21 تیرماه سالروز واقعه‌ای مهم در کشورمان است. در این روز، مردم معترضی که در مسجد گوهرشاد گرد هم آمده بودند تا به اقدام آمرانه‌ی رضاشاه پیرامون بر سر گذاشتن کلاه‌شاپو اعتراض کنند، توسط حکومت وقت به خاک‌وخون کشیده شدند. زمانی که حکومت رضاخان پا گرفت، پیش از آنکه وی به اریکه‌ی شاهی برسد، عده‌ای از روشن‌فکران این کشور برآن بودند که ایران در وضعیت اضطرار قرار دارد و می‌بایست عقب‌ماندگی‌های گذشته را هرچه زودتر طی کند و به جایگاهی برسد که غرب نماد آن بود. شاید در آن زمان، کمتر کسی به این می‌اندیشید که حکومت جدید پوشش مردم را نیز در راستای مدرنیزاسیون از بالا هدف خود قرار دهد.
اما حکومت جدید پس از آنکه پایه‌های خود را مستحکم نمود، به‌سراغ جامعه رفت. شاهی که تا پیش از این تلاش می‌نمود تا خود را به‌عنوان یک عامل به دستورات دین نشان دهد، وقتی به سلطنت رسید، گذشته را به فراموشی سپرد و رویکرد اقتدارگرایانه‌ای را در مورد مذهب به‌عنوان یک خرده‌گفتمان اصلی در هویت ایرانیان در پیش گرفت. دلیل این امر نیز مشخص است؛ هرچه از عمر حکومت پهلوی اول می‌گذشت این حکومت بیشتر به پایه‌های ایجادکننده‌اش، یعنی ارتش بوروکراسی و دربار، اعتماد می‌نمود.
اجباری شدن کلاه‌شاپو برای مردان و مدتی پس از آن نیز کشف حجاب، جنگ عریان علیه جامعه بود. شاید شاه تنها زمانی به درک این مهم نائل آمد که قرار شد از ایران تبعید شود؛ چراکه دلیل تبعید او نه حمایت از آلمان‌ها، بلکه عدم مشروعیت او در جامعه بود. انگلیس‌ها از این امر مطلع بودند و ترجیح دادند با کنار نهادن او، فضای جامعه را به نفع خود حفظ کنند.
اگرچه واقعه‌ی مسجد گوهرشاد پیش از کشف حجاب و در اعتراض به کلاه‌شاپوی مردان روی داد، اما نام این واقعه با مسئله‌ی اجباری شدن پوشش و کشف حجاب گره خورده است. چهار سندی که در زیر به آن‌ها اشاره می‌شود، جدا از آنکه رویکرد رضاشاه را نسبت به کشف حجاب نشان می‌دهد، می‌تواند بیانگر نوع سوءاستفاده‌ی رجال سیاسی این دوره از این طرح، واکنش مردم و نحوه‌ی اجرای آن باشد.
کابینه‌ی ریاست وزراء
استخراج تلگراف رمز رضائیه- ایالت غربی آذربایجان
ریاست وزراء، برای سوگواری محرم، به تمام حکام دستور داده شد با کمک شهربانی‌ها از قمه زدن و حرکت دستجات جلوگیری نموده، مجالس روضه‌خوانی منعقد و صندلی و نیمکت برای جلوس خانم‌ها که بدون چادر حاضر می‌شوند بگذارند که لباس زن‌ها کثیف نشود و ضمناً در مجالس روضه‌خوانی هم اصلاحاتی به عمل آمده باشد. در شهر رضائیه هم اصلاحاتی به عمل آمده است و در شهر رضائیه هم همین‌طور عملی خواهند نمود. اگر نظریه دارید، تلگراف فرمایید.
شب 26/12/14 نمره 379 فرخ
حاشیه:
نمره 27/12/14- 136 رمز شد برومند، جواب داده شود رضائیه 379 ایالت به غیر از مجالس روضه‌خوانی راه انداختن دستجات ممنوع است. از طرف شهربانی هم دستور داده شده راجع به داشتن صندلی و نیمکت اقدام ایالت خوب است، ولی نباید اصرار شود، سواد به وزارت داخله. از اداره‌ی سیاسی ارسال شد، برومند.
کابینه‌ی ریاست وزراء
استخراج تلگراف رمز ایالت خراسان
جناب آقای رئیس‌الوزراء، حکومت سبزوار با ارسال سواد راپرت نظمیه‌ی آنجا اطلاع داده است شیخ محمود، پیش‌نماز مسجد جامع، اظهاراتی برضد رفع حجاب نموده و همچنین خانم شریعتی، برادرزاده مشارالیه، که مدیره‌ی مدرسه است، مخالف رفع حجاب بوده است. تلگرافاً به حکومت سبزوار فوراً آخوند مزبور را جلب و تعقیب نموده، عنداللزوم شبانه به یک نقطه‌ی دیگری تبعید نمایند. همچنین خانم شریعتی را در صورتی که اظهاراتی برخلاف تجدد نسوان نماید از مدرسه خارج و جلوگیری نمایند. به نظمیه‌ی مشهد نیز دستور داده شد به نظمیه‌ی سبزوار دستور لازم صادر نمایند.
30/10/14 نمره 301 پاکروان
حاشیه:
1. به ایالت جواب داده شود که اقدام ایالت صحیح بوده.
2. به وزارت معارف دستور داده شد مدیره مدرسه را هم منفصل نمایند.
3. به وزارت معارف نسبت به انفصال مدیره نوشته شود. نمره 1/11/14- 61 رمز شد، برومند.
حکومت قم
از قراری که از قم می‌نویسند، بعد از تعمیم و پیشرفت نهضت بانوان، از طرف بعضی از رؤسای ادارات و حکومت دائماً دعوت‌هایی با حضور بانوان می‌شود که استعمال مسکرات و قمار در آن می‌شود، اسباب تعجب شد این رویه کلیه ممنوع است، مخصوصاً در قم با وضعیت خاصی که دارد اسباب مسئولیت خواهد بود. تذکر می‌دهد با تشویق جناب‌عالی در قم که همیشه با یک فکر روشن و صحیح در پیشرفت این رفرم مهم اقدام نمودید، اسباب تعجب شد، البته اگر سریاً جریانی باشد، موقوف خواهید نمود.
(امضاء): ناخوانا
ریاست وزراء
محرمانه
حسب‌الامر مطاع اعلی‌حضرت همایون شاهنشاهی، ابلاغ می‌نماید در ضمن اخبار تلگرافی ولایات راپرتی از تلگرافخانه‌ی فردوس، به عرض پیشگاه اعلی‌حضرت همایون شاهنشاهی رسیده است که در فردوس، که اهالی برای رفع حجاب پیش‌قدم بودند، اخیراً به‌صورت لباس‌های اولی خود درآمده و چاقچور می‌پوشند و چادر شب یا چادر نمازهای سابق را به سر و صورت تا کمر پیچیده و یک چشم خود را باز می‌گذارند و در راپرت این‌طور اظهار شده که چون در فردوس شهربانی دایر نیست، مراقبتی در این باب نمی‌شود و اگر به حکومت و امنیه‌ی آنجا تعلیماتی داده نشود، تدریجاً چادر را مستعمل خواهند نمود. حسب‌الامر مطاع مبارک ابلاغ می‌نماید که اگرچه از برخی ولایات اطلاع می‌دهند که ترک چادر و حجاب خاتمه پیدا کرده است، ولی به این اطلاعات نباید کار را تمام‌شده فرض نمود. چون مسئله‌ی چادر و حجاب مدت‌هاست عادت مردم بوده، اعتیاد به عکس آن هم البته وقت و مدت نیز لازم دارد و بنابراین نه تنها در فردوس، بلکه در تمام ولایات، باید از طرف ریاست وزراء به مأمورین و حکام دستور داده شود که در امر نهضت بانوان، از مراقبت‌های لازم کوتاهی و غفلت ننمایند و دائماً مواظب باشند که مثل فردوس مجدداً اهالی به عادت حجاب برنگردند و امر نهضت را پیشرفت بدهند.
رئیس دفتر مخصوص شاهنشاهی حسین
(سجع مهر:) ورود به کابینه‌ی ریاست وزراء به تاریخ 15/1/15 نمره 401، نمره 12/1/15- 13
حاشیه:
این دستور را بعد از انقضای دهه‌ی عاشورا در هفته‌ی آینده، روز شنبه صادر فرمایند.
منبع اسناد:
جعفری، مرتضی و دیگران: واقعه‌ی کشف حجاب: اسناد منتشرنشده از واقعه‌ی کشف حجاب در عصر رضاخان، تهران، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، مؤسسه‌ی پژوهش و مطالعات فرهنگی، 1373.
انتهای متن/
∎
نظر شما