به گزارش خبرنگار علمی ایرنا، هر روزه افراد بسیاری موطن خود را برای ساختن زندگی بهتر در کشورهای دیگر ترک می کنند.
بر اساس یک نظرسنجی موسسه افکارسنجی گالوپ (Number of Potential Migrants Worldwide Tops 700 Million) طی سال های 2013 تا 2016، بیش از 14 درصد از جمعیت هفت میلیارد و 600 میلیون نفری کره زمین مایل به مهاجرت بوده اند؛ یعنی تقریبا 700 میلیون نفر در سراسر جهان.
در عین حال، این رقم در قیاس با نظرسنجی سال های 2007 تا 2009 یعنی آمار 16 درصدی افرادی که مایل به مهاجرت بوده اند، کمتر است و نشان دهنده نوعی افول در تمایل برای مهاجرت است.
در سال های اخیر مهاجرت تبدیل به یکی از ابرروندهای جهانی شده است و بر اساس آمار سازمان بین المللی مهاجرت IOM، نزدیک به 35 درصد از کل مهاجران دنیا را مهاجران با مهارت بالا و دارای تحصیلات دانشگاهی تشکیل می دهند.
افزون بر این، نظرسنجی دیگری از گالوپ در سال 2017 نشان می دهد آمریکا نخستین مقصد مورد نظر مهاجران است؛ هر چند با توجه به سیاست های مهاجرتی دونالد ترامپ رئیس جمهوری این کشور، این روند احتمالا به افول می رود.
با وجود آمار قابل توجه از مهاجرت در کشورهای مختلف، به نظر می رسد موضوع مهاجرت به طور کلی در مورد جامعه ایرانی و به طور خاص در مورد جامعه علمی و تحصیلکردگان برجسته تا حدی سیاسی و دور از شواهد و مدارک متقن و با استناد به آمار نادرست مطرح می شود و هر ازچند گاهی با هدف بهره برداری های خاص سیاسی علیه دولت های وقت به خصوص رسانه ای می شود.
چنانچه آمار مهاجرت 180 هزار نفری سالانه نخبگان ایرانی به خارج از کشور آنهم با استناد به داده های صندوق بین المللی پول سال گذشته توانست به خبر مهم این حوزه تبدیل شده و واکنش مسئولان بسیاری؛ از جمله رئیس بنیاد ملی نخبگان و معاونت علمی و فناوری رئیس جمهوری را در مورد نادرستی آن هم از جهت منبع یعنی صندوق بین المللی پول و هم از بابت رقم نادرست در پی آورد.
شاید یکی از دلایل این امر فارغ از بهره برداری های سیاسی، فقدان آمار دقیق در مورد دانشجویان ایرانی و حتی ایرانیان خارج از کشور باشد که باید از سوی مراجع رسمی منتشر شده و دستکم در اختیار رسانه ها برای پیگیری و گزارش های مختلف قرار داده شود؛ دو اختلاف فراوان این آمار با آمار مراجع رسمی مانند اداره های آمار کشورهای مختلف و سازمان های بین المللی با آماری است که جسته و گریخته از زبان مقامات مراجع رسمی داخلی ارائه می شود یا به صورت پراکنده در اینترنت موجود است.
برای نمونه معاون امور اسناد هویتی سازمان ثبت احوال سال 91 تعداد ایرانیان ساکن آمریکا را یک میلیون و 400 هزار نفر ذکر کرده است؛ اداره آمار آمریکا (Census Burea) تعداد ایرانیان مقیم در این کشور را بر اساس سرشماری سال 2016 میلادی 386 هزار و 73نفر و افرادی که اصالت خود را ایرانی اعلام کرده اند 476 هزار و 171 نفر اعلام کرده است.
البته باید توجه داشت که در داده اداره آمار آمریکا لفظ مقیم به عنوان صفت افراد سرشماری شده اهمیت دارد. ضمن اینکه آمار یادشده بر اساس خوداظهاری به دست آمده است.
با توجه به این نکات داده هایی که از مراجع رسمی اداره های آمار کشورهای مقصد و سازمان های بین المللی در دست است، آماری مکتوب و مشخص در پایگاه های اطلاع رسانی است، با روش های علمی به دست آمده و هر ساله روزآمد می شود.
از این جهات قابل استنادتر نسبت به آماری است که از منابع مختلف مانند وزارت امور خارجه و اداره آمار و نظایر آن به دست می آید و از روش های مختلفی برای کسب آن استفاده شده است و به همین دلیل مبنای گزارش پیش رو نیز هست.

***آیا ایرانیان بیشتر از بقیه مهاجرت می کنند؟
بر اساس گزارش سازمان جهانی مهاجرت (IOM) که توسط موسسه افکار سنجی گالوپ انجام و منتشر شده است، به نام Measuring Global Migration Potential در نظرسنجی سال 2015، ایران در رتبه بندی میان 20 کشور با بالاترین میل به مهاجرت در میان اتباع آنها، رتبه نهم را دارد و یک میلیون و 800 هزار ایرانی مایل به مهاجرت هستند؛ اما از این میزان تنها 400 هزار نفر خود را برای زندگی در کشوری دیگر آماده می کنند و گام های عملی در این زمینه برداشته اند.
یافته های این گزارش می افزاید بیشتر مهاجران را مردان (60 درصد)، مجرد (63 درصد) تا 40 سال (83 درصد) تشکیل می دهند که بیشتر آنها (52 درصد) بین 9 تا 15 سال تحصیلات دارند و اکثرا (45 درصد) در شهرهای بزرگ زندگی می کنند. بنابراین به طور کلی مردان جوان و تحصیلکرده در همه جای جهان بیشترین مهاجران را تشکیل می دهند.
همچنین گزارش یادشده نشان می دهد تعداد دانشجویانی که در دهه های اخیر برای تحصیل به خارج از کشور محل زندگی خود می روند، افزایش یافته و از یک میلیون و 300 هزار نفر در سال 1990 به رقم حدود 4 میلیون و 500 هزار نفر در سال 2014 رسیده و پیش بینی می شود تا سال 2025 به رقم 8 میلیون نفر برسد.

***دانشجویان ایرانی خارج از کشور
فارغ از آمار کلی مهاجرت ایرانیان به خارج از کشور، آمار مهاجرت جوانان تحصیل کرده ایرانی که عموما دوره کارشناسی را در دانشگاه های برتر گذرانده اند و برای تحصیلات تکمیلی به خارج از کشور می روند به شدت مورد مناقشه است.
هر چند هیچ آمار دقیقی از این نوع دانشجویان در دست نیست، آمار کلی از مجموع دانشجویان ایرانی در کشورهای مختلف در پایگاه اطلاع رسانی سازمان علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) موجود است.
اگر بخواهیم از نظر تاریخی مقایسه کنیم، به گفته سورنا ستاری معاون علمی و فناوری رییس جمهوری، پیش از انقلاب اسلامی 170 هزار دانشجو داشته ایم که از این تعداد 100 هزار نفر خارج از کشور تحصیل می کردند؛ از این میزان تنها 56 هزار دانشجو در آمریکا بودند و به نوعی بزرگ ترین جمعیت دانشجویان خارجی در آمریکا را ایرانیان به نام خود ثبت کرده بودند.
ایران طی دهه های 50 و 60 خورشیدی شاهد روند صعودی خروج دانشجویان بود ، روندی که طی دهه 70 کاهش یافت و در دهه 80 بار دیگر افزایشی شد.
با وجود این افزایش، آمار یونسکو نشان می دهد اکنون 51 هزار و 400 دانشجوی ایرانی یعنی حدود یک و نیم درصد از کل دانشجویان ایرانی در خارج از کشور تحصیل می کنند، از این تعداد بیش از 10 هزار دانشجوی ایرانی در آمریکا و بقیه در کشورهای ترکیه، کانادا، آلمان، فرانسه، ایتالیا، امارات متحده عربی، مالزی، انگلیس، استرالیا و کشورهای دیگر هستند.
در مجموع روند رشد دانشجویان ایرانی خارج از کشور در قیاس با تعداد کل دانشجویان ایرانی پایین بوده است و در کل، طی 20 سال گذشته دانشجویان ایرانی خارج از کشور هرگز بیشتر از 2 درصد کل دانشجویان نبوده اند.

***آمار مهاجرت دانشجویان دیگر کشورها
چین در سال های اخیر بیشترین تعداد دانشجوی مهاجر را داشته است و در سال 2015 بیش از 800 هزار دانشجوی چینی در خارج از کشور تحصیل می کردند؛ بعد از چین نیز هند ایستاده که نزدیک به 255 هزار دانشجو داشته است.
ایران با حدود 51 هزار دانشجوی خارجی در کشورهای مختلف در سال 2015 رتبه پانزدهم کشورهای مهاجرفرست را به خود اختصاص داده است و با توجه به رقم 4 میلیونی دانشجویان ایرانی می توان گفت حدود 1 درصد از دانشجویان ایرانی در خارج از کشور تحصیل می کنند؛ این آمار برای چین 1.8 درصد، برای عربستان سعودی 5.6 درصد و برای ترکیه 75 صدم درصد است.

***رفتن مهم نیست، برگشتن مهم است!
بین المللی شدن آموزش به ویژه آموزش عالی در سال های اخیر یکی از روندهای جهان بوده است و از سال 1950 به بعد کشورهای توسعه یافته به طور سنتی پذیرای دانشجویان کشورهای کمتر توسعه یافته بوده اند. کشورهای مقصد به دنبال بهبود شرایط نیروی کار ماهر و تحصیل کرده هستند، برخی کشورها نیز برای پوشش نقایص بازار کار آنها را جذب می کنند و از آنجا که نرخ ماندگاری این افراد در کشورهای توسعه یافته بعد ازپایان تحصیلات بالاست، می تواند اهداف کشورهای مقصد را تامین کند.
روند مهاجرت دانشجویان در سطح بین المللی از دهه 70 میلادی رو به افزایش داشته است و بر اساس آمار یونسکو از حدود 800 هزار نفر به 4 میلیون و 600 هزار نفر در سال 2015 رسید که از این تعداد 3 میلیون و 300 هزار نفر تنها در کشورهای حوزه سازمان همکاری های اقتصادی و توسعه (OECD) تحصیل می کنند.
با اینکه آمار مهاجرت دانش آموختگان و تحصیل کردگان ماهر ایرانی به اندازه بسیاری از کشورهای مهاجرفرست نیست، حساسیت افراد جامعه نسبت به خروج همین تعداد از تحصیلکردگان و افراد ماهر کشور بالاست.
کارشناسان معتقدند ادامه تحصیل در دیگر کشورها به خودی خود امر مذمومی نیست و می تواند موجب ارتقای مبانی دانشی در کشور، ایجاد پیوندهای بین فردی و دانشمندان و کسب دانش کیفی تر توسط دانش آموختگانی شود که عموما کشورهای دیگر را برای گذراندن دوره های تحصیلات تکمیلی خود برمی گزینند. اما آنچه شاید موجب خسارت های مالی و روحی و ضعیف روحیه نشاط در جامعه علمی می شود، بلیت یکطرفه مهاجرت نخبگان و تحصیل کردگان است.
ستاری در نشستی پیرامون مهاجرت تحصیل کردگان ایرانی گفت: از آنجا که سیاست برگشت را درست اجرا نکرده ایم، این تحصیل کنندگان بزرگترین عدد ماندگاری را در کشور مقصد دارند و نزدیک به 30 درصد آنها معمولا در کشور مقصد می مانند.
بنابراین نرخ ماندگاری (stay rate) یکی از کلمات کلیدی در ادبیات مهاجرت تحصیلکردگان و افراد ماهر به شمار می آید.
بر اساس گزارش بنیاد ملی علوم آمریکا (NSF) در سال 2015 دانشجویان ایرانی دانش آموخته مقطع دکتری در این کشور در میان دانشجویان 10 کشور جهان بالاترین نرخ ماندگاری را داشتند و تقریبا 92 درصد از دانشجویان ایرانی قصد داشته اند بعد از دانش آموختگی در آمریکا بمانند.
اما این امر منحصر به دانشجویان ایرانی نیست و نرخ ماندگاری در میان دانشجویان کشورهای دیگر نیز بالاست؛ بر اساس پژوهشکده سیاستگذاری علم و فناوری و صنعت دانشگاه صنعتی شریف، دانشجویان بین المللی 25 دانشگاه در سطح 5 کشور فرانسه، آلمان، هلند، سوئد و انگلستان سال 2011 در یک نظرسنجی شرکت کردند که هدف از آن براورد نرخ ماندگاری این دانشجویان بود؛ دوسوم آنها مایل به اقامت در کشور میزبان بعد از پایان تحصیلات خود بودند و عواملی از جمله فرصت های شغلی مناسب یا کسب تجربه در شرایط کاری بین المللی را به عنوان دلیل خود معرفی می کردند.

***چرا محققان ایرانی برنمی گردند؟
در مطالعه پیمایشی که در سال های 95 و 96 میان بیش از 410 نفر از دانشجویان و تحصیلکردگان ایرانی خارج از کشور توسط پژوهشکده سیاستگذاری علم و فناوری و صنعت دانشگاه شریف و موسسه مطالعات جمعیتی انجام شد، اهمیت عوامل مختلف آموزشی/پژوهشی، کاری/ سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، رفاهی موثر بر خروج از کشور و بازگشت آنها به داخل کشور بررسی شده است.
بر اساس یافته های این نظرسنجی عوامل آموزشی و پژوهشی 37 درصد، کیفیت دوره های آموزشی و پژوهشی 25 درصد، بورسیه و کمک هزینه 19 درصد، امکان استخدام در دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی نیز 25 درصد موجب مهاجرت این افراد شده است.
افزون بر این، از میان عوامل اجتماعی عامل ابزار عقیده دینی و مذهبی 41 درصد،حریم شخصی و آزادی فردی 21 درصد و کارآمدی اداری 15 درصد، از میان دلایل شخصی و خانوادگی اصرار خانواده و به اصطلاح جو خارج رفتن در میان فامیل 32 درصد، میل به داشتن مدرک تحصیلی و سابقه کاری خارج از کشور 41 درصد، از میان عوامل فرهنگی و رفاهی نظم و قانون مداری و همزیستی اجتماعی 50 درصد، سبک و استاندارد زندگی 36 درصد از جمله مهم ترین دلایل مهاجرت نخبگان شده اند.
همچنین در پژوهش دیگری که توسط مرکز مطالعات راهبردی وزارت ورزش و جوانان انجام شده است، 44 درصد از پاسخ دهندگان دستیابی به رفاه و امنیت و آینده برتر را بیشترین علت مهاجرت دانسته اند؛ 22 درصد آنان آزادی، 14 درصد اشتغال و 11 درصد تحصیل را از جمله دلایل خود برای این امر برشمرده اند.

***سیاست های مهم در انگیزه بخشی نخبگان برای بازگشت
با این که بسیاری کشورها با مهاجرت تحصیلکردگان، نیروی ماهر و جوانان خود به سوی کشورهای توسعه یافته روبرو هستند بسیاری از آنها با استفاده از سیاست های مختلف از جمله سیاست های توسعه، سیاست های بازار کار و سیاست های مهاجرت (اعطای تابعیت به فرزندان فرد مهاجرت کننده و نظایر آن) تلاش می کنند افراد مهاجرت کرده را به کشور بازگردانند.
بعضی از این کشورها برنامه ها، نهادهای خاص، تسهیلات و سیاست های ویژه ای را برای نخبگان تشکیل داده اند. برای نمونه هند و چین از این دسته کشورها هستند. بعضی دیگر نیز با شبکه سازی بین نخبگان و افراد تحصیلکرده در دانشگاه های برتر بین المللی و تخصیص مشوق های مالی برای ایجاد کسب و کارهای دانش بنیان این ظرفیت را برای آنها فراهم کرده اند.
در ایران نیز سند راهبردی کشور در امور نخبگان از سال 1391 در شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب رسید و باید توسط وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، بنیاد ملی نخبگان، وزارت آموزش و پرورش و نهادی مرتبط دیگر اجرا شود. اقداماتی در راستای این سند انجام شده است؛ از جمله طرح خدمت تخصصی نخبگان، شناسایی و حمایت از برگزیدگان ادبی، هنری و علمی، طرح همکاری با متخصصان و دانشمندان ایرانی غیرمقیم، اعطای جوایز تحصیلی، بورس های تحصیلی و فرصت مطالعاتی کوتاه مدت به اعضای هیات علمی و دانشجویان دکتری.
با وجود این طرح ها و داشتن چندین متولی در این حوزه طی 4 سال اخیر نزدیک به یکهزار ایرانی تحصیلکرده خارج از کشور به وطن بازگشته اند اما به نظر می رسد باید با توان بیشتری جلو رفت.
ادامه کار و فعالیت این نخبگان در سرزمین مادری و جامعه امروز ایران مهم است و باید آماری از ماندگاری آنها داشته باشیم و از سوی دیگر، اطلاع از شمار افراد تحصیلکرده، موفق و کارآفرین ایرانی خارج از کشور که می توانند برای امروز ایران مفید باشند، ضروری است.
علمی**9157*2017