از هفته نجوم در ایران و برنامه‌هایی که به مناسبت روز جهانی نجوم یعنی 21 آوریل در گوشه‌گوشه کشور صحبت می‌کنیم. رویدادی کاملا خودجوش که قریب به دو دهه است با مشارکت‌ نهادهای مردمی و علاقه‌مندان به نجوم در سراسر کشور برگزار می‌شود. هماهنگی‌های این برنامه زیر نظر انجمن نجوم ایران انجام می‌شود و استانداردهای بخصوصی برای برگزاری دقیق و علمی این برنامه سال‌هاست تعریف شده است. آشنایی با شرایط زندگی در دیگر سیاره‌ها، تماشای گودال‌های سطح ماه با تلسکوپ، تشریح چگونگی پیدایش و تکامل ستاره‌ها بر اساس آخرین یافته‌های اخترفیزیکدانان، نمایش تصاویری خیره‌کننده از ژرفای آسمان شب در قالب تابلوها، پوسترها و برنامه‌های نمایش اسلاید و همچنین ارائه سخنرانی و برپایی غرفه‌های آشنایی با امکانات و توانمندی‌های مراکز فعال نجوم در ایران از پربسامدترین رویدادهایی است که در جریان هفته نجوم برگزار می‌شود و خانواده‌ها و علاقه‌مندان را بیش از پیش به دنیای علم علاقه‌مند می‌کند.

احتمالا برایتان جالب است اگر بدانید در میان تمام کشورهای منطقه خاورمیانه، ایران پویاترین و بالنده‌ترین جامعه منجمان آماتور و علاقه‌مندان به نجوم را دارد. سبک برگزاری رویدادهایی مانند روز نجوم در ایران همواره مورد اشاره و تشویق کشورهای صاحب سبک در ترویج علم بوده و به نوعی می‌توان آن را نماد برگزاری یک رویداد علمی مردم‌نهاد و بی‌حاشیه در کشوری در حال توسعه دانست.

جمعه هفته گذشته آسمان‌نمای گنبد مینا در پارک نوروز تهران فضای بیرونی خود را در اختیار گروه‌ها و انجمن‌های داوطلب برگزاری روز نجوم در تهران قرار داد و جمعه 7 اردیبهشت نیز قرار است در برج میلاد تهران، مرکز علوم و ستاره‌شناسی تهران و رصدخانه کانون پرورش فکری در زعفرانیه تهران میزبان علاقه‌مندان به نجوم باشند. در ادامه گفت‌وگوی اختصاصی جام‌جم را با مدیران برگزارکننده مراسم روز نجوم در تهران خواهید خواند. آنها از رویکرد مراکز خود برای برگزاری برنامه‌ای سخن گفته‌اند که در جریان آن هر سال داوطلبان بسیاری سراغ مردمی غریبه‌ می‌روند که آخر هفته آمده‌اند از پارک یا مراکز علمی و فرهنگی شهر بازدید کنند و ناگهان با کسانی روبه‌رو می‌شوند که می‌خواهند دانش خود را درباره نجوم با آنها به اشتراک بگذارند!

برج میلاد، کانون علاقه‌مندان در روز پایانی هفته نجوم در تهران

کسانی که معمولا آخر هفته برای استفاده از امکانات فرهنگی و تفریحی برج میلاد عازم این مکان می‌شوند حتما به یاد دارند که هر سال در یک روز جمعه در اردیبهشت ماه، تلسکوپ‌ها، غرفه‌ها سخنرانی‌ها و نمایشگاه تصاویر نجومی در این محل آماده آشناسازی عموم مردم با دنیای نجوم است. این برنامه جمعه همین هفته نیز قرار است در برج میلاد برگزار شود.

نفیسه نعیمی‌پور، سرپرست باشگاه نجوم برج میلاد تهران در پاسخ به این پرسش که چه اتفاقی افتاده است که برج میلاد تهران چند سالی است به کانون مروجان نجوم برای آشنایی عموم مردم با نجوم تبدیل شده است، می‌گوید: مدیران برج میلاد چند سالی است با رویکرد فرهنگی به حوزه ترویج علم نگاه می‌کنند. برای تشویق جوانان به انجام فعالیتی مثبت چه کاری بهتر از پرداختن به علم و بویژه دانش نجوم. وی می‌افزاید: در برج میلاد چند سالی است نهادی غیرحقوقی به نام باشگاه نجوم برج میلاد تهران زیر نظر مدیران آغاز به کار کرده است. اکنون حدود شش سال است که روز نجوم با همکاری مجله نجوم در برج میلاد تهران در حال برگزاری است و خوشبختانه اقبال عمومی خوبی از جانب مردم و فعالان این حوزه به آن شده است. نعیمی‌پور تصریح می‌کند: ما تلاش داریم به وظیفه خود در ترویج علم عمل کنیم. مراکزی مانند برج میلاد که زیرمجموعه شهرداری‌ها هستند در تمام دنیا نقش اصلی را در ترویج علم عهده دارند. علت این است که شهرداری‌ها امکانات بیشتری برای تعامل با عموم مردم دارند. مخاطب ما مردم عادی علاقه‌مند به علم هستند. از کودکان چهار یا پنج سال تا دانشجویان و میانسالان و حتی سالمندان 90 ساله می‌توانند در برنامه‌های روز نجوم برج میلاد به صورت رایگان شرکت کنند و با جاذبه‌های این علم آشنا شوند.

آسمان ابری مراکز رصد و نجوم کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان

برگزاری روز نجوم در ایران از سال 1380 در ایران با ابتکار معلمان و دانش‌آموزان رصدخانه کانون پرورش فکری در زعفرانیه تهران آغاز و بعدها به جریانی در ترویج نجوم در ایران تبدیل شد. دکتر محمدرضا نوروزی، مشاور علمی و از مدرسان باسابقه نجوم در رصدخانه زعفرانیه تهران درباره برنامه‌های امسال این مرکز می‌گوید: رصدخانه زعفرانیه نیز به روال هر سال خود در هجدهمین سال برگزاری این رویداد از ساعت 14 تا 21 برنامه‌های روز نجوم را برگزار می‌کند. تعداد غرفه‌ها کمتر از سال‌های گذشته است، اما تلاش داریم با کیفیت بیشتری کار آشنایی عموم مردم با دنیای نجوم را پیش ببریم. پیش‌بینی هواشناسی حاکی از این است که احتمالا هوای ابری و تا حدودی بارانی را ممکن است پیش رو داشته باشیم. با این حال اگر شرایط جوی مساعد باشد رصد ماه، خورشید و ... را با تلسکوپ گنبد رصدخانه انجام خواهیم داد. در سالن رصدخانه نیز سخنرانی‌هایی با موضوعات جذاب برای عموم مردم خواهیم داشت.

با وجود سابقه طولانی و سبک خاص این مرکز در برگزاری مراسم روز نجوم، در سال‌های اخیر مسئولان و دانش‌آموختگان رصدخانه زعفرانیه با مشکلات زیادی برای برگزاری مراسم این روز دست به گریبان بوده‌اند و بارها تا مرز تعطیلی این فعالیت داوطلبانه و البته عام‌المنفعه پیش رفته‌اند. دکتر نوروزی با اشاره به مشکلات این مرکز از تغییرهای پی‌درپی مدیران کانون پرورش فکری گلایه‌مند است و به جام‌جم می‌گوید: تغییر تقریبا سال به سال مدیر عامل کانون در چهار سال اخیر که بالطبع تغییر مدیران میانی را نیز در پی دارد، باعث شده کانون نتواند سیاستگذاری‌های میان‌مدت و بلندمدت روشنی برای توسعه فعالیت‌های آموزشی و ترویجی مراکز نجوم خود داشته باشد. به نظر می‌رسد تکلیف بخش نجوم با کانون پرورش فکری مشخص نیست.

این مدرس باتجربه که سابقه کارشناسی بسیاری از برنامه‌های علمی و نجومی رادیو و تلویزیون را دارد، تأکید می‌کند: در دوره‌ای مراکز متعددی با عنوان مراکز نجوم و علوم در کانون پرورش فکری تشکیل شد که بخش عمده‌ای از علتش به موفقیت‌های مرکز نجوم و رصد کانون در زعفرانیه تهران برمی‌گشت. مدیران کانون می‌دیدند این مرکز موفق عمل می‌کند و مورد اقبال عمومی و رسانه‌هاست، لذا احساس کردند مرکز نجوم چیز خوبی است! اما بدون توجه به علت اصلی موفقیت این مرکز و این‌که این‌گونه فعالیت‌ها اصولا هزینه‌بر است، شروع به راه‌اندازی مراکز نجوم متعددی در تهران و شهرهای مختلف کردند. تصور می‌کردند شاید بتوانند بهره‌برداری اعتباری خاصی از این مراکز داشته باشند. در حالی که توجه نداشتند صرف راه‌اندازی مرکز و امکانات فیزیکی‌اش کاری از پیش نمی‌برد. آنچه موجب موفقیت رصدخانه زعفرانیه شد، معلمان و ساختار نرم‌افزاری خاصی بود که با گذر زمان در فضایی محدود با ابتکار مروجان باسابقه علم ایجاد شده بود.

نوروزی تصریح می‌کند: ما همیشه در رصدخانه زعفرانیه وضع بهتری در مقایسه با سایر مراکز نجوم کانون داشته‌ایم، اما این هم تا یک جایی کار می‌کند. در بازار، مثل معروفی وجود دارد و آن هم این است که هرچقدر هم سرمایه‌دار باشید باید کاسبی کنید تا حساب شما کار کند و سرمایه‌تان از دست نرود. کانون کماکان از همان اعتبار قدیمی رصدخانه زعفرانیه استفاده می‌کند و تلاشی برای تولید محتوای جدید و تربیت نسل جدید معلمان باانگیزه نمی‌کند و با این شرایط، مراکز نجوم کانون طبیعی است که روزبه‌روز ضعیف‌تر شوند. این طرز فکر مدیران کانون که باید مراکز کانون جایی برای کسب درآمد و خودگردان شوند، تصوری کاملا اشتباه است. کار کانون فرهنگی است و برای فرهنگ باید هزینه کرد.

مشاور علمی رصدخانه زعفرانیه می‌افزاید: موفقیت یا عدم موفقیت کانون پرورش فکری را باید در قالب یک مجموعه در هم تنیده دید. به این معنی که وقتی کانون در روزگار اوج خود بود، بخشی از تولیدات محتوایی‌اش در حوزه نجوم انجام می‌شد و بخشی از گردهمایی‌ها و برنامه‌ها در حوزه نجوم بود. در حالی که اکنون می‌بینید مدت‌هاست کتابی در بخش انتشارات کانون در حوزه نجوم منتشر نشده، تولیدات کانون و از جمله نجوم آن تقریبا به صفر رسیده و در این حالت افت مراکز نجوم کانون نیز دور از انتظار نیست.

مرکز علوم و ستاره‌شناسی تهران، جایی برای آشنایی عملی با نجوم

ساختمانی زیبا با درختانی تنومند و سر به فلک کشیده در یکی از مناطق شمال تهران. اینجا مرکز علوم و ستاره‌شناسی تهران است که طی 18 سال اخیر نقش مهمی در آشنایی دانش‌آموزان و علاقه‌مندان به نجوم و شاخه‌های گوناگون دنیای علم با جاذبه‌های این فضا داشته‌است. اگر بخواهیم منصف باشیم، سطح امکانات این مرکز با بسیاری از موزه‌های علم شهرهای همتراز تهران در دنیا قابل مقایسه نیست. امام مهم این است که از همین امکانات سعی می‌شود به بهترین شکل ممکن در تعامل با مردم استفاده شود.

امیرحسین چیذری، مدیر مرکز علوم و ستاره‌شناسی تهران درباره برنامه‌های این مرکز در هفته نجوم سال 97 به جام‌جم می‌گوید: پنجشنبه 6 اردیبهشت، مرکز علوم و ستاره‌شناسی برای روز و هفته جهانی نجوم به روال هر ساله در برنامه‌ای هماهنگ با تمام مراکز مروج نجوم در ایران مانند انجمن نجوم ایران و مجله نجوم، برنامه‌ای با هدف آشنایی عموم مردم با دانش نجوم برگزار می‌کند. امسال نیز سعی داریم با ایجاد تفاوت‌هایی در شکل اجرای برنامه اثربخشی آن را بالاتر ببریم. برنامه اصلی ما فردا پنجشنبه از ساعت 17 تا 21 با سخنرانی‌های عمومی آغاز می‌شود. موضوع این سخنرانی‌ها در زمینه آشنایی با کشفیات و مطالعه شهابسنگ‌ها در ایران، آشنایی با مفاهیم علم و شبه‌علم و معرفی برنامه‌های آموزشی و ترویجی مرکز علوم و ستاره‌شناسی تهران است. وی می‌افزاید: همچنین مسابقه‌های نجومی برای بازدیدکنندگان برگزار خواهیم کرد و به سه نفر از علاقه‌مندانی که بهترین پاسخ‌ها را بدهند، جوایزی اهدا خواهد شد. بعلاوه یکی از مدرسان مرکز قرار است در بین سخنرانی‌ها آزمایش‌های فیزیک و نجوم را برای بازدیدکنندگان انجام دهد و نهایتا با فرارسیدن شب، رصد ماه و سیاره‌‌ها و دیگر اجرام آسمانی با تلسکوپ 14 اینچی مستقر در گنبد مرکز علوم و ستاره‌شناسی تهران که از بزرگ‌ترین تلسکوپ‌های تهران است، به صورت رایگان برای بازدیدکنندگان امکان‌پذیر خواهد بود.

چیذری با اشاره به این که از ساعت 15 تا 17 نمایشگاه انسان و فضا در طبقه دوم مرکز علوم و ستاره‌شناسی برگزار می‌شود، می‌گوید: این نمایشگاه در واقع مجموعه اشیای نفیس و کم‌نظیر فضایی و فضانوردی متعلق به سیروس برزو، مروج نام‌آشنای دانش فضایی و فضانوردی است که برای آشنایی عمومی مردم با تاریخ فضانوردی و زندگی در فضا به مناسبت روز و هفته جهانی نجوم برگزار می‌شود.

با وجود بالارفتن علاقه‌مندی عمومی به علم و در شرایطی که بسیاری از مراکز نجومی بویژه دانشگاهی کشور همچنان تمایلی برای ارتباط با عموم مردم در مناسبت‌های علمی خاص مانند هفته نجوم ندارند و ترجیح می‌دهند برای مجموعه تحت مدیریت خود «دردسر» نسازند، مرکز علوم و ستاره‌شناسی تهران به گواهی مشاهدات نگارنده در سال‌های اخیر، معمولا به بهترین شکل خود با توجه به امکانات و بضاعت شهرداری در برگزاری برنامه‌های روز نجوم می‌کوشد. از مدیر مرکز علوم و ستاره‌شناسی تهران پرسیدم چگونه است که شما به عنوان مدیر این مرکز چنین حمیتی را در خود و کارکنانتان پرورش داده‌اید؟ وی در پاسخ می‌گوید: شعار همه موزه‌ها و مراکز علم همواره بر ارتباط با مردم تاکید دارد. هدف هفته جهانی نجوم نیز همین است؛ چنان که شعار هفته نجوم امسال «تماشای آسمان برای همه» است و همین امر بر اهمیت ارتباط رودررو و فضای تعاملی هر چه بیشتر با مردم تاکید دارد. ما همیشه تاکیدمان این بوده که برنامه‌ها و بویژه سخنرانی‌های روز نجوم باید برای عموم مردم قابل استفاده باشد و از پرداختن به جزئیات تخصصی در برنامه‌های عمومی پرهیز شود. ما به این‌گونه جزئیات در باشگاه‌های نجوم و فیزیک در مرکز علوم می‌پردازیم. بنابراین برگزاری روز نجوم و رصد آسمان با تلسکوپ وظیفه اصلی ما به‌عنوان یک مرکز دولتی است. ما مایلیم از کم‌سن ‌و سال‌ترین بچه‌ها تا سالمندان از سنین مختلف تجربه تماشای آسمان با تلسکوپ و آشنایی با مبانی نجوم را در مرکز علوم و ستاره‌شناسی پیدا کنند. هم مدیران قبل از من این کار را کرده‌اند و هم پس از من این رویکرد ان‌شاءا... ادامه خواهد داشت. مراکز علم مانند کارگاهی آموزشی برای عموم مردمی هستند که تئوری را در مدرسه و دانشگاه می‌آموزند و در مراکز علم باید بیایند و کار انجام بدهند و در عمل با مسائل علمی آشنا شوند.

روز نجوم پرشور رصدخانه زعفرانیه

اگر جمعه همین هفته به رصدخانه زعفرانیه سر بزنید خواهید دید فضای پرشوری در بوستان زعفرانیه برپاست. بیشتر اولیا از این که می‌بینند فرزندشان با تبحری مثال زدنی از دانسته‌های نجومی خود برای مردم سخن می‌گوید، لذت می‌برند. دیگر پدر و مادرها هم مایلند فرزندانی چنین فعال داشته باشند و همین عامل انگیزه بسیاری از علاقه‌مندان برای پیوستن به خانواده دانش‌آموختگان این مرکز متعلق به کانون پرورش فکری است.

دکتر نوروزی درباره این‌که چطور شد چنین فضایی در رصدخانه زعفرانیه پایه‌ریزی شد، به جام‌جم می‌گوید: در روزگار اوج فعالیت‌های رصدخانه زعفرانیه، قاعده‌ای را پایه‌گذاری کردیم به این صورت که برگزاری مراسم روز نجوم رصدخانه در هر سال به عهده دانش‌آموختگان ورودی سال قبل است. در این حالت دانش‌آموختگان قدیمی‌تر نقش کمک‌کننده داشتند و به این ترتیب نوعی رقابت نانوشته بین دانش‌آموختگان دوره‌های مختلف رصدخانه ایجاد می‌شد. این هیجانی خوب ایجاد می‌کند و حس یک خانواده بزرگ را به اعضای رصدخانه ما می‌دهد. مشاور علمی رصدخانه تصریح می‌کند: ما معلم‌های خیلی خوبی داشتیم که همیشه به روز بودند و از مراکز علمی روز دنیا بازدید می‌کردند. اما اکنون به دلایل مختلف بسیاری از آنها را از دست داده‌ایم. با این حال کماکان به بهترین وجه تلاش خود را می‌کنیم. ما نباید فراموش کنیم که روز نجوم، فرصتی برای لذت بردن مردم و البته خود ما از تماشای آسمان شب است. ما قرار است این لذت را با مردم شریک شویم. ما آدم‌های حرفه‌ای به معنای این که از این مسیر کسب درآمد کنیم، نیستیم. چیزی برای عرضه کردن در این روز بجز دانایی خود نداریم.

نوروزی در پایان تأکید می‌کند: اشکال بسیاری از مراکز نجوم در برگزاری روز نجوم این است که خیلی وقت‌ها مراسم روز نجوم به محملی نمایشگاهی تبدیل می‌شود و برگزارکنندگان می‌نشینند تا مردم سراغ آنها بیایند. همین امسال آسمان‌نمای گنبد مینا اشتیاقی برای بازدید مردم ایجاد نمی‌کرد و روال معمول خود را داشت. بیشتر گردانندگان رصدخانه‌های دانشگاهی نیز در این روز کماکان میلی برای ارتباط رودررو با مردم ندارند و این با فلسفه روز و هفته نجوم در تعارض است.