چکیده

انگارة برادری و اخوت در زمان نزول قرآن به‌‌منزلة نهاد اجتماعی کارآمد و مؤثری در فضای حمیت و عصبیت جاهلی شکل گرفته بود. این انگاره تصوری خاص از برادری بر اساس پیوندهای خونی و سببی، پیمان‌‌های قومی و قبیله‌‌ای، یا عرف اجتماعی و فرهنگی بود که فارغ از حق یا باطل‌بودن در زندگی عرب جاهلی رواج داشت. با ظهور اسلام و نزول قرآن کریم مانند بسیاری دیگر از انگاره‌‌ها تغییر معناداری در این تصور اجتماعی ایجاد شد. روش مردم‌شناسی فرهنگی درصدد بررسی چگونگی پیدایی و رسوخ این انگاره در ذهن عرب پیش از قرآن است. در مرحلة اول انگارة برادری در فضای جاهلی بررسی می‌‌شود. در مرحلة دوم تغییرات قرآن در این انگاره پی‌‌جویی می‌‌شود و در مرحلة سوم فهم نهایی قابل استفاده در همة زمان‌‌ها و فرهنگ‌‌ها از قرآن برداشت می‌‌شود. تغییرات ایجادشده از جانب قرآن کریم در انگارة برادری را در هفت لایه می‌توان بررسی کرد که لزوماً ترتیب تاریخی ندارد، بلکه از ساختار متنی قرآن استنتاج می‌شود. توجه به مفهوم برادری و ریشة آن و ارائة معنایی خاص از آن؛ تحلیل نمونه‌‌های مثبت و منفی تاریخی؛ ارتقای مفهوم برادری به سطح ارتباط با برگزیدگان و پیامبران الهی؛ جهت‌دادن برادری به ارتباطی حقیقی و ارزش‌‌مدار؛ تغییر انگارة اجتماعی برادری؛ شکست سطوت توهم برادری جاهلانه؛ و پیش‌نهاد انگاره‌ای صحیح از مفهوم برادری که بر ایمان و اخلاق مبتنی می‌شود و هدف از آن حصول سعادت در جهان آخرت و کسب رضایت الهی است و ثمرة آن ایجاد فضایی آرام و سرشار از حمایت و هم‌راهی و حتی ایثار در میان افراد جامعه است. استفاده از این آموزة قرآن در جهان امروز، که در سراشیبی انحطاط اخلاقی است، هم پیوندهایی حقیقی در جامعه ایجاد می‌‌کند و هم دل‌‌ها را در راه رشد و کمال هم‌راه می‌کند.

کلیدواژه‌ها: قرآن؛ برادری؛ مردم‌شناسی؛ فرهنگ؛ انگاره

نویسنده:

مهدی مطیع: دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه اصفهان

فصلنامه مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی - دوره 1، شماره 3، پاییز 1396.

برای مشاهده کامل مقاله روی فایل مقابل کلیک کنید.