گروه فرهنگی- اجتماعی اندیشکده برهان/ محسن اخباری؛ دهم ماه مبارک رمضان مصادف است با سالروز وفات حضرت خدیجه کبری (س)، لذا شایسته است نگاهی به شخصیت و نقش خاص آن حضرت در فرایند تاریخی ظهور اسلام و یاری و همراهی ایشان با پیامبر بزرگوار اسلام داشته باشیم و به توصیف اجمالی شخصیت ایشان به‌عنوان شخصیتی والا و انقلابی و اولین زنی که دعوت پیامبر گرامی اسلام را پذیرفت و نیز به‌تمامه از آن دفاع نمود، بپردازیم.

 

حضرت خدیجه (س) از بزرگ‌ترین و عالی‌مقام‌ترین بانوان اسلام محسوب می‌گردند و از مقام و منزلت و جایگاه رفیعی در نزد پیامبر و اهل‌بیت عصمت و طهارت (ع) برخوردار بوده و به تبع آن نزد مسلمین جهان نیز احترام خاصی را دارا هستند. برای شناخت بیشتر جایگاه و منزلت آن حضرت و نیز نقش مهم و تأثیرگذار ایشان و الگوبرداری از شخصیت آن بانوی بزرگوار، باید به کلام همسر مکرم ایشان، رسول گرامی اسلام مراجعه نمود؛ شخصیتی که سالیان مهم زندگی خود را در کنار او بوده و به‌لحاظ جایگاه رفیع نبوت، شناخت کاملی از آن وجود مقدس داشته‌اند.

 

شناخت شخصیت والای آن بانوی بزرگوار در این زمان بدین لحاظ برای ما مهم و باارزش است که آن بانوی گرامی در سخت‌ترین و مهم‌ترین دوران حیات پیامبر، یعنی آغازین روزهای رسالت و بعثت ایشان، بیشترین یاری و کمک را به‌لحاظ مادی و معنوی به آن حضرت رسانده و نقش مهمی در شکوفایی و به انجام رسیدن این رسالت عظیم برعهده داشتند. به‌گونه‌ای که می‌توان گفت اگر این خدمات ایشان به رسول گرامی اسلام در این دوران سخت نبود، چه‌بسا این رسالت با مشکلات بسیاری روبه‌رو می‌شد. بدین‌ لحاظ می‌توان الگوی انقلابی این شخصیت بزرگ را بهترین سرمشق زنان مسلمان و باایمان این دوران و در این شرایط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی دانست و آن را بهترین الگو قرار داد. به همین منظور، در این مقال، ضمن توصیف اجمالی‌ای از شخصیت آن بانوی گرامی، به ابعاد وجودی آن حضرت و نقش انقلابی ایشان در زندگی و حیات پیامبر گرامی اسلام خواهیم پرداخت.

 

نگاهی اجمالی به شخصیت و فضایل حضرت خدیجه (س)

 

حضرت خدیجه با استناد به منابع تاریخی، در خانواده‏ای موحد و مؤمن به آیین ابراهیم حنیف (ع) و در مکه متولد شدند. در منابع تاریخی و دینی، القاب و اوصاف گوناگونی برای آن بانو ذکر شده است. اولین کنیه‌ی آن بانوی مکرمه را باید از زبان قرآن شنید که او و دیگر همسران پیامبر اکرم (ص) را «ام‏المؤمنین» لقب داده است (احزاب: 6). همچنین در نقل‌های دیگر با توصیفاتی مهم و زیبا از ایشان یاد شده است که همگی حکایت از مقام والای ایشان دارند. در ادامه به بیان برخی از این ویژگی‌ها می‌پردازیم:

 

الف) بهترین زنان بودن: «بهترین‌ زنان‌ جهانیان‌ عبارت‌اند از: مریم‌ دختر عمران‌، آسیه‌ دختر مزاحم‌، خدیجه‌ دختر خویلد و فاطمه‌ دختر‌ محمد.» [1] «بهترین زنان، خدیجه و مریم بنت عمران هستند.» [2]

ب) برگزیده بودن: «آیا نمی‌دانی‌ که‌ خداوند آدم‌، نوح‌، آل‌ابراهیم‌، آل‌عمران‌، علی‌، حسن‌، حسین‌، حمزه‌، جعفر، فاطمه‌ و خدیجه‌ را بر جهانیان‌ برگزید.» [3]

ج) مورد توجه خداوند قرار داشتن: روزی‌ جبرئیل‌ به‌ حضور پیامبر (ص) آمد و جویای‌ خدیجه‌ (س) شد. پیامبر (ص) او را نیافت‌. جبرئیل‌ گفت‌: «وقتی‌ که‌ او آمد، به‌ او خبر بده‌ که‌ پروردگارش‌ به‌ او سلام‌ می‌رساند.» [4]

د) محبوب و یار پیامبر (ص) بودن: «او هنگامی‌که‌ شما مرا تکذیب‌ می‌کردید، تصدیق‌ کرد و هنگامی‌که‌ کافر بودید، او به‌ من‌ ایمان‌ آورد و برای‌ من‌ فرزندانی‌ آورد.» [5]

هـ) اولین مؤمنان بودن: زمانی‌ که‌ پیامبر ‌(ص) در بستر رحلت‌ قرار گرفت‌، حضرت‌ زهرا (س) پریشان‌ و گریان‌ بر بالین ایشان بود. حضرت خطاب به ایشان فرمود: «دل‌ خوش‌ دار که‌ همانا علی‌ نخستین‌ شخص‌ از این‌ امت‌ است‌ که‌ به‌ ذات‌ پاک‌ خدا و رسولش‌ ایمان‌ آورد. او و خدیجه‌، مادر تو، اولین‌ افرادی‌ هستند که‌ به‌ اسلام‌ پیوستند.» [6]

و) صدیقه بودن: به هنگام معرفی آن بانو به جبرائیل امین، از ایشان با تعبیر «هذِهِ صِدِّیقَه اُمَّتِی» (این صدیقه‌ی امت من است) یاد شده است. [7] امام صادق (ع) می‏فرماید: مقصود از صدیقه، «معصومه» است (اصول کافی). [8]

 

همچنین اوصاف دیگری که نبی مکرم اسلام در یکی از زیارات آنان را به‌صورت یک‌جا به کار برده‌اند: «صدیقه، طاهره، زکیه، راضیه، مرضیه، خدیجه‌ی کبرى و ام‌المؤمنین». با این تعابیر به آن بانو سلام داده شده است. [9] با توجه به این ویژگی‌ها، می‌توان به شخصیت و مقام حضرت خدیجه کبری پی برد و در نهایت باید به کلام حضرت رسول در مورد این جایگاه و قدر و منزلت رفیع ایشان توجه نمود که در مقام مقایسه با دیگر همسرانشان این‌گونه می‌فرمایند: «هرگز خدا همسرى بهتر از او براى من جایگزین نکرده است» (فتح‏الباری). [10]

 

نقش و جایگاه انقلابی حضرت خدیجه در رسالت پیامبر گرامی اسلام (ص)

 

در این میان آنچه از زندگی و شخصیت آن حضرت برای ما بااهمیت است، نقش و جایگاه ایشان در یاری رساندن به رسالت حضرت رسول و ظهور دین مبین اسلام در آغازین روزهای حساس و سخت شروع دعوت به آن است. ایشان در اولین روزهای رسالت حضرت حضور فعال و فداکارانه‏ای داشتند که می‌توان به تبیین ابعاد وجودی شخصیت ایشان پرداخت. در ادامه به ابعادی از شخصیت و جایگاه ایشان در زمینه‌سازی و بسترسازی برای ابلاغ دین مبین اسلام و نیز تکامل این دعوت می‌پردازیم:

 

1.      اعلان قبول دین مبین اسلام و حمایت همه‌جانبه از رسالت پیامبر

 

حضرت خدیجه (س) به‌همراه حضرت علی (ع)، اولین افرادی بودند که دعوت آن حضرت را لبیک گفتند و ایمان آوردند. ایمان آوردن حضرت خدیجه از این جهت در آن برهه‌ی تاریخی حائز اهمیت است که آن حضرت از جایگاه مهمی در میان اهالی مکه برخوردار بودند و ایمان ایشان در اثبات حقانیت ایشان و شنیدن آن دعوت، نقش بسیار مهمی داشت و بهترین حمایت محسوب می‌گردید.

 

2.      حمایت‌های مادی و مالی از نبی مکرم اسلام

 

حضرت خدیجه (س) به‌لحاظ موقعیت اجتماعی و خانوادگی که در میان قریش داشتند، از توانایی مالی بسیاری برخوردار بودند و در زمینه‌ی تجارت نیز از بزرگان آن دوران محسوب می‌گردیدند. آن حضرت بعد از ایمان آوردن به دعوت حضرت رسول، تمام ثروت عظیم خود را در خدمت اسلام و حمایت از رسالت حضرت پیامبر فدا نمودند که این حمایت‌های مالی در آن برهه‌ی حساس توانست تأثیر بسیار زیادی در استحکام این حرکت عظیم داشته باشد. چنان‌که به تعبیر مقام معظم رهبری، اگر این حمایت‌ها در آن دوران سخت نبود، این دعوت با سختی‌های بسیاری مواجه می‌شد و دچار ضعف می‌گردید: «خدیجه کبرى علیها‌الصلاه‌والسلام در آغاز اسلام ایمان آورد. بزرگ‌ترین حرکت را به‌عنوان یک بانوى کامله و عاقله و بزرگوار انجام داد. اول مؤمنه به اسلام او بود. بعد هم همه‌ی‌ ثروت خود را در راه دعوت اسلام و ترویج اسلام خرج کرد و تأثیر این کار را کسانى مى‌دانند که در مبارزات و دوران اختناق نقش کمک‌هاى مالى را به مبارزین تجربه کردند که اگر کمک‌هاى خدیجه علیهاالسلام نبود، شاید در حرکت اسلام و پیشرفت اسلام یک اختلال و وقفه‌ی‌ عمده‌اى به وجود مى‌آمد. بعد هم با رسول خدا و همه‌ى مسلمین به شعب ابى‌طالب تبعید شدند و چند سال، دو سه سال، زندگى دشوار و طاقت‌فرسا را در آنجا تحمل کرد و در همان شعب ابى‌طالب هم دعوت حق را لبیک گفت و در حال تبعید از دنیا رفت» [11] (رهبر معظم انقلاب، 2 خرداد 1365).

 

3.      حمایت‌های ایشان از وجود پیامبر اسلام و مسلمانان در دوران سخت محاصره در شعب ابی‏طالب

 

دشمنان پیامبر اسلام (ص) پس‌ از ناامیدی در شکست دادن و خاموش نمودن دعوت اسلام، سعی کردند مسلمانان را در محاصره و تحریم اقتصادی، سیاسی و فرهنگی قرار دهند تا آنان پس از تحمل سختی­ها و مرارت­های مختلف، از ایمان سر باز زنند. طبق نقل‌های تاریخی، مشرکین پیامبر اکرم (ص) و وابستگان و اطرافیان و پیروان حضرتش را در شعب ابی‏طالب تحت محاصره‌ی همه‌جانبه‏ای قرار دادند. محاصره‌ای که تا سه سال ادامه داشت. در این شرایط، حضرت خدیجه (س) با تمام توان خود به حمایت از پیامبر اکرم (ص) پرداخت و در این راه تمامی اموال خویش را در راه حمایت از اسلام و مسلمین ایثار نمود. علاوه بر اینکه در این مدت، ایشان در مقام همسر گرامی پیامبر اسلام، به بهترین شکل، به ایفای این نقش مهم پرداختند و با حمایت‌های معنوی و عاطفی خود، مایه‌ی آرامش و امید آن وجود گرامی و تنها مونس و غمخوار ایشان محسوب می‌گردیدند.

 

به تعبیر رهبر معظم انقلاب، حضرت خدیجه (س) در تمام ایام عمر و خصوصاً در ایام سخت شعب ابی‏طالب، «وقتی که نهایت شدت روحی برای پیامبر بود، جناب ابی‌طالب که پشتیبان پیامبر و امید او محسوب می‌شد و خدیجه کبری که او هم بزرگ‌ترین کمک روحی برای پیامبر به‌شمار می‌رفت...» [12] چنان‌که به‌درستی می‌توان گفت که این دوران در تاریخ اسلام، از سخت‌ترین شرایط سپری‌شده بر پیامبر و مسلمانان بوده است که رهبر معظم انقلاب در توصیف این دوران و نقش مهم حضرت خدیجه در این دوران می‏فرماید: «همان ایستادگى اول بعثت منجر می‏شود به استقامت عجیب سه سال در شعب ابی‌طالب. شوخی نیست.

 

سه سال در یک دره‌ای در مجاورت مکه، بدون آب، بدون گیاه، در زیر آفتاب سوزان. پیغمبر، جناب ابی‌طالب، جناب خدیجه، همه‌ی‌ مسلمان‌ها و همه‌ی‌ خانواده‌هایشان توی این تکه (شکاف کوه) زندگی کردند. راه هم بسته بود که برای این‌ها غذا نیاید، خوراک نیاید. گاهی در ایام موسم (که برطبق سنن جاهلی آزاد بود، یعنی جنگ نبود) می‏توانستند داخل شهر بیایند، اما تا می‏خواستند جنسی را در دکانی معامله کنند، ابوجهل و ابولهب و بقیه‌ی‌ بزرگان مکه به نوکرها و فرزندان خودشان سفارش کرده بودند که هر وقت آن‌ها خواستند جنسی را بخرند، شما وارد معامله شوید، دو برابر پول بدهید، جنس را شما بخرید و نگذارید آن‌ها جنس بخرند.

 

با یک چنین وضعیت سختی سه سال را گذراندند. این شوخی است؟ آن استقامت اولی، آن عمود مستحکم این خیمه، آن دل متوکل علی‌ الله است که چنین استقامتی را در فضا به وجود می‌آورد که آحاد صبر می‌کنند. شب تا صبح بچه‌ها از گرسنگی گریه می‌کردند که صدای گریه‌‌ی بچه‌ها از توی شعب ابی‌طالب به گوش کفار قریش می‌رسید و ضعفای آن‌ها هم دلشان می‌سوخت، اما از ترس اقویا جرئت نمی‌کردند کمک کنند. اما مسلمان که بچه‌اش در مقابلش پرپر می‌زد (که چقدر در شعب مردند، چقدر بیمار شدند، چقدر گرسنگی کشیدند) تکان نخورد.» [13]

 

4.      تربیت جانشین و وصی برای پیامبر گرامی اسلام

 

از اقدامات ضروری برای ادامه و بقای هر حرکت و جنبشی، رهبری آن حرکت و جنبش و تعیین و تربیت افرادی صالح برای قبول این مسئولیت خطیر است. پیامبر اسلام نیز به‌خوبی به این موضوع مهم واقف بوده و از همان ابتدا پسرعموی خود علی‌ابن‌ابیطالب را که شخصیتی والا و برگزیده بود، برای این مسئولیت مورد نظر قرار داد و در دعوت خود او را به سران قریش معرفی نمود. به همین منظور، ایشان را در خانواده و تحت توجه خود تربیت نمود. در این میان، نقش حضرت خدیجه به‌عنوان همسر ایشان بسیار مهم و قابل توجه است؛ چراکه در این سال‌های سخت و دشوار و با وجود فشارهای مشرکان بر پیامبر، وجود حضرت خدیجه در کنار ایشان و تربیت و پرورش حضرت علی در این شرایط، تأثیر آموزش‌های حضرت خدیجه در شخصیت حضرت علی را نشان می‌دهد.

 

مقام معظم رهبری ضمن بیان توصیف شخصیت والا و ممتاز حضرت علی (ع)، از نقش مهم و مادرانه‌ی حضرت خدیجه در شکل‌گیری این ویژگی‌های مهم این‌گونه تعبیر می‌کنند: «زندگی امیرالمؤمنین، زندگىِ یک مسلمان کامل و یک انسان تراز عالی به‌شمار می‌رود. الگو، امیرالمؤمنین است. دوره‌ی زندگی امیرالمؤمنین، کودکی و نوجوانی او، در آغوش پیغمبر و تحت تربیت پیغمبر بوده است و اصلاً در دامان پیغمبر رشد پیدا کرده و با تربیت او تربیت شده است. در دوران اول جوانی و نوجوانی، مسئله‌ی بعثت و حوادث دشواری که با بعثت پیغمبر، برای آن بزرگوار پیش آمد و امیرالمؤمنین دائم متصل به پیغمبر بود و همه‌ی این حوادث را امیرالمؤمنین تجربه کرد.

 

از اول بعثت تا آن روزی که بعثت و رسالت اعلام شد، حمله‌ها و سختی‌ها شروع شد. خودِ امیرالمؤمنین می‌فرماید: لقد کنت اتّبعه اتّباع الفصیل اثر امه؛ مثل بره‌ای که دنبال مادرش حرکت می‌کند، دائم متصل به رسول خدا بودم. یرفع لی فی کلّ یوم من اخلاقه علما و یأمرنی بالاقتداء به؛ هر روز، با عمل و اخلاق خود، یک درس و دانش جدیدی به من می‌آموخت و از من می‌خواست که به آن عمل کنم. پیغمبر این شخصیت والا و ملکوتی را تربیت می‌کرد و می‌ساخت. و لقد کان یجاور فی کل سنه بحراء؛ هر سال مدتی را در غار حراء می‌گذرانید. فأراه و لایراه غیری؛ من می‌رفتم او را می‌دیدم، هیچ‌کس غیر از من به‌سراغ او نمی‌رفت و او را نمی‌دید. و لم یجمع بیت واحد یومئذ فی الاسلام غیر رسول‌الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و خدیجه و انا ثالثهما؛ تنها خانه‌ای که اهل آن مسلمان بودند، خانه‌ی ما بود؛ پیغمبر بود، خدیجه بود و من. اری نور الوحی و الرّساله و اشمّ ریح النّبوه؛ نور پیغمبری را می‌دیدم؛ عطر دلپذیر نبوت را استشمام می‌کردم. امیرالمؤمنین این‌چنین پرورش پیدا کرد.» [14] بنابراین تأثیر مهم حضرت خدیجه در پرورش این ویژگی‌های حضرت علی، غیرقابل انکار است.

 

5.      ایفای نقش مهم مادری و تربیت سیده‌ی زنان عالم، حضرت زهرا (س)

 

در کنار مهم‌ترین اقدامات حضرت خدیجه در راستای کمک به دعوت پیامبر اسلام و نیز ایفای نقش همسری، باید به نقش مهم دیگر ایشان که می‌تواند الگویی کامل برای زنان مسلمان دوران ما باشد، یعنی نقش مادری، اشاره نمود. ایشان به‌عنوان مادر دخت پیامبر گرامی اسلام، حضرت فاطمه‌ی زهرا (س)، بهترین ثمره‌ی خلقت را متولد نمودند و در دامن پرمهر خود تربیت کردند. دختری که هم برای پدر خود بعد از فوت خدیجه کبری همیاری مهربان بود؛ چنان‌که پیامبر خود به او لقب «ام‌ابیها» را اعطا نمود و هم برای علی‌ابن‌ابیطالب همسری مهربان و مدافعی قهرمان و مادری دلسوز و معلمی کامل برای فرزندان خود بود. مادری که شجره‌ی طیبه‌ی امامت از خانه‌ی او رشد نمود و شکوفا شد. به‌حق می‌توان گفت که اگر حضرت خدیجه کبری و تربیت پیامبرگونه‌ی او نبود، بانویی همچون زهرای مرضیه تربیت نمی‌یافت که راه پدر گرامی خود را ادامه دهد و دین را به تکامل معنوی و ارتقای حقیقی خود برساند.

 

مقام معظم رهبری به‌خوبی این شخصیت والای حضرت زهرا (س) و نقش ایشان را در تداوم دین مبین اسلام در دوران فقدان حضرت خدیجه توصیف می‌نمایند: «دختری که در کوره‌ی گداخته‌ی مبارزات سخت پیغمبر (ص) در مکه متولد شد و در شعب ابیطالب یار و غمگسار پدر بود. دختری حدوداً هفت‌هشت‌ساله یا دو‌سه‌ساله (بنا بر اختلاف روایات، کمتر و بیشتر) در شرایطی که خدیجه و ابوطالب از دنیا رفتند، آن شرایط دشوار را تحمل کرد. پیغمبر تنهاست، بی‌غمگسار است، همه به او پناه می‌آورند، ولی کیست که غبار غم را از چهره‌ی خودِ او بزداید؟ یک‌وقت خدیجه بود که حالا نیست. ابوطالب بود که حالا نیست. در چنین شرایط دشواری، در عین آن گرسنگی‌ها و تشنگی‌ها و سرما و گرمای دوران سه‌ساله‌ی شعب ابی‌طالب که از دوران‌های سخت زندگی پیغمبر است و آن حضرت در دره‌ای با همه‌ی مسلمانان معدود، در حال تبعید اجباری زندگی می‏کردند، این دختر مثل یک فرشته‌ی نجات برای پیغمبر، مثل مادری برای پدر خود، مثل پرستار بزرگی برای آن انسان بزرگ، مشکلات را تحمل‌ کرد. غمگسار پیغمبر (ص) شد، بارها را بر دوش گرفت.» [15]

 

با توجه به این ویژگی­های مهم، می‌توان شخصیت حضرت خدیجه کبری را الگویی برای زنان مسلمان انقلابی ما در این شرایط سخت انقلاب و تحریم اقتصادی و سیاسی و نیز ادامه‌ی این حرکت و جنبش عظیم که ادامه‌دهنده‌ی انقلاب ائمه‌ی اطهار است، دانست. ایشان به‌خوبی نقش‌های مهم خود در خانواده و اجتماع را ایفا نمودند و برای پیامبر اسلام همسری شایسته، برای حضرت علی آموزگاری کامل و برای دخت گرامی خود، مادری دلسوز و صالح بودند. تأثیر بسیار زیاد این بانوی بزرگوار در رشد و تکامل دین مبین اسلام غیرقابل انکار است. باشد که زنان ما نیز از این شخصیت بزرگوار و ابعاد وجودی او درس گرفته و آن را سرلوحه‌ی زندگی خود قرار دهند تا بتوانند همچون ایشان، بهترین مدافع و حامی و بهترین کانون پرورش و تربیت فرزندان این انقلاب باشند. به‌ویژه در این دوران که دین اسلام و انقلاب اسلامی به اشکال گوناگون مورد هجمه‌ی فکری و عقیدتی قرار دارد و نسل جوان ما هدف اصلی این هجمه است، نقش مهم زنان بیشتر جلوه می‌نماید؛ چراکه می‌توانند با آموزه‌های صحیح خود و با تربیت فرزندان صالح و با اتکا به آموزه‌های اسلامی، شخصیت‌های کاملی را برای ادامه دادن این انقلاب و ایفای نقش‌های مهم تربیت نمایند.

 

مقام معظم رهبری به‌زیبایی به این مسئله‌ی مهم و نقش قابل توجه زنان دوران و الگو‌گیری از این شخصیت بزرگ تاریخ اسلام اشاره می‌نمایند: «[مادامی که] آفتاب درخشان خدیجه کبری علیها‌السلام و فاطمه‌‌ی زهرا علیهاالسلام و زینب کبری علیهاالسلام می‌درخشد، طرح‌های کهنه و نو ضدزن به نتیجه نخواهد رسید و نتیجه‌ی اقتدا به این آفتاب‏های درخشان این بوده که هزاران زن کربلایی ما نه‌تنها خطوط سیاه ستم‌های ظاهری را درهم شکسته‌اند، بلکه ستم‌های مدرن به زن را نیز رسوا و بی‌آبرو کرده و نشان داده‌اند که حق کرامت الهی زن بالاترین حقوق زن است که در جهان به‌اصطلاح مدرن، هرگز شناخته نشده و امروز وقت شناخته ‌شدن آن است. اگر زن مسلمان ایرانی به حضرت خدیجه (س) و اولاد گران‌قدر آن بانوی مکرمه اقتدا نماید، خواهد توانست نماد بزرگ زن ایرانی مسلمان را به دنیا، که سخت محتاج شناختن آن است، بنمایاند.» [16]