حال حاضر غذا یکی از چالش‌های اصلی کشورهای آفریقایی است. این کشورها دارند الماس را با گندم مبادله می‌کنند. در برخی از کشورها، بخش خصوصی حتی اگر مالک معدن طلا باشد، آن‌ را به بهای غذای روزانه گرم به اروپایی‌ها اجاره می‌دهد.

اگر آفریقایی‌ها بتوانند در طول قاره جابجا شوند، اگر سرمایه‌گذاران آفریقایی بتوانند در قاره خود سرمایه‌گذاری کنند و اگر آن‌ها امکان اقامت در هر نقطه از قاره را داشته باشند، فقر در آفریقا به شکل چشمگیری کاهش پیدا می‌کند.

یک آفریقای آزاد و متحد به نفع همه است.

از طرف دیگر جابجایی آزاد در قاره (ویزای قاره‌ای) در توسعه گردشگری نقش مهمی خواهد داشت. در حال حاضر گردشگری از مهم‌ترین امیدهای آفریقا برای اجرای سیاست‌های حامی فقرا (pro-poor policies) است.

جابجایی آزاد باعث سقوط کشورهایی مثل سیرالئون نخواهد شد. این‌طور نیست که با باز شدن مرز‌ها همه به نیجریه و آفریقای جنوبی فرار کنند. جمعیت زمین‌های الماس‌خیز محال است به صفر میل کند.

۴- قدرت چانه‌زنی برای کشورهای فقیر

امروز کشورهای فقیر آفریقایی قدرت چانه‌زنی کمی دارند. آن‌ها مستعمره نیستند اما برای دریافت غذا، کمک و دارو مجبورند مثل یک مستعمره عمل کنند. آفریقایی‌ها نمی‌توانند کارتل‌های الماس را از کشور خود بیرون کنند یا به قیمت‌گذاری قهوه عربیکا بپردازند.

آفریقای متحد و قدرتمند باید بتواند باقدرت برای منافع خود بجنگد. مثلا نظارت جدی بر نیروهای داوطلب سازمان‌ملل نباید با وحشت قطع‌شدن کمک‌های جهانی همراه باشد.

از طرف دیگر مبادله ارزان الماس با غذای بی‌کیفیت قطعا به سود کشورهای فقیر آفریقایی نیست. ارسال کالاهای دست‌دوم و بی‌کیفیت به آفریقا و حتی صادرات زباله، می‌تواند گهواره بشری را به سطل آشغال زمین تبدیل کند.

اتحادیه آفریقا باید بر ورود و خروج کالاها نظارت کند. اعطای نشان «موردتایید اتحادیه آفریقا ca» (چیزی شبیه به نشان ce اروپا) باعث می‌شود که هر زباله‌ای به اسم کمک به آفریقا فرستاده نشود.

اتحادیه آفریقا، نقطه پایانی برای نان به نرخ الماس

با شاخص توسعه انسانی HDI، فقط دو کشور در قاره آفریقا از ایران توسعه‌یافته‌تر هستند. جزیره ۸۰ هزار نفری سیشل و جزیره یک و نیم میلیون نفری موریس.

۱۰ توسعه‌نیافته‌ترین کشورهای دنیا شامل آفریقای مرکزی، نیجر، چاد، بورکینافاسو، بروندی، گینه، سودان جنوبی، موزامبیک، سیرالئون و اریتریا می‌شود. ۴۰ کشور توسعه‌نیافته دنیا به‌غیراز افغانستان، هایتی و سوریه همگی آفریقایی هستند.

اما اگر تمام آفریقا با هم متحد باشد وضعیت متفاوت می‌شود. اتحادیه‌ای که منابعش را به اشتراک بگذارد، از نیروی کارش به‌شکلی بهینه استفاده کند و بتواند زیرساخت‌های قاره‌ای (انرژی، اینترنت، اتوبان، پست و …) را توسعه دهد، از قاره‌ای توسعه‌نیافته به توسعه‌یافتگی متوسط ارتقا پیدا می‌کند.