عکس‌های آن روزگار با فضاهایی انباشته از جزئیات، انسان‌ها را به تعمق در تاریخ برمی‌انگیزند. تصاویری که نمایشی است از رنج‌هایی که مردم برای حفظ انقلاب متحمل شده‌اند.

زمانی که مردم سرزمین ایران درگیر هشت سال دفاع از سرزمینشان شدند، دوشادوش رزمندگان، عکاسانی بودند که تا پشت خاکریزها برای ثبت دلاوری‌ها حضور یافتند، همپای آنها در عملیات شرکت کردند، از زیر قرآن رد شدند، پلاک بر گردن آویختند و شهید شدند. سلاح آنها دوربینشان بود و از پشت ویزور آن دوربین‌ها تصاویری دیده و ثبت شد که امروز هم تماشای آنها تداعی‌گر روزهایی است که همه با خلوص برای یک هدف جلوی دشمن ایستاده بودند.

عکاسی جنگ، ژانری است که به ثبت وقایع یک جنگ می‌پردازد. در همه جای جهان صورت‌بندی نبرد و مقابله و در کنار آن ثبت تلفات انسانی یک جنگ و درگیری نظامی مهم‌ترین وجوه ژانر عکاسی جنگ محسوب می‌شوند. اما عکاسی جنگ در دوران دفاع مقدس صورت دیگری داشت. ثبت موقعیت انسانی در جنگ تحمیلی و نشان دادن معنویت حاصل از دفاعی که در قالب آموزه‌های دینی ما به عنوان جهاد اصغر شناخته می‌شود، نقش پررنگ‌تری یافت. سوم خرداد 61 هم برای عکاسان دفاع مقدس بزنگاه مهمی بود. این بار تنها رزمندگان ایرانی نیستند که در قاب‌های ثبت شده حضور دارند. مدافعان شهر جای ویژه‌ای در ویزور دوربین عکاسان دفاع مقدس یافتند و هنوز هم وقتی از عکس‌های دفاع مقدس حرفی به میان می‌آید بدون شک چند فریم تاثیرگذار از سوم خرداد 61 در میان آنها می‌توان یافت. تصویر شادمانی مردم خرمشهر پس از آزادسازی، تصویری از کلاه خودهای به جا مانده از دشمن بعثی و البته تصویر ماندگار مسجد جامع خرمشهر که به نوعی به نماد مقاومت این شهر در برابر دشمنان تبدیل شد از جمله این تصاویر ماندگار از فتح خرمشهر هستند.

با گذشت چند دهه از پایان دفاع مقدس اما این عکس‌ها هستند که راوی صادقی برای آن روزها هستند و همین موضوع است که اهمیت عکس‌های به جا مانده از روزهای دفاع مقدس را بالا می‌برد، هر چند با همه این اوصاف بسیاری از عکاسان دفاع مقدس از شرایط موجود گلایه دارند. بسیاری از آنها معتقدند آن‌طور که باید از این گنجینه گرانبها محافظت نمی‌شود و البته که هنوز چند صد هزار فریم دیده نشده از آن روزها باقی است که همچنان در تاریکخانه صاحبانشان خاک می‌خورد که باید با یک سازماندهی مناسب، فرصت نمایش همه این آثار فراهم شود.

بسیاری از نگاتیوها و عکس‌های دوران جنگ در آرشیوهای شخصی پراکنده شده‌اند و در معرض نابودی هستند. هنوز اهمیت این موضوع که این عکس‌ها به‌عنوان اسنادی ارزشمند و تاریخی به نسل‌های بعد تعلق دارند و باید برای حفظ راستی و درستی تاریخ و جلوگیری از تحریف و فراموشی آن حفظ شوند، کسی را به تکاپو و تلاش جدی نینداخته است. بسیاری از تصاویر جنگ به‌خاطر همین پراکندگی‌ها هنوز دیده نشده‌اند، در حالی که حاوی اطلاعات بسیار ارزشمندی از این برهه حساس تاریخ معاصر ایران هستند. تاریخی که برای نوشته شدن آن خون‌های زیادی ریخته و جان‌های بسیاری فدا شد.

فارغ از بحث جمع‌آوری و نگهداری عکس‌های جنگ، نمایش آنها نیز اهمیت ویژه‌ای دارد. نسل‌های جوان این سرزمین هنوز جایی برای دیدن این عکس‌ها ندارد و موزه جامعی به‌عنوان موزه جنگ در کشور وجود ندارد که بخشی از این گنجینه در آن به‌نمایش گذاشته شود. همچنین مکانی برای آنهایی باشد که به ایران می‌آیند و می‌خواهند با جنگ ایران و عراق و آنچه در هشت سال دفاع مقدس روی داد، آشنا شوند.

شوکه شده‌بودم!

منوچهر قلمچی: من در آن روزها خبرنگار ـ عکس روزنامه اطلاعات بودم و در بسیاری از عملیات‌های مختلف حضور پیدا می‌کردم. یک روز پیش از آزادسازی خرمشهر از روزنامه اطلاعات به ما اطلاع دادند که یک نفرخودش را آماده کند برای اعزام به منطقه. از آنجا که من در دسترس بودم اعلام آمادگی کردم. خیلی زود و در همان ساعت‌ها با هواپیما به شهر اهواز اعزام شدیم و از آنجا هم به قرارگاه رفتیم. اولین تصویر من از شهر خرمشهر در بدو ورود به این شهر بود. وقتی وارد خرمشهر شدم یکباره با شهری ویران مواجه شدم تا چند ساعت شوکه بودم، چرا که از شهر چیزی باقی نمانده بود. تنها اسکلتی خشک و خالی از خانه‌های ویران بود و شهر ساکت و خالی از سکنه شکل ترسناکی داشت. در این عکس رزمندگان شاهد فرار نیروهای عراقی هستند که برای نجات جانشان به آب زده‌اند تا با عبور از اروند به جزیره ام الرصاص برسند .این عکس مربوط است به اسکله خرمشهر در همان روز. این کشتی داخل عکس از پیش از آغاز جنگ آنجا بود و به نوعی نماد این شهر محسوب می‌شد. از طرف خاک عراق گاه به گاه گلوله و خمپاره هم شلیک می‌شد‌. در یکی از این مواقع وقتی خمپاره‌ای نزدیک به این سنگر منفجر شد وقتی سرم را بالا گرفتم این کادر جلوی چشمم بود و به قول عکاس‌ها همه چیز جان می‌داد برای عکس گرفتن. همان لحظه دوربینم را بالا بردم و این عکس را گرفتم.

فریم‌ها را با هواپیما به تهران فرستادیم

امیرعلی جوادیان: بنده از آغاز عملیات «الی‌بیت‌المقدس» به مدت یک ماه از طرف روزنامه جمهوری اسلامی مأموریت داشتم تا به اهواز بروم. روند کارمان هم این طور بود که عکس‌های منطقه را تا ظهر می‌گرفتیم بعد تحویل پشت جبهه می‌دادیم. تقریباً هر روز انتقال مجروحان با هواپیما انجام می‌گرفت؛ این فریم‌ها با همان هواپیما به تهران فرستاده می‌شد. ما هم به دفتر خبر می‌دادیم و می‌رفتند فریم‌ها را تحویل می‌گرفتند و در روزنامه منتشر می‌کردند. بعد از گرفتن عکس‌های خرمشهر در سوم خرداد ۱۳۶۱ این عکس‌ها را به تهران فرستادیم. قبل از انتشار این عکس‌ها، دشمن همچنان رجزخوانی می‌کرد تا این‌که این عکس‌ها منتشر شد و صدام اعتراف کرد که ایرانی‌ها خرمشهر را فتح کردند. یکی از موارد مورد توجه در فتح خرمشهر و عملیات بیت المقدس حضور نیروهای مردمی در این اتفاق بود. عکس‌های بسیاری هم از حضور غیر نظامیان در دفاع از این شهر موجود است. در این تصویر که در محوطه گمرک خرمشهر است رزمنده‌هایی را می‌بینیم با لباس و کفش‌های غیرنظامی؛ این عکس مربوط به لحظات اول فتح خرمشهر است که رزمنده‌ها وارد شهر می‌شوند. همان طور که در تصویر دیده می‌شود، دشمن همچنان داشت بر منطقه آتش می‌ریخت.

دفاع در برابر تجاوز

از همان نخستین روزهای جنگ که عکاسان متعهد دوش به دوش رزمندگان، به ثبت لحظه‌های دفاع مقدس می‌پرداختند، ضرورت انتشار تصاویر جنگ برای مردم ایران و جهان احساس می‌شد. در پی احساس همین ضرورت، ستاد تبلیغات جنگ مجموعه‌ای تصویری به نام «دفاع در برابر تجاوز» را در شش جلد چاپ و توزیع کرد. در ابتدا وجه حماسی و شورانگیز این واقعه پررنگ‌تر بود، اما در ادامه و بخصوص در سال‌های بعد از جنگ وجه اسنادی این عکس‌ها از اهمیت بیشتری برخوردار شد. این کتاب هشتمین جلد از مجموعه کتب عکس «جنگ تحمیلی» با عنوان موضوعی خرمشهر است. در این کتاب روایت اشغال و آزادسازی خرمشهر از سال‌های ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۱ توسط رزمندگان و فرماندهان جوان ایران با ۲۷۷ عکس به تصویر کشیده شده است. در تنظیم این کتاب، اطلاعات شناسنامه ای دقیق هر عکس و توضیح کوتاهی نیز درباره عکس‌ها در کنار آن درج شده است. در این مجموعه ازآثار بیش از ۴۰ عکاس و آرشیو خبرگزاری استفاده شده است.

عکس‌های دفاع مقدس در «ساکنان دل»

بسیاری از عکس‌هایی را که از روزهای حماسه و خون می‌بینیم و از عکاسشان خبر نداریم، او ثبت کرده است. سعید صادقی را می‌گوییم که عکاس دفاع مقدس است و حالا خبر رسیده که نمایشگاهی از مجموعه عکس‌هایش در گالری فرشته به نمایش گذاشته خواهد شد. آن‌طور که تسنیم خبر داده، نمایشگاه عکس‌های دفاع مقدس «ساکنان دل» جمعه چهارم خردادماه در گالری فرشته افتتاح می‌شود. سعید صادقی که در دوران دفاع مقدس با سمت عکاس و خبرنگار در جبهه‌های جنگ مشغول بود و عکس‌های درخشانی از آن دوره را به ثبت رسانده است، تاکنون ده‌ها نمایشگاه عکس اختصاصی برپا کرده و در نمایشگاه‌های گروهی بسیار حضور داشته است. او همچنین در سال 1386 نشان درجه یک هنری را از شورای انقلاب فرهنگی دریافت کرده است. اگر می‌خواهید از این نمایشگاه دیدن کنید، از روز جمعه چهارم خردادماه، ساعت 16 تا دوازدهم خردادماه وقت دارید خودتان را به گالری فرشته در خیابان شریعتی، پایین‌تر از پل صدر پلاک 1671 برسانید.

علی محزون - جام‌جم