پایان‌هفته گذشته، اعلام یک خبر درخصوص متوقف شدن اعطای ارز مسافرتی، واکنش‌های متعددی در پی داشت. اصل خبر این بود که عرضه ارز رسمی به سفرهای خارجی که به «ارز مسافرتی» معروف شده، متوقف می‌شود. در واقع این خبر به تصاویری از بخشنامه یکی از بانک‌ها با عنوان «تعلیق فروش ارز مسافرتی تا اطلاع ثانوی» استناد کرده بود. در این بخشنامه خطاب به روسای کلیه شعب ارزی و ریالی اعلام شده که از ۳۰ تیرماه سال‌جاری فروش ارز مسافرتی متوقف خواهد شد. اما پس از مطرح شدن این موضوع، توقف فروش ارز مسافرتی در این بانک به سرعت تکذیب شد. این بانک اخبار منتشر شده را «غیررسمی» و «نادرست» عنوان و تاکید کرد که ارائه این خدمت مطابق روال گذشته و براساس ضوابط اعلامی بانک مرکزی همچنان ادامه دارد؛ بنابراین با توجه به این خبرها می‌توان عنوان کرد که عرضه ارز مسافرتی با نرخ رسمی که در حال حاضر، ۴۳۵۸ تومان گزارش شده، مطابق بخش‌نامه‌های قبلی بانک مرکزی ادامه یابد. در ماه‌های گذشته ماهیت ارز مسافرتی به‌دلیل شکاف قیمتی تغییر کرده و تقاضای ارز برای تامین هزینه‌های سفر، جای خود را به تقاضای ارز برای پوشش هزینه‌های سفر داده است.

تغییر نوع سفرهای خارجی

بررسی‌ها نشان می‌دهد در ماه‌های گذشته به‌دلیل شکاف ارز رسمی و ارز بازار، مسافرت‌های خارجی از روال معمول خود خارج شده است. به نحوی که تقاضا برای مسافرت‌های خارجی، به شکل قابل‌توجهی افزایش یافته و به‌دلیل افزایش تقاضا، قیمت تورهای خارجی نیز رشد قابل‌توجهی داشته است. براساس بررسی‌ها از قیمت آژانس‌های مسافرتی طی ماه‌های اخیر بهای برخی از سفرها تا ۸۰ درصد نیز افزایش یافته است. البته میزان این افزایش با توجه به نوع و میزان ارز دریافتی (۵۰۰ یا هزار یورو) متفاوت بوده است. اما با یک مشاهده کاملا معمولی در تورهای مسافرتی نیز می‌توان دریافت که قیمت‌ها نسبت به ماه‌های قبل رشد عجیبی داشته و همچنین صف خرید برای تورهای خارجی نیز طولانی‌تر شده است. این موضوع باعث شده که حتی تورهای هفته‌های آینده در برخی مقاصد از هم‌اکنون رزرو شده باشد، حال آنکه تعطیلات مشخصی نیز در هفته‌های آینده مشاهده نمی‌شود. همچنین برخی از آژانس‌های مسافرتی با شرط دریافت ارز مسافرتی، پیامک «سفر خارجی رایگان» را به مشتریان ارسال کردند که البته برخی مسوولان، این نوع تبلیغات را خلاف قوانین عنوان کردند. همه این موضوعات به این دلیل است که در حال حاضر فاصله قابل‌توجهی میان ارز رسمی و قیمت بازار وجود دارد و به این دلیل، مسافران ترجیح می‌دهند این ارز را با قیمت پایین دریافت کنند، بخشی از آن را صرف هزینه‌های جاری خود کرده و بخش قابل‌توجهی از آن را برای کسب سود حاصل از شکاف قیمتی با خود به ایران بازگردانند.

میزان رانت در ارز مسافرتی

براساس آخرین بخشنامه‌های بانک مرکزی در حال حاضر دو نوع ارز ۵۰۰ یورویی و هزار یورویی براساس مقاصد مسافران خارجی، عرضه می‌شود که میانگین وزنی از سفرهای خارجی را می‌توان رقم ۵۵۰ یورو در نظر گرفت. با توجه به تفاوت قیمت رسمی و غیررسمی ارز و میزان مسافرت ها، می‌توان مقدار رانت توزیع شده را محاسبه کرد. در حال حاضر آمار رسمی درخصوص تعداد مسافران خروجی طی ۴ ماه نخست سال‌جاری وجود ندارد، اما می‌توان تخمینی از میزان مسافرت‌ها ارائه کرد. میزان مسافرت‌های خارجی در اردیبهشت تا تیرماه سال ۱۳۹۶، حدود یک میلیون و ۹۰۰ هزار نفر بود، اگر میزان مسافران به اندازه متوسط رشد سال ۹۶ به ۹۵ (حدود ۱۵ درصد) رشد کرده باشد، تعداد کل سفرهای خارجی به ۲ میلیون و ۲۰۰ هزار نفر می‌رسد، (البته با توجه به شرایط کنونی به‌نظر می‌رسد که میزان تقاضا بیشتر از متوسط سال‌های گذشته باشد و این فرض، حداقل شرایط را در نظر بگیرد.) اگر متوسط قیمت غیررسمی یورو در ماه‌های اردیبهشت تا تیرماه را ۸ هزار و ۳۰۰ تومان و متوسط قیمت رسمی آن را ۵ هزار و ۱۵ تومان در نظر بگیریم، در نهایت ما به التفاوت این دو قیمت ۳ هزار و ۲۸۵ تومان خواهد بود. به بیان دیگر، به ازای هر یورو، در سال‌جاری ۳ هزار و ۲۸۵ تومان رانت توزیع شده است. اگر این مقدار در تعداد سفرهای خارجی و متوسط عرضه ارز برای هر مسافر ضرب کنیم، در نتیجه می‌توان عنوان کرد که طی سه ماه اخیر حداقل ۴ هزار میلیارد تومان رانت ارزی برای مسافران خارجی توزیع شده است. (البته باید تاکید کرد که به علت نبود آمار دقیق، این رقم حدودی محاسبه شده است و امکان رسیدن این عدد به رقم۵هزارمیلیارد تومان وجود دارد.) از طرف دیگر، مشکل بعدی این است که این منابع به شکل ریالی از حساب دولت خارج نشده، بلکه در شرایطی که دولت با کمبود منابع ارزی روبه‌رو است، عرضه منابع ارزی ارزان قیمت، تقاضا را به شدت بالا برده است. همچنین این رفتار اقتصادی، علاوه بر تشویق بر گردشگری خارجی، متعاقبا اثر سوئی بر رونق گردشگری داخلی داشته است. حتی در این شرایط وضع تعرفه ۲۲۰ هزار تومانی نیز نمی‌تواند مانعی برای اقبال به سفر خارجی  باشد.

لزوم تغییر سیاست ارز مسافرتی

بنابراین این آمارها نشان می‌دهد یک سیاست اشتباه درخصوص عرضه ارز ارزان قیمت، باعث شده که تقاضا را به شکل قابل‌توجهی افزایش دهد و این مسافرت‌های خارجی نیز اغلب در اختیار دهک‌های بالای درآمدی قرار گرفته است. حال این حراج ارزهای مسافرتی، اگر به شیوه کنونی ادامه یابد، میزان تقاضا برای سفرهای خارجی نیز رشد قابل‌توجهی خواهد یافت و تقاضا برای دریافت ارز رسمی بیشتر از گذشته می‌شود. اما از سوی دیگر، به‌دلیل اعمال تحریم‌های آمریکا، از میزان درآمدهای ارزی دولت کاسته خواهد شد. در شرایط کنونی نیز بسیاری از کالاهای واسطه‌ای یا اساسی به علت تقاضای بالا و محدودیت سمت عرضه، از دریافت ارز رسمی محروم ماندند.

به نظر می‌آید در ماه‌های گذشته، یکی از دلایل عدم تغییر این سیاست، به رسمیت نشناختن دلار غیر از ۴ هزار و ۲۰۰ تومانی بوده است. اما در هفته‌های اخیر، بازار دوم ارزی راه‌اندازی شده است که قیمت آن می‌تواند معیاری برای تخصیص این گونه ارزها باشد. به بیان دیگر، قیمت ارز مسافرتی می‌تواند براساس قیمت‌های بازار دوم محاسبه شود و مکانیزم عرضه می‌تواند با توجه به محدودیت عرضه دلار در بازار دوم، به شکل گذشته و با توجه به ارائه مدارک مسافران صورت گیرد. این موضوع باعث می‌شود علاوه‌بر توزیع ارز با قیمت مناسب، از هدررفت منابع ارزی دولت جلوگیری شود و از سوی دیگر سیگنال مناسبی برای توسعه گردشگری داخل باشد. اگرچه ممکن است حتی در این شرایط نیز برخی مسافرت‌های خارجی را ترجیح دهند، اما نکته اینجاست که برای این تصمیم از منابع خود و نه منابع دولت برای این ترجیحات بهره خواهند برد. اما درخصوص اعلام این تصمیم نیز باید سیاست مشخصی به کار گرفته شود و مادامی که تصمیم صحیح و جایگزین مشخص نشود، توقف عرضه ارز مسافرتی باعث ایجاد هرج و مرج شده و حتی می‌تواند باعث ایجاد یک مشکل اجتماعی جدید شود؛ بنابراین به‌نظر می‌رسد تغییر سیاست در سیستم عرضه ارز مسافرتی باید به شکل آگاهانه و با اطلاع‌رسانی صورت گیرد. در واقع باید به این پرسش مردم به خوبی پاسخ داده شود که «دلیل تغییر استراتژی در ارز مسافرتی در شرایط کنونی چه بوده است؟» روندی که در سیاست‌های ارزی قبلی نیز به شکل نامطلوب صورت گرفته و عموما باعث ایجاد سردرگمی شده است.