ریحانه رضایی  

در تعریف کلی سلاح‌ها به دو دسته متعارف و نامتعارف تقسیم می‌شوند که به‌کارگیری تسلیحات نوع دوم در هیچ نقطه‌یی از جهان مجاز نیست. با وجود این، در مناطق مختلف بارها شاهد نقض این قاعده بوده‌ایم؛ چراکه هنوز سازوکار قدرتمندی برای برخورد با تولیدکنندگان و به‌کارگیرندگان این نوع تسلیحات وجود ندارد. از خطرناک‌ترین سلاح‌های نامتعارف تسلیحات بیولوژیکی هستند. از آنجایی ‌که شناخت و آگاهی افکار عمومی در رابطه با تسلیحات بیولوژیکی و بیوتروریسم اندک است، تحلیل پیرامون آن اهمیت بسیاری می‌یابد.

 1. انواع تسلیحات

1-1. تسلیحات متعارف: این اصطلاح بطور عمومی به سلاح‌هایی اطلاق می‌شود که با استفاده در مقیاس گسترده هم موجب کشتارجمعی نمی‌شوند. سلاح‌هایی همچون اسلحه‌های کوچک و سبک، مین‌های دریایی و زمینی، بمب‌ها، خمپاره‌ها، مهمات خوشه‌یی و بطور کل، سلاح‌های سبکی که جنبه کشتارجمعی ندارند، به عنوان تسلیحات متعارف شناخته می‌شوند.

1-2. تسلیحات نامتعارف: تسلیحات نامتعارف به 3 نوع کلی تقسیم می‌شوند یعنی سلاح‌های بیولوژیک، شیمیایی و هسته‌یی. در تعاریف کنوانسیون‌ها و قوانینی که در ژنو و لاهه برای تسلیحات نامتعارف ارائه ‌شده، می‌توان به چهار ویژگی کلی اشاره کرد:

1-2-1. تلفات و تخریب انسانی یا فیزیکی بسیار بالا؛

1-2-2. خارج از کنترل بودن میزان خسارت و ناتوانی محاسباتی برای میزان اثرگذاری؛

1-2-3. قابل پاک‌سازی نبودن یا دشوار بودن پاک‌سازی به دلیل وسعت آثار تخریبی ثانویه؛

1-2-4. تاثیرات مخرب روی زیست‌بوم‌ها، آب‌وهوا، جو، اقلیم، خاک و... تسلیحات نامتعارف به عنوان روشی روان‌شناختی طراحی‌شده‌اند تا بتوانند بر قلب و ذهن مردم غیرنظامی اثرگذار باشند. هدف کلی استفاده از سلاح‌های غیرمتعارف، القای این اعتقاد به جمعیت غیرنظامی است که صلح و امنیت بدون مصالحه و سازش امکان‌پذیر نیست.

 3. تسلیحات بیولوژیکی:

سلاح‌های بیولوژیکی میکروارگانیسم‌ها، به‌ویژه باکتری‌ها، ویروس‌ها، قارچ‌ها و دیگر ارگانیسم‌هایی هستند که می‌توانند به عمد انتشار داده‌ شده و باعث شیوع ناتوانی، بیماری و مرگ‌ومیر انسان‌ها، حیوانات و گیاهان شوند. عوامل بیولوژیکی می‌توانند طبیعی یا از لحاظ ژنتیکی اصلاح‌شده باشند. هم‌اکنون، پیشرفت در فناوری زیست‌شناسی سلولی و مولکولی فرصت‌های جدید و خطرناکی را در این رابطه به وجود آورده است. عوامل جنگی بیولوژیکی می‌توانند از راه‌های مختلفی همچون اسپری شدن، آب، غذا، بمب یا موشک و از طریق وسایل نقلیه همچون کشتی‌ها، هواپیماها یا حتی از طریق نامه‌ها منتشر شوند. بیوتروریسم به دو دلیل عمده بسیار خطرناک است؛ اول اینکه اغلب این پاتوژن‌ها ارزان هستند و به‌ آسانی به دست می‌آیند. اگر کسی از آموزش پایه‌یی میکروبیولوژیک بهره‌مند باشد، به مقدار اندکی از این مواد نیاز دارد تا اثرات بزرگ و وحشتناک ایجاد کند. دوم اینکه آثار عوامل جنگی بیولوژیکی فوری نیست؛ همین امر سبب می‌شود به‌کارگیری مخفیانه آن آسان‌تر شود. همچنین، ممکن است آثار ثانویه خطرناکی داشته باشند.

3-1. تاریخچه به‌کارگیری تسلیحات بیولوژیکی: ایده استفاده از میکروارگانیسم‌ها به عنوان عوامل جنگی، تاریخ بسیار طولانی دارد و شاید تعیین زمان دقیقی برای شروع به‌کارگیری آن ممکن نباشد. در جدول ذیل تعدادی از مهم‌ترین نمونه‌های به‌کارگیری تسلیحات بیولوژیکی در طول تاریخ مورد اشاره قرار گرفته است.

 4. مهم‌ترین سازوکارهای جهانی برای مقابله با تسلیحات بیولوژیکی

4-1: پروتکل ژنو 1925م: پروتکل ممنوعیت استفاده از تسلیحات بیولوژیکی و شیمیایی، آسفیکسی، گازهای سمی یا دیگر روش‌های باکتریولوژیکی در جنگ که به‌طور عموم، پروتکل ژنو 1925م نامیده می‌شود، در 17 ژوئن 1925 امضا شد. 108 کشور، از جمله 5 عضو دایم شورای امنیت سازمان ملل، این توافقنامه را امضا کردند. چندین کشور که از امضاکنندگان پروتکل ژنو بودند، مدت کمی پس از تصویب آن، اقدام به توسعه تسلیحات بیولوژیکی خود کردند. این کشورها شامل بلژیک، کانادا، فرانسه، بریتانیا، ایتالیا، هلند، لهستان، ژاپن و اتحاد جماهیر شوروی می‌شدند. پروتکل ژنو اگرچه دارای ایده خوبی بود، اما در عمل به شکل کامل، بی‌نتیجه و به طرز عجیبی، آغازگر مسابقه تسلیحات بیولوژیکی مدرن شد.

4-2: کنوانسیون تسلیحات بیولوژیکی 1972م: کنوانسیون تسلیحات بیولوژیکی نخستین معاهده خلع سلاح چندجانبه است که هرگونه توسعه، تولید و ذخیره‌سازی هر آنچه در دسته‌بندی سلاح‌های کشتارجمعی قرار می‌گیرد را ممنوع می‌کند. این کنوانسیون در 10 آوریل 1972 امضا شد و در 26 مارس 1975 به اجرا درآمد. از این تاریخ، کنوانسیون مذکور تحت عنوان کنوانسیون تسلیحات بیولوژیکی و سمی نیز نامیده می‌شود.

با وجود توافقات شکل‌گرفته چندین کشور امضاکننده کنوانسیون تسلیحات بیولوژیکی (BWC) در فعالیت‌های غیرقانونی شرکت کردند. به عنوان‌ مثال، اتحاد جماهیر شوروی برنامه‌های مربوط به سلاح‌های بیولوژیکی خود را گسترش داد. همچنین روشن شد که عراق در جنگ خلیج‌فارس از تسلیحات بیولوژیکی استفاده کرده است. این حوادث به‌وضوح ناکارآمدی کنوانسیون را به عنوان رویکرد انحصاری برای ریشه‌کن کردن سلاح‌های بیولوژیکی و ممانعت از گسترش سلاح‌های بیشتر نشان می‌دهد.

 5. راهکارهایی جهت مقابله با بیوتروریسم

5-1. تقویت کنترل و نظارت: برای تقویت BWC به عنوان مهم‌ترین سازوکار مقابله با بیوتروریسم لازم است تا یک رژیم کنترل همراه با تقویت روندهای نظارتی موجود ایجاد شود.

5-2. حمایت مالی از دانشمندان فعال در این حوزه: باید از دانشمندانی که در طرح‌های مرتبط با تولید سلاح‌های بیولوژیکی مشارکت دارند، میزانی از حمایت مالی را به عمل آورد که حاضر به همکاری در چنین طرح‌هایی نباشند.

5-3. افزایش آگاهی‌های جامعه بین‌المللی: هنوز آگاهی افکار عمومی در ارتباط با تسلیحات بیولوژیکی و عواقب آن کافی نیست. بنابراین، کشورها باید در راستای مقابله و تقبیح بیوتروریسم افکار عمومی خود را با تسلیحات بیولوژیکی و عواقب ناشی از آن آشنا نمایند تا صدمات ناشی از به‌کارگیری سلاح‌های بیولوژیکی تا حد امکان کاهش یابد.

5-4. تقویت زیرساخت‌های بهداشت عمومی و بیماری‌های عفونی: نظارت بر بیماری‌ها یک گام ضروری است که نیازمند دانش کافی و واکنش به‌موقع جهت کنترل بیماری‌های عفونی و همهگیر است.

باید ظرفیت آگاهی‌افزایی عمومی و آزمایشگاهی مناسب در همه کشورها وجود داشته باشد. آمادگی‌ها باید شامل برنامه‌هایی برای شناسایی سریع و مشخص کردن عوامل موثر باشند.

5-5. برنامه‌ریزی برای توزیع اورژانسی مواد دارویی، به‌ویژه آنتی‌بیوتیک‌ها و واکسن‌ها: در حال حاضر، ذخایر واکسن در بسیاری از کشورها محدود است. هماهنگی و ارتباطات نیز باید تقویت شود تا زمان پاسخگویی به حداقل برسد. اگر یک رویداد مشکوک به حمله بیوتروریستی باشد، باید بین کارکنان بیمارستان‌ها، آزمایشگاه‌های تخصصی، مقامات مرکزی و منطقه‌یی، خدمات پلیس و نجات و... ارتباطات پایدار وجود داشته باشد.

5-6. قانون‌گذاری: این عامل نقش مهمی در اقدامات متقابل دارد؛ مانند قوانین ملی در راستای BTWC. همه کشورهایی که هنوز قوانین داخلی را تصویب نکرده‌اند، باید این کار را در اسرع وقت انجام دهند. همچنین، پیشنهاد شده تسلیحات بیولوژیکی به عنوان یک جرم تحت پوشش قوانین بین‌المللی قرارداده شوند. این امر می‌تواند تعقیب و مجازات کسانی را که دارای عوامل جنگی بیولوژیک و ابزار تحویل آنها هستند، تسهیل کند.

 نتیجه‌گیری

در ارتباط با بیوتروریسم و تسلیحات بیولوژیکی چند مساله حایز اهمیت است: نخست اینکه هنوز هیچ سازوکار قدرتمندی جهت جلوگیری از تولید، ذخیره‌سازی و استفاده از تسلیحات بیولوژیکی شکل نگرفته است؛ دوم اینکه رشد و پیشرفت بشر در حوزه علمی امکانات تازهای جهت تولید آسان‌تر و متنوع‌تر تسلیحات بیولوژیکی فراهم آورده است؛ سوم اینکه در اغلب مناطق جهان مشکل نبود امکانات و زیرساخت‌های کافی جهت مقابله با حملات بیوتروریستی وجود دارد. از آنجا که در رابطه با اغلب موضوعات دستیابی به اجماع جهانی، اگر محال نباشد، بسیار دشوار خواهد بود، با توجه به اختلاف مواضع بازیگران مختلف جهانی، به نظر می‌رسد جهان قادر به تنظیم و اعمال سازوکار قدرتمندی جهت مهار تسلیحات بیولوژیکی در آیندهای نزدیک نخواهد بود؛ آنچنان که شکست کنوانسیون‌های ژنو و تسلیحات بیولوژیکی و سمی خود گواهی بر این مدعاست. از سوی دیگر، روند رشد علم روندی طبیعی و توقف‌ناپذیر بوده، مساله مهم رسیدن به وضعیتی است که بشر دانش خود را در مسیری درست به کار گیرد. تاریخ به خوبی نمایان ساخته چنین امری هم دور از انتظار است، زیرا در بسیاری از موارد گسترش دانش در نهایت رقم زننده فجایع ناگواری برای جامعه بشری بوده است. شاید در وضعیت امروز بهترین راه مقابله با بیوتروریسم سرمایه‌گذاری در حوزه ساخت و مقابله با آن باشد. با توجه به اینکه هم‌اکنون ممانعت از تولید، ذخیره‌سازی و استفاده از تسلیحات بیولوژیکی ممکن نیست، سرمایه‌گذاری در حوزه اقدامات پیش‌گیرانه و مقابله صحیح با آن راه عاقلانه‌تری به نظر میرسد. ارائه آموزش‌های لازم به افراد جامعه، آماده‌سازی جامعه پزشکی و فراهم  کردن تجهیزات کافی، سرمایه‌گذاری در حوزه تولید واکسن‌ها، گسترش همکاری با کشورهای توسعه‌یافته در حوزه‌های بیوتکنولوژی و میکروب‌شناسی و مواردی از این‌ دست می‌تواند در صورت وقوع حمله‌یی بیولوژیکی آسیب‌ها را به حداقل ممکن کاهش دهد.

منبع: شمس