7. توجه به واقعیت های سیاسی ـ اجتماعی

از دیگر شاخصه های بسیار مهم روش شناسی قرآن گرایان، توجه به واقعیت های سیاسی ـ اجتماعی و مشکلات جامعه و صورت بندی آن ها و عرضه آن به محضر قرآن کریم و پاسخ خواهی از آن و نشان دادن مسیر جدید برای اصلاح جامعه است که شهید صدر از آن به تفسیر موضوعی قرآن تعبیر می نمایند. (صدر، 1369، ج1، ص54)

فهم درست مشکلات جامعه و اولویت بندی و صورت بندی آن، به تجربه، علم، فهم و شمّ اجتماعی نیاز دارد که از هر کسی ساخته نیست و مهارت ویژه می خواهد. قرآن پژوه باید در عرصه های جامعه شناسی، علوم سیاسی و علوم قرآنی مهارت داشته باشد تا بتوانند بین معضلات جامعه و قرآن تعامل ایجاد کند.

در ایران معاصر، متفکرانی از جمله علامه طباطبایی، مطهری، طالقانی، سیدابوالفضل زنجانی، امام موسی صدر و عبدالکریم موسوی اردبیلی، در مصر محمد عبده و شیخ شلتوت، در لبنان محمدجواد مغنیه، محمدمهدی شمس الدین، علامه فضل الله و در تونس ابن عاشور، به چنین توفیقی نایل شده اند. اکثر شاخصه هایی که اشاره گردید، با این شاخصه به ثمر می رسند و نتایجی را برای راهبرد جامعه فراهم می سازند و ایجاد تعامل بین قرآن و جامعه، با این شاخصه تحقق می یابد و از ضروریات زندگی انسان مسلمان محسوب می گردد.

8. تهیه متون به زبان ساده

ساده نویسی، از ویژگی روش شناسانه قرآن گرایان است. مفسران سیاسی، تدبرات و نتایج قرآن پژوهی خود را به زبان ساده برای توده مردم می نوشتند؛ زیرا معتقد بودند قرآن برای هدایت همه افراد نازل شده و برای همگان قابل فهم است.[2] لذا قرآن پژوهانی از جمله طالقانی، تدبرات قرآنی خویش را به زبان فارسی نوشتند که به نوعی هنجارشکنی در حوزه محسوب می شود؛ چون طبق سنت حوزوی، معمولاً علما آثار خویش را به عربی می نوشتند.

این رویکرد برای همگانی کردن پیام های قرآن در جامعه بوده است. حتی افرادی مانند محمد عبده، برای عمومی کردن پیام قرآن، از ابزارهایی چون مجلات استفاده می کرد. مجله المنار، نتایج قرآن پژوهی عبده را منتشر می ساخت. تفاسیر جدید، درصدد یافتن مخاطبان بیش تر، نه تنها از میان محققان بلکه از میان توده های مردم است. توسعه آموزش و ظهور نهادهای سیاسی جدیدی هم چون دموکراسی، موجب آگاهی روزافزون نسبت به اهمیت افراد عامی شده که در نتیجه، به کارگیری اصطلاحات قابل فهم را برای عموم مردم ضروری کرده است.

 ضرورت مخاطب قرار دادن توده مردم در مناطق مختلف جهان اسلام و نیز خارج از آن، به نگارش آثار تفسیری در مناطقی غیر از سرزمین های مرکزی اسلامی انجامیده است. شبه قاره هند به ویژه از این جهت اهمیت دارد. در آن جا آثار برجسته ای به زبان اردو نگاشته شده است. تفاسیری نیز در مغرب و آسیای جنوب شرقی به رشته تحریر درآمده است. تغییر و تحولی که در مسائل مورد تأکید پدید آمده، شایسته توجه است. به بعضی از نکات کم تر پرداخته و برخی جنبه های تفسیر سنتی از جمله مسائل نحوی، کلامی و بلاغی تقریباً نادیده گرفته می شود. در مقابل تأکید روزافزونی بر بحث درباره مشکلات جامعه به طور کلی وجود دارد.

مفسران بیش تر به آیاتی می پردازند که مشتمل بر مسائل حوزه های اقتصادی و سیاسی است. در واقع امروزه تفسیر، به وسیله ای مهم برای گسترش عقاید در این حوزه ها تبدیل شده است. (اسپوزیتو، 1388ق، ج2، ص227) به اعتقاد قرآن گرایان، توسعه و اصلاح همه جانبه در جامعه، منوط به آگاه شدن توده مردم است. نکته دیگری که در بررسی روش شناسی قرآن گرایان به آن توجه می شود، پرهیز این جریان از تعبیر «تفسیر» برای نام گذاری آثار و نتایج قرآن پژوهی خودشان است.

آنان معمولاً آثار خود را به «تفسیر» تعبیر نمی کردند تا انقطاع از مفسران گذشته را اعلام کنند؛ مانند سید قطب (سید قطب، 1389) در فی ظلال القرآن، طالقانی در پرتوی از قرآن، سنگلجی در کلید فهم قرآن و مرتضی مطهری در آشنایی با قرآن. (مطهری، 1386) اینان علاقه داشتند به جای «مفسر»، به «متدبّر» در قرآن ملقب شوند.

9. عقل گرایی

عقل گرایی شاخصه مهم دیگری است که در روش شناسی قرآن گرایان، اساس قرآن پژوهی قرار گرفت. این شاخصه، با تفسیر فلسفی قرآن متفاوت است که در سنت تفسیری در جهان اسلام یکی از رویکردها محسوب می شود. عقل گرایی در تعامل با نگاه علمی به تاریخ، و مبارزه با تقلیدگرایی و نفی اجماع و توجه به اهداف و مقاصد قرآن معنا می یابد. در عقل گرایی، توجه به واقعیت ها و معضلات و نیازهای امروزین انسان معاصر و عرف های جاری در زندگی بشر اهمیت دارد و چگونگی عرضه این مسائل به قرآن و سنت و نشان دادن یک زندگی مطلوب و متعالی برای مسلمانان و کل بشر، هدف است که با عقل و وجدان بشر سازگار باشد و توانایی پالایش اوهام و خرافات را از جامعه اسلامی داشته باشد.

سیدجمال الدین اسدآبادی از طرف داران این نوع رویکرد در تفسیر قرآن بود. در نظر وی، اسلام جوهره مناسبی برای مبنا قرار گرفتن در جامعه ای نو بود. اسلام، مذهب عقل و دینی به شمار می آمد که تفکر عقلانی در آن آزاد بود. وی استدلال می کرد که قرآن باید با تعقل تفسیر شود و راه برای تفسیر دوباره توسط افراد در هر دوره از تاریخ باز است. وی اسلام را مذهبی می دید که می توانست منبع حیات معقول، فعال و مسئول باشد و با علوم جدید، منطبق و سازگار شود. (ایرا ام لاپیدوس، 1376ق، ص96)

از نظر قرآن گرایان، تفسیر دین در دنیای معاصر باید براساس عقلانیت صورت گیرد تا ارزش عرضه به جوان امروز را داشته باشد. اعتقاد عقلانی، باوری است که شخص از طریق نوعی فرایند معتبر استدلال به دست آورده باشد. شاید بتوان گفت که چنین فرایندی نیز طبق هنجارهای رایج عقلانیت معرفتی، دلایل موجهی به دست شخص می دهد تا اعتقاد مورد بحث را درست فرض کند. (کوئنتین اسکینر، 1393، ج1، ص68)

برخی از پژوهش گران، در تدقیق و کالبدشکافی عقل گرایی، این مفهوم را از حوزه فردی به حوزه اجتماعی می کشانند و از آن به عقلانیت تعبیر می کنند که در زندگی اجتماعی انسان ها پدیدار می گردد و عقلانیت را در دو سطح نظری و عملی قابل تحقق می دانند. عقلانیت نظری، عقلانیت هایی است که وصف عقاید قرار می گیرند و به عقاید ناظرند؛ یعنی میزان دلبستگی و پای بندی به یک عقیده، متناسب با میزان قدرت و دقت شواهدی است که آن عقیده را تأیید می کند.

هر چه شواهد مؤید یک عقیده بیش تر باشد، باید میزان پای بندی به آن عقیده بیش تر گردد و بالعکس. به تعبیر دیگر، عقلانیت نظری یعنی این که آدمی میزان دلبستگی نظری و پای بندی عملی خود را به یک عقیده با میزان شواهدی که به نفع آن عقیده وجود دارد، متناسب کند. عقلانیت عملی، یعنی عقلانیت هایی که وصف اعمال قرار می گیرند و به اعمال ناظرند و در واقع متناسب ساختن هر چه بیش تر وسایل و ابزار با اهداف است.[3]

به نظر نگارنده، قرآن گرایان با در پیش گرفته چنین روشی، دو هدف را دنبال می کردند: نقد و بررسی تراث گذشتگان و ارائه قرائتی از دین که در جامعه امروزین کاربرد داشته باشد و به سؤالات اساسی جوان امروزین پاسخ دهد. شبهاتی که در مورد اسلام و قرآن مطرح است، جز با اتکاء به چنین روشی امکان ندارند حل شوند. محمدجواد مغنیه از جمله طرف داران عقل گرایی در قرآن پژوهشی است. عقل در نگاه ایشان، موهبتی الهی است که به انسان توانایی رسیدن به اندیشه های دین را ارزانی می دارد، وجوب عمل به آیات و روایات را دلیل مند می سازد، ناسازگاری آیات را از میان می برد و تأویل برخی از آیات را ضروری نشان می دهد. (مغنیه، 1383، ج1، ص61)

وقتی متون دینی از جمله قرآن با متد عقلانیت تفسیر گردد، نتیجه چنین پژوهش هایی، باعث گسترش عقل گرایی در جامعه است. حاکم شدن گفتمان خردگرایی در جامعه، مردم جامعه را به تأمل و تفکر در تمام عرصه های زندگی تشویق می کند و برآیند آن محدود شدن اوهام و خرافات در جامعه است. شکل گیری توسعه همه جانبه در هر کشوری، منوط به گسترش عقلانیت و محدود شدن اوهام و خرافات است. طالقانی به این نکته تأکید دارد که اصلاح و انقلاب باید از حوزه تفکر و اندیشه شروع گردد. دردها و رنج ها و بیماری ها، نتیجه طرز تفکر بشر است و تا زمانی که انقلاب و تحولی در عقل و فکر پیش نیاید، همه علاج ها سطحی و موقت است.

نتیجه انقلاب هایی که از فکر و عقل شروع نشود، از میان بردن طبقه یا فرد است و جایگزین نمودن فرد و طبقه دیگر و از میان بردن ستم گرها و جایگزین ساختن ستم گران تازه نفسی است که با نام ها و عناوین دیگری حقوق ملت را پایمال می کنند. (طالقانی، 1334)

بنابراین عقل گرایی، یکی از شاخصه های مهم روش شناسی قرآن گرایان محسوب می شود و تکمیل کننده پازل نه گانه ای است که در روش قرآن پژوهان معاصر به آن تأکید و به کار گرفته شده است و سبکی از تفکر را شکل می دهد که توانایی فهم جدید از قرآن را با توجه به مقتضیات زمان و مکان، به قرآن پژوه اعطا می کند. چنین فهم و نگرشی، تساهل و مدار است که آزادی در جامعه را ترویج و هم زیستی مسالمت آمیز در عرصه بین المللی را تضمین می نماید که مشکل امروزین جهان اسلام و جامعه ایران همین است و زمینه های وحدت اسلامی و انسانی را در منطقه و جهان فراهم می کند.

نتیجه

برای رسیدن به فهم جدید و روزآمد از قرآن، به روش جدید نیاز است. تا زمانی که روش تغییر نکند، فهم از متون دینی شکل نمی گیرد. متفکران و قرآن پژوهان در جامعه اسلامی، برای مقابله با مارکسیسم و لیبرالیسم غربی از یک سو و مبارزه با استبداد و گسترش اوهام و خرافات از سوی دیگر، «راه سوم» را با بازگشت به قرآن مطرح کردند و با تغییر روش های سنتی دینی پژوهی، روش جدیدی در قرآن پژوهی طراحی کردند که در این مقاله به شاخصه ها و ویژگی های نه گانه آن پرداخته شد.

این روش جدید قرآن پژوهی، به شکل گیری یک سبک فکری در جامعه اسلامی از جمله در ایران انجامید. ثمره عملی آن، تساهل، مدارا، رأفت اسلامی، افزایش سرمایه اجتماعی و استفاده از فرآورده های عقل بشری در مدیریت جامعه است و در عرصه سیاست خارجی هم بر صلح و هم زیستی مسالمت آمیز تأکید دارد. حکومت در جامعه ایران اسلامی است و قرآن، مهم ترین منبع برای سعادت و تعالی انسان مسلمان به شمار می آید و توسعه همه جانبه جز با تفسیرهای عقلانی و معتدل اتفاق نمی افتد.

پیشنهاد مقاله این است که برای دست یابی به اهداف مطرح شده، باید روش های قرآن پژوهی، با توجه به نیازهای امروزین نقد و اصلاح شود و توسعه یابد. مقاله حاضر، شاخصه های روش شناسی جدید قرآن پژوهی سیاسی- اجتماعی را کالبد شکافی کرد.

پی نوشت:

[2]. البته گفتنی است سطوح فهم ها مختلف است، هر مقدار دانش و آگاهی فرد در معانی، بیان، ادبیات، تاریخ و امور اجتماعی بالاتر باشد، عمق و دریافت فرد از قرآن عمیق تر می شود.

[3]. مصطفی ملکیان، مفهوم عقلانیت، سایت فرهنگی نیلوفر، پریسا افتخاری.

Neelofr.org/chtic/124rticle/1083J200499.

مراجع

ابن خلدون، عبدالرحمان، مقدمه ابن خلدون، ج 1، مترجم محمد پروین گنابادی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1352.
ارکون، محمد، تاریخ مندی اندیشه اسلامی، مترجم: رحیم حمداوی، نگاه معاصر، 1392.
اسپوزیتو، جان ل.، دایرهالمعارف جهان نوین اسلام، مترجمان: حسن طارمی، محمد دشتی و مهدی دشتی، ج 2، نشر کتاب مرجع، 1388.
اسکینر، کوئنتین، بینش های علم سیاست، ج 1، در باب روش، مترجم فریبرز مجیدی، نشر فرهنگ جاوید، 1393.
بازرگان، مهدی، باد و باران در قرآن، دارالفکر، 1344.
برزگر، ابراهیم، اندیشه سیاسی امام خمینی;، سیاست به مثابه صراط، سمت، 1391.
خان محمدی، یوسف، تفسیر سیاسی قرآن در ایران معاصر، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1392.
خرقانی، سید اسدا...، روح التمدن و هویت الاسلام: اسلام چهل سال اول یا دموکراسی عالم، تهران: کتابخانه ترقی 1335ق، 1296ش.
ــــــــــــــــــــــــــ ، محوالموهوم و صحوالمعلوم یا راه تجدید عظمت و قدرت اسلامی، با مقدمه و تصحیح سیدمحمود طالقانی، ناشر غلامحسین نورمحمدی خمسه پور، تهران: سازمان چاپ و انتشارات کیهان، 1339.
ساروخانی، باقر، روش های تحقیق در علوم اجتماعی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1375.
سنگلجی، شریعت، کلید فهم قرآن، چاپ دوم، تهران: چاپخانه مجلس، 1362ق.
سید قطب، فی ظلال القرآن، مترجم: مصطفی خرم دل، تهران: احسان، 1389.
سیدباقری، سیدکاظم، قدرت سیاسی از منظر قرآن کریم، تهران: انتشارات فرهنگی و اندیشه اسلامی، 1394.
صحابی، یدالله، خلقت انسان، چاپ سیزدهم، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1375.
صدر، سیدمحمدباقر، سنت های اجتماعی و فلسفه تاریخ در مکتب قرآن، مصحح: جلال الدین علی الصغیر، مترجم: حسین منوچهری، ج 1، مرکز نشر فرهنگی رجاء، 1369.
طالقانی، سیدمحمود، مقدمه بر کتاب محوالموهوم و صحوالمعلوم یا راه تجدید عظمت و قدرت اسلامی سیداسدالله خرقانی، ناشر: غلامحسین نورمحمدی خمسه پور، 1334.
طنطاوی، جواهر، الجواهر فی تفسیر القرآن الکریم، قاهره: المکتب الاسلامیه، 1353ق.
طوسی، محمدبن الحسن، تهذیب الاحکام، مصحح: حسن الموسوی خراسان، ج7، ناشر دارالکتب الاسلامیه، 1407ق.
عبده، الشیخ محمود، تفسیر القرآن الحکیم، الشهیر بتفسیر المنار، الجزء الاول، بیروت: دارالمعرفه للطباعه و النشر، بی تا.
کاظمی، سیدعلی اصغر، روش و بینش در سیاست، تهران: انتشارات وزارت امور خارجه، 1374.
لاپیدوس، ایرا ام، تاریخ جوامع اسلامی قرون نوزدهم و بیستم، مترجم: محسن مدیرشانچی، مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، 1376.
محمد عزت دروزه، رهیافت هایی به قرآن، مترجم: و ویراستار: مهرداد عباسی، چاپ دوم، تهران: انتشارات حکمت، 1393.
مطهری، مرتضی، آشنایی با قرآن، چاپ بیستم، قم: انتشارات صدرا، 1386.
مغنیه، محمدجواد، تفسیر کاشف، مترجم موسی دانشف، ج 1، قم: بوستان کتاب، 1383.
موسوی زنجانی، سیدابوالفضل، حقوق بشر و نظام اجتماعی در اسلام، شرکت سهامی انتشار، 1394.
نایینی، محمدحسین، تنبیه الامه و تنزیه المله (در اساس و اصول مشروطیت یا حکومت از نظر اسلام) مقدمه، پاورقی: سیدمحمود طالقان، ج 9، شرکت سهامی انتشار، 1378.

هندی، سیداحمدخان (1817ـ1898)، تفسیر القرآن و هو الهدی و الفرقان، مترجم: محمدتقی فخر داعلی گیلانی، بی جا، بی نا، 1332.

نویسنده:

یوسف خانمحمدی: دانشگاه مفید قم  

فصلنامه شیعه شناسی شماره 57

انتهای متن/