ماه مبارک رمضان ۱۴۳۹ نیز به پایان خود رسیده است و همانند سال‌های گذشته مسلمانان از سراسر دنیا آماده ضیافت بزرگ فطر می‌شوند. دراین‌بین بسان اول ماه مبارک، مبحث رؤیت پذیری هلال ماه برای برپایی عید سعید فطر از اهمیتی بیش‌ازپیش برخوردار است.

هلال شامگاهی پنجشنبه ۲۹ رمضان ۱۴۳۹ هجری قمری (۲۴ خرداد ۱۳۹۷) نیز از جهات گوناگون سوژه بسیاری از رصدگران و مسلمانان جهان است تا طبق آن تکلیف شرعی و دینی خود را به‌جا آورند.

به همین منظور در این گزارش سعی شده است از منظر علمی و دینی، رؤیت‌پذیری هلال ماه به‌خصوص در ایام مناسبتی موردبررسی قرار گیرد و از جنبه‌های گوناگون بحث رصد و یا عدم رصد هلا‌ل‌های مختلف ماه مورد ارزیابی و واکاوی قرارگرفته است.

در ایران و سایر کشورهای اسلامی رصد هلال ماه در اوایل و اواخر ماه قمری به‌خصوص در ایام مناسبتی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. دفتر ستاد استهلال مقام معظم رهبری در هر شهر متشکل از علما و فقهای دینی و رصدگران کارکشته هلال، کارگروهی را هرماه برای رصد هلال ماه با وضعیت‌های متفاوت تشکیل می‌دهند. برگزاری سمینارها و کارگروه‌های آموزشی رؤیت هلال در ایام ماه مبارک رمضان و شوال از توجه بیشتری برخوردار است و رصدگران تمامی شهرها با تشکیل تیمی حرفه‌ای به شکار هلال‌های باریک و بحرانی در این ایام مبادرت می‌ورزند و گزارش‌ها و تصاویر خود را به دفتر ستاد استهلال ارسال می‌کنند.‏

پژوهشگر تقویم و دبیر ستاد استهلال استان تهران و رصدگر هلال، علی ابراهیمی‌سراجی، در خصوص تاریخچه رصد هلال ماه در ایران می‌گوید: رؤیت هلال بر اساس معیارها و ضوابط ارائه‌شده توسط دانشمندان دوران اسلامی همچون خواجه نصیرالدین طوسی (مؤسس رصدخانه مراغه) موردتوجه بوده است. اما شکل کنونی رصد هلال ماه از حدود ۴۰ سال پیش وارد فاز جدیدی شد و با توجه به اهمیت رؤیت هلال ماه در اواخر و اوایل ماه قمری به‌خصوص ایام رمضان و شوال رصدها و پژوهش‌های بسیاری در این زمینه صورت گرفته است.‏

از اواخر دهه ۷۰ شمسی بحث رؤیت هلال جنبه علمی‌تری گرفت و با برگزاری دوره‌ها و کارگاه‌های رؤیت پذیری هلال ماه، رصدگران باتجربه و حرفه‌ای از دل کلاس‌‌ها تربیت شدند و حتی رکوردهای قابل‌توجهی نیز از سوی رصدگران ایرانی رؤیت هلال در دنیا جابه‌جا شد.

ابراهیمی سراجی که تجربه ۱۶ ساله در شکار و رصد هلال ماه دارد، می‌افزاید: رصد و رؤیت هلال ماه امروز فقط در ماهای مناسبتی انجام نمی‌شود و در حقیقت رصدگران در طول سال و آغاز و پایان هرماه قمری به بررسی رؤیت پذیری هلال ماه می‌پردازند و چه‌بسا هلال‌های باریک و بحرانی که بسیار چالش‌برانگیز هستند در این زمینه کمک شایانی به رصدگران برای بررسی معیارهای مختلف رؤیت پذیری می‌کند و از دل این رصدها مقالات علمی منتشر و گزارش‌های مختلف علمی به نهادهای معتبر ارسال می‌شود.‏

به همین منظور رصدگران و اعضای ستاد استهلال در سرتاسر ایران هرماه به مناطق خاص جهت رؤیت پذیری هلال اعزام می‌شوند اما در ایام مناسبتی این میزان مشارکت و رصد به‌صورت وسیع‌تر برگزار می‌شود.‏

وی در خصوص نوع داده‌ها و اطلاعات علمی که از رصد هلال ماه استخراج می‌شود، بیان می‌دارد: دیتاها و اطلاعات رصدی پس از رؤیت هلال ماه به رصدگران برای پیش‌بینی وضعیت رؤیت هلال‌‌های آینده کمک بسیاری می‌کند. در حقیقت رصدگران رؤیت هلال نیازمند شناخت بیشتر از هلال ماه و وضعیت رصدی آن هستند و با توجه به برتری جنبه رصدی رؤیت هلال نسبت به جنبه محاسباتی آن، این رصدهای بیشتر و متوالی هلال و اطلاعات رصدی و گزارش‌های مستخرج از آن است که منجر به طراحی روش‌ها و معیارهای رصد هلال در آینده می‌شود. این داده‌ها البته به وضعیت هلال ماه در آسمان بستگی دارد که در ماه‌های مختلف به جهت نوع مدار ماه و زمین به دور خورشید متفاوت است. بررسی دقیق و تعدد گزارش‌ها منجر به سهولت در پیش‌بینی وضعیت هلال ماه به‌صورت تعیین مناطق مختلف برای رصد با چشم مسلح و یا غیرمسلح می‌شود.‏

مباحث علمی رؤیت هلال در خارج از کشور از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. رصدگران باتجربه در این زمینه با ابداع روش و معیارهای علمی در طول ایام سال به شکار هلال ماه می‌پردازند و برای رؤیت هلال‌های باریک و بحرانی شیوه‌های نوینی را به کار می‌بندند. در همین رابطه ابراهیمی سراجی فعالیت درزمینه رؤیت هلال را در ایران بسیار پویاتر از سایر کشورها می‌داند و می‌افزاید: رصدگران هلال ماه در ایران از نفرات بیشتری حتی نسبت به کشورهای اسلامی تشکیل‌شده‌اند و در حقیقت بحث رؤیت هلال در ایران نسبت به سایر کشورها از اهمیت بیشتری برخوردار است و دلیل این امر پرداختن به موضوع رؤیت هلال هم از جنبه فقهی و هم از جنبه علمی در داخل کشور هست و این دو به‌موازات هم در این زمینه پیش می‌روند.‏

در داخل کشور ستاد استهلال دفتر مقام معظم رهبری مرجع و متولی امور مربوط به رؤیت هلال ماه می‌باشد که متشکل از رصدگران حرفه‌ای و اعضای علمی و فقهی در سرتاسر ایران است. البته در ایران مرجع مستقلی به‌صورت موسسه برای مباحث علمی رؤیت هلال وجود ندارد اما گروه‌هایی نظیر گروه غیرحرفه‌ای رؤیت هلال متشکل از رصدگران هلال از سال ۱۳۷۷ در این زمینه فعالیت می‌کنند.

از دهه ۷۰ تاکنون رصدگران حرفه‌ای رؤیت هلال با ثبت رکوردهای مختلف در خصوص رصد هلال‌های بحرانی شیوه‌ها و روش‌های نوینی را در این زمینه به نام خود به ثبت رسانده‌اند و این نشان از دقت و مهارت بالای این افراد در این زمینه هست. ‏

این پژوهشگر تقویم ‌و رصدگر هلال در این زمینه بیان می‌دارد: علیرغم تعداد کم گروه‌های حرفه‌ای رؤیت هلال در ایران، رصدگران باتجربه با ابزارهای خود نظیر دوربین‌‌های دوچشمی نجومی به رصد هلال می‌پردازند و گروه‌های متشکل از رصدگران حرفه‌ای با به‌کارگیری شیوه‌های نوین رصدی به شکار و رصد هلال‌های بحرانی می‌پردازند و از رصدهای خود تصاویر شگفت‌انگیزی به ثبت می‌رسانند.‏

کدام کشور در تعیین عید فطر و روز اول ماه قمری دقیق‌تر است

بحثی که همواره در این ایام از ماه مبارک مطرح است، رؤیت هلال ماه شوال و تعیین روز عید فطر می‌باشد. در این زمینه ایران در به‌کارگیری شیوه‌های رصدی برای رؤیت هلال و همچنین تعیین عید سعید فطر با سایر کشورهای اسلامی متفاوت عمل می‌کند.‏

به‌طور مثال در عربستان استفاده از تقویمی موسوم به تقویم ام‌القمری رایج است و شیوه تعیین اول ماه قمری ترکیبی از محاسبات نجومی و رؤیت هلال است. ناگفته نماند که به‌طورکلی تقویم قمری از دقت بالایی برخوردار نیست و همواره روش‌هایی برای اصلاح آن در هرماه لحاظ می‌شود.

ملاک اصلی تعیین اول ماه در عربستان چیزی فارغ از مباحث رؤیت هلال است. در این کشور برای شروع یک ماه قمری باید بین ماه و خورشید مقارنه صورت گرفته باشد یعنی ماه در مدار خود بین زمین و خورشید قرار گیرد و رخ تاریک ماه رو به ناظر زمینی است. همچنین در افق شهر مکه ماه پس از غروب خورشید غروب کند! با وقوع دو شرط بالا، در عربستان فردای آن روز اول ماه قمری و عید فطر است.‏

باکمی دقت متوجه می‌شویم که دلایل مطرح‌شده از سوی عربستان برای تعیین روز عید فطر از ملاک نجومی و علمی و به‌خصوص رؤیت هلال فاقد اعتبار است و این منجر به وقوع خطا در امر تقویم و تعیین ابتدای ماه می‌شود. مشکل زمانی حادتر می‌شود که بسیاری از کشورها به تبعیت از عربستان اعلام عید می‌کنند!

در ایران اما مبنای اصلی تعیین عید فطر از سوی مراجع و فقها و ستاد استهلال ماه، مشاهده و رؤیت هلال در شامگاه ۲۹ ماه قمری است. بر این اساس هر زمان که در شامگاه ۲۹ ماه رمضان با بررسی از قبل پارامترهای

رؤیت پذیری، هلال ماه مشاهده شد، فردای آن روز عید سعید فطر و آغاز ماه نو قمری است. در غیر این صورت ماه رمضان ۳۰ روزه اعلام می‌شود.‏ مورد مذکور نشان از دقت بالای تعیین ماه قمری است که حاصل ترکیب شیوه‌های علمی و فقهی می‌باشد.

ابراهیمی سراجی دراین‌باره می‌گوید: در ایران جهت رؤیت هلال ماه، مباحث و شیو‌ه‌های علمی در خدمت مباحث مذهبی و فقهی می‌باشد. شورای تقویم به کمک کارشناسان خود به تعیین ماه‌‌های قمری می‌پردازد و در ادامه رصدگران هلال در پایان هرماه در غالب گروه‌ها به رصد هلال ماه مشغول می‌شوند. البته تعیین ابتدای ماه قمری و روز عید فطر در کشورهای اسلامی از جنبه فقهی نیز تفاوت‌های بسیاری دارد به‌طور مثال در ایران رؤیت هلال با ابزار رصدی نیز مورد تائید مقام معظم رهبری می‌باشد اما در عراق فقط رؤیت با چشم غیرمسلح موردپذیرش است.این خود گویای تفاوت شگرف ایران با کشورهایی نظیر عربستان است که بحث رؤیت را ملاک کار خود قرار نمی‌دهند و در بسیاری از موارد منجر به خطا در تعیین اول ماه بعد می‌شود.‏

تکنیک‌های رصدی

ابراهیمی‌سراجی به‌کارگیری تکنیک‌های رصدی برای رؤیت هلال ماه را به شرایط ماه در آسمان نسبت می‌دهد.

در حقیقت منظره ماه در آسمان به جهت چرخش در مدار خود به دور زمین و همچنین حرکت وضعی و انتقالی زمین منجر به تشکیل اهله ماه می‌شود.

در شامگاه ۲۹ هرماه قمری خورشید و ماه و زمین در یک راستا و در صفحه‌ای عمود بر چرخش محوری زمین به دور خورشید قرار می‌گیرند که این حالت اصطلاحاً به مقارنه مشهور است و زمان تولد ماه جدید می‌باشد و هرچقدر از زمان مقارنه سپری شود سن ماه بیشتر می‌شود و به‌تبع آن از خورشید بیشتر فاصله می‌گیرد و رؤیت آن راحت‌تر می‌شود.

این در شرایطی است که در فصول مختلف هم شرایط رؤیت هلال متفاوت است. به‌طور مثال در اواخر زمستان و اوایل بهار رؤیت هلال در افق غرب راحت‌تر و در اواخر تابستان و اوایل پاییز رؤیت هلال سخت‌تر می‌شود و این به عوامل مختلفی نظیر دید افقی و کیفیت آسمان در افق بستگی دارد.‏

پارامترهای رؤیت‌پذیری

وی همچنین پارامترهای رویت‌پذیری ماه را به دو گروه رصدی و مداری تقسیم می‌کند و بیان می‌دارد: برای رؤیت هلال ماه توجه به هردو پارامتر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است در حقیقت پارامترهای ظاهری و رصدی ماه شامل: ارتفاع ماه از افق، جدایی ماه از خورشید در آسمان، اختلاف سمت ماه از خورشید، فاز یا درصد سطح روشن ماه در آسمان، مکث ماه (فاصله زمانی بین غروب خورشید و غروب ماه) که در ترکیب با پارامترهای مداری نظیر: فاصله ماه از زمین موسوم به اوج و حضیض ماه و میزان انحنای مداری زمین و… در هرماه شرایط خاص رصدی را به وجود می‌آورد که رصد هر هلال را با هلال ماه قبل متفاوت می‌کند و منجر به رویت‌پذیری یا عدم رویت‌پذیری هلال می‌شود.

رکوردداران ایرانی رؤیت هلال‏

ابراهیمی سراجی رکوردگیری رؤیت هلال را در دنیا در دو مقوله بیان می‌کند:

۱٫ سن هلال ماه: که در حقیقت از گذشت زمان از لحظه مقارنه ماه و خورشید محاسبه می‌شود و این رکورد در اختیار سید محسن قاضی میرسعید به میزان ۱۱ ساعت و ۴۰ دقیقه در سال ۱۳۸۱ هست. رتبه سوم جهانی در این زمینه در اختیار حجت‌الاسلام‌والمسلمین موحد نژاد

به میزان ۱۲ ساعت و ۱۵ دقیقه می‌باشد.‏

‏۲٫ جدایی زاویه‌ای ماه: که در این زمینه نیز ایران صاحب رکورد اول دنیا می‌باشد. محسن شریفی در سال ۱۳۸۴ توانست ماه را با جدایی زاویه‌ای ۷درجه ۱۸ دقیقه قوسی رصد و ثبت کند.‏

البته رکوردهای دیگری در ایران ثبت‌شده است که در صف ثبت جهانی می‌باشد.

وضعیت رویت‌پذیری هلال شوال ۱۴۳۹ هجری قمری (شامگاه پنجشنبه ۲۴ خرداد ۱۳۹۷):‏

رصد هلال شوال امسال نیز با چالش‌هایی همراه خواهد بود البته این سختی در رصد با چشم غیرمسلح و مناطقی از ایران که ماه را می‌توان بدون ابزار دید به وقوع می‌پیوندد.

ابراهیمی سراجی در این خصوص نیز اظهار می‌دارد: با بررسی پارامترهای جوی و رصدی که از قبل پیش‌بینی‌شده، هلال شوال ۱۴۳۹ه.ق در شامگاه پنجشنبه ۲۹ رمضان ه.ق مصادف با ۲۴ خرداد ۱۳۹۷ ه.ش در جنوب ایران با چشم غیرمسلح قابل‌رؤیت است و در مرکز ایران نیز این احتمال وجود داردکه در صورت شرایط خوب افقی و رصدی آسمان شاهد گزارش‌هایی از سوی رصدگران با چشم غیرمسلح خواهیم بود.‏

وی گفت: در نیمه شمالی کشور نیز با برقراری شرایط مناسب جوی و دید افقی مطلوب امکان رؤیت هلال ماه با ابزار و چشم مسلح میسر خواهد بود.

آیا جمعه عید سعید فطر است؟

بر اساس پیش‌بینی‌های صورت گرفته و بررسی پارامترهای رصدی و جوی که پیش‌تر نیز بیان شد هلال ماه در نقاط مختلف ایران با ابزار و بدون ابزار در شامگاه پنجشنبه ۲۴ خرداد ۱۳۹۷ قابل‌رؤیت است و این نیز به شرایط افقی و جوی نیز بستگی دارد. در صورت مساعد بودن جمیع شرایط با درصد احتمال بالا، جمعه ۲۵ خرداد ۱۳۹۷ عید سعید فطر می‌باشد.

مرصاد جعفری

عضو ستاد استهلال استان تهران