تغییرات اقلیم از چه زمانی اهمیت پیدا کرد و تبدیل به مخاطره‌ای برای زمین شد؟

در دهه 1320/ 1940 و بعد از جنگ جهانی دوم، تصور این بود که کره زمین رو به سرد شدن می‌رود و دوران یخچالی آغاز می‌شود. اما در اواسط دهه 1350/ 1970 دانشمندان متوجه افزایش دمای میانگین کره زمین شدند و به این نتیجه رسیدند که زمین رو به گرم‌تر شدن می‌رود. با آغاز دهه 1360/ 1980 جامعه جهانی نگران گرم شدن کره زمین شد و سال 1366/ 1987 هیات بین‌المللی تغییرات اقلیمی ایجاد شد که وظیفه آنها مطالعه و پایش وضعیت گرمایش جهانی بود. در گزارش سال 1392/ 2013 این هیات، 12 هزار نفر از اقلیم‌شناسان جهان با 95 درصد اطمینان اعلام کردند که هوای کره زمین به دلیل فعالیت‌های انسانی در حال گرم شدن است و امروز این موضوع تقریبا مورد تائید همه کشورهای جهان است. گرمایش جهانی با عنوان «اُم‌المخاطرات» شناخته می‌شود و آثار آن در همه جای جهان از جمله ایران دیده می‌شود. اقلیم در همه فعالیت‌های انسانی و از همه مهم‌تر در گسترش تمدن انسانی تاثیرگذار است. به عنوان مثال اندیشمندی به نام ساموئل هانتینگتون معتقد است علت توسعه اروپای غربی در تولید تاریخ است.

منظور از گرم شدن میانگین دمای زمین چیست؟ افزایش چند درجه‌ای دمای کره زمین چطور می‌تواند چنین تغییراتی به‌وجود آورد؟

دمای کره زمین با در نظر گرفتن میانگین ایستگاه‌های مختلف محاسبه می‌شود. به همین علت است که شاید اگر به شما بگویند دمای کره زمین دو درجه تغییر کرده است، به نظرتان چندان اهمیت نداشته باشد. اما چون این میانگین دمای کل کره زمین است، تغییر بسیار کوچک نیز مهم است. تا الان دمای کره زمین نسبت به دوران پیش از صنعتی شدن حدود 9/0 درجه گرم‌تر شده است.

گرچه در عرض‌های شمالی کره زمین سیستم‌های باران‌زا نسبت به مناطق دیگر بیشتر می‌شود، اما در مقابل سیستم‌های باران‌زا از مناطقی مثل خاورمیانه عقب‌نشینی کرده‌اند. این شرایط برای کره زمین مثل کلاهی است که یک کودک در زمستان روی سر می‌گذارد و تا پایین گوش خود پایین می‌کشد، اما هرچه هوا گرم می‌شود، کلاه بالاتر می‌رود و در بهار فقط سر کودک را می‌پوشاند. امروز نیز همین شرایط برای زمین فراهم شده است و قسمت‌های شمالی زمین بیشتر در معرض سیستم‌های باران‌زا هستند.

این روزها درباره پیامدهای تغییرات اقلیم در جهان بسیار می‌شنویم، ذوب‌شدن یخ‌های قطبی و بالا آمدن سطح آب دریاها از مهم‌ترین نشانه‌های تغییرات اقلیم در جهان است. نشانه‌های بارز تغییرات اقلیم در کشور ما چه پدیده‌هایی است؟

گرمایش جهانی ناشی از گرم شدن هوا، کاهش بارندگی، تبخیر بیشتر آب و کم شدن میزان آب است. البته در مناطقی دیگر با آب‌شدن یخ‌های قطبی، سطح آب اقیانوس‌ها افزایش می‌یابد و بنابراین اثرات گرمایش جهانی از ناحیه‌ای به ناحیه دیگر متفاوت است. در خاورمیانه آثار زیان‌بار تغییرات اقلیم بیشتر است، اما در عرض‌های شمالی مثل کشورهای روسیه و کانادا تغییرات اقلیم با معتدل شدن هوا و مساعد شدن شرایط کشاورزی همراه است.

بحران تغییرات اقلیم در شهرها شدیدتر خود را نشان می‌دهد. در واقع عامل اصلی گرم شدن زمین انتشار دی‌اکسیدکربن در جو و اثرات گلخانه‌ای است که اجازه خروج انرژی از زمین را نمی‌دهد و زمین روز به روز گرم‌تر می‌شود. پیش‌بینی می‌شود حدود 65درصد جمعیت کره زمین تا سال 2050 میلادی در شهرها زندگی کنند. بنابراین شهرها هستند که تغییرات اقلیم را تحت تاثیر قرار می‌دهند و گرمایش جهانی نیز شهرها را متاثر می‌سازد و این دو پدیده در برهم‌کنش متقابل هستند. به این ترتیب شهرنشینی و تغییرات اقلیم دو معضل جهان امروز هستند. مشهورترین نشانه تغییر اقلیم در شهرها نیز [به وجود آمدن] جزیره گرمایی است. شهرها روزبه‌روز نسبت به مناطق اطراف گرم‌تر می‌شوند و تعداد روزهای با دمای بالای بیشتری را تجربه می‌کنند. برای مثال تابستان سال گذشته هوای تهران در بیشتر روزها بسیار گرم و دمای هوای بسیار بالا بود. در حالی که 40 سال پیش تعداد روزهای گرم تهران اینقدر زیاد نبوده است.

همین افزایش دما باعث بیشتر شدن مصرف برق و در نتیجه مصرف سوخت بیشتر می‌شود و ذرات آلاینده در جو و ذرات معلق در هوا افزایش می‌یابد. آلوده شدن شهرها اثر دوم گرمایش جهانی است که به تبع آن انواع بیماری‌ها بیشتر می‌شود. از طرف دیگر با کاهش بارندگی‌ها هوای شهر خشک می‌شود، رشد پوشش گیاهی کم شده و ذرات گرد و غبار بیشتری در هوا پخش می‌شود. در نتیجه انواع بیماری‌های تنفسی، پوستی و... برای ساکنان شهرها به وجود می‌آید.

همه این مسائل به یکدیگر مربوط بوده و در نهایت باعث می‌شود محیط انسانی از پایداری و تعادل خارج شود. آسایش تعریف حالتی است که هر انسانی از نظر روحی و مغزی در شرایطی باشد که بتواند فعالیت‌های روزمره را انجام دهد و شاخص آسایش بیشتر با عناصر اقلیم مثل دما، رطوبت و باد سنجیده می‌شود. با توجه به تغییر اقلیم این شرایط بدتر می‌شود و آسایش یک جامعه تحت تاثیر قرار می‌گیرد.

اثراتی مثل بالا آمدن سطح آب دریاها در ایران هم نگران‌کننده است؟

بالا آمدن سطح آب دریاها در حال حاضر فقط در مورد دریاهای آزاد نگران‌کننده است و برای مثال در خلیج‌فارس، هنوز جای نگرانی چندانی نیست. اما بالاخره این اثرات در آینده به همه دریاها خواهد رسید.

ریزگردها هم از عوامل تغییرات اقلیمی هستند. این موضوع درست است که جنگ باعث از بین رفتن پوشش گیاهی مناطق جنوب غربی کشور شده است، اما اگر شرایط اقلیمی متعارف بود، هورها بعد از چند سال دوباره زنده می‌شدند. گرچه جنگ آسیب‌های تغییر اقلیم را تشدید کرده است، اما تغییر اقلیم باعث بروز مشکلاتی مثل بروز ریزگردها در این مناطق شده است.

راه‌حل مقابله با تغییرات اقلیم سازگاری با شرایط موجود است یا می‌توان تدبیر اثرگذارتری برای این مخاطره اندیشید؟

تغییر اقلیم معضلی جهانی است که راه حل مقابله با آن محلی است. هر منطقه باید با توجه به پتانسیل‌های موجود شرایط را تعدیل یا سازگار سازد. منابع اولیه هر منطقه نباید جابه‌جا شود و فلسفه پراکندگی محور باید در نظر گرفته شود. این فلسفه به این معناست که نباید به پراکندگی‌های مناطق مختلف دست زد و ستون‌های طبیعی منطقه باید حفظ شود. نکته مهم‌تر این است که هر کس حق دارد فقط به اندازه نیاز اولیه از منابع طبیعت استفاده کند.

اقلیم‌شناسان دو وظیفه دارند که یکی از آنها کمک به برنامه‌ریزی درازمدت مدیران برای مدیریت منابع و وظیفه بعدی آگاه‌سازی افراد برای کاهش مصرف شخصی است که در صرفه‌جویی مصرف آب تاثیر بسزایی دارد. مدیران باید در جهت تعدیل قدم بردارند و مردم در جهت آگاه‌سازی و صرفه‌جویی در مصرف منابع حرکت کنند. راه‌حل مقابله با این بحران سازگاری و تعدیل است. برای مثال گسترش فضای سبز و بهینه‌سازی خودروها راهی برای تعدیل و کاهش دما است. در حالی که کم مصرف کردن یا طراحی خانه‌ای که نیاز به تجهیزات سرمایشی نداشته باشد، سازگاری با شرایط است.

از معلمی علوم طبیعی تا کرسی استاد اقلیم‌شناسی

دکتر علیجانی که این روزها عهده‌دار مدیریت گروه جغرافیای دانشگاه خوارزمی و قطب علمی تحلیل فضایی مخاطرات طبیعی است درباره نیم‌قرن زندگی دانشگاهی خود می‌گوید: من در فیروزکوه معلم بودم و بعد از چند سال تصمیم گرفتم لیسانس بگیرم. در همین دانشگاه (دانشگاه تربیت معلم تهران و دانشگاه خوارزمی کنونی) رشته جغرافیا را آغاز کردم و سال 1352 مدرک گرفتم. بعد از لیسانس دوباره به تدریس پرداختم و علوم طبیعی درس می‌دادم. برای ادامه تحصیل تصمیم گرفتم به خارج از ایران بروم و سال 1355 بعد از سه بار امتحان دادن، برای تحصیل در آمریکا بورس گرفتم. آنجا رشته اقلیم را در مقطع کارشناسی ارشد ادامه دادم و بعد از گرفتن مدرک دکتری، سال 1360 دوباره به ایران برگشتم و تدریس را از سر گرفتم. آن زمان دانشگاه‌ها تعطیل بود و در دبیرستان‌های فیروزکوه مشغول تدریس شدم. سال 1362 با بازگشایی دانشگاه‌ها به یزد رفتم و به عنوان استاد اقلیم‌شناسی کار خود را آغاز کردم.

من معتقدم کسی که توانایی کافی داشته باشد، کار و راه خود را در زندگی پیدا می‌کند. زمانی که وارد دانشگاه‌های ایران شدم، این رشته به دو واحد در مقطع لیسانس اختصاص داشت. همان زمان من کتابی با عنوان «مبانی آب و هواشناسی» نوشتم که هنوز به عنوان کتاب مرجع این رشته استفاده می‌شود. امروز ما فارغ‌التحصیلان دکتری در این رشته داریم که در حال تحقیق در مورد شرایط اقلیمی کشور و اثرات تغییر اقلیم هستند. در حال حاضر 52 سال است که کار می‌کنم. همیشه مطالعه ‌و موضوعات روز را دنبال می‌کنم. معتقدم هر فردی رسالتی نانوشته بر گردن دارد که باید وظیفه‌ای برای جامعه انجام دهد.

سپیده شعرباف