1-2- احتمال تجزیه عراق و مسائل قومیت

در حالت کلی، هر تغییری در ژئوپلیتیک قومی کشورهای همسایه، بر بافت قومی ایران نیز مؤثر است. شکاف های اجتماعی عراق و حفظ تعادل میان هویت های مستقل کرد، سنی و شیعه در مناطق شمالی، میانی و جنوبی، همواره برای سیاست خارجی ایران چالش بوده است. تجزیه عراق به مناطق شیعی، سنی و کرد سال هاست که در قالب های مختلف مانند طرح خاورمیانه بزرگ و نظایر آن مطرح است؛ این موضوع در بحران 2014، بدین دلیل قوت گرفته است که نمود اولیه عدم توازن ناشی از ظهور داعش در خاورمیانه، «تغییرهای ژئوپلیتیکی منطقه» است. تسلط داعش بر 40 تا 50 درصد از خاک عراق در سال 2014 (Gunter, 2014: 1)، ژئوپلیتیک نوینی را در منطقه ایجادکرده، از ورود کنش گران جدید به عرصه خاورمیانه حکایت دارد.

تضعیف دولت مرکزی عراق در سال های اخیر و تقویت پایگاه گروه های قومی در کنار توسعه ارضی داعش با کنترل بخش اعظم استان الانبار و شهر موصل، مرز ملی عراق و سوریه را به کلی دگرگون کرده است؛ به علاوه، موفقیت کردها در مهار پیشروی داعش، وزن  سیاسی و نظامی آنها را در معادلات خاورمیانه بالابرده است. کردها در شرایط جدید عراق، تاحد امکان تلاش کرده اند نفوذ سیاسی، اقتصادی و ژئوپلیتیکی خود را تقویت کنند. مناطق تحت کنترل اقلیم کردستان به طور تقریبی دوبرابر شده که ازلحاظ راهبردی (استراتژیکی) به دلیل تصرف استان کرکوک و منابع عظیم انرژی آن، حیاتی است؛ بحران داعش، همچنین نه تنها کاهش تولید نفت این منطقه را موجب نشده، آن را تسریع کرده است (صالحی و مرادی نیاز، 1394: 115 تا 121).

تجزیه ارضی عراق، دو پیامد اصلی برای ایران دارد: ابتدا، استقلال کردستان که به معنای تثبیت هارتلند و عمق راهبرد (استراتژیک) اقلیت تجزیه طلبان ایرانی است؛ هرچند بخشی از این گرایش تجزیه طلبانه در سیاست های نادرست داخلی ریشه دارد، بخش اعظم آن، از عوامل بیرونی، منبعث است. تشکیل کشور مستقل کردستان به معنی وجود همسایه ای ناهمساز است که بخش زیادی از توان بازدارندگی ایران باید برای مهار آن صرف شود؛ درواقع، کردستان مستقل تهدیدی وجودی[10]برای ایران خواهد بود.

پرواضح است که یک دولت شکست خورده[11] بر این منطقه حاکمیت خواهد یافت که مسئولیت پذیری آن در قبال امنیت مرزهای ایران، حداقل خواهدبود (امیدی، 1393)؛ مسئله بعدی، تثبیت موقعیت داعش و تشکیل دولت مستقل توسط آن است که به واسطه گستره ارضی که برای خود تعریف کرده، می تواند ضمن تبدیل منطقه به محل تولید تروریسم، ایران را با تهدید وجودی مواجه کند. به طور طبیعی، حفظ عراق یک پارچه، مهم ترین مسئله مؤثر بر روابط آتی دو کشور است.

2-  سطح منطقه ای

2-1- شکاف در ژئوپلیتیک شیعی و محور مقاومت

 در تحلیل تأثیر نهضت های شیعی در سطح منطقه، مسئله عمده، قدرت تأثیرگذاری جامعه شیعیان بر سیاست ها و تحولات منطقه است. ایران با بیش از 90 درصد، بیشترین جمیت شیعی را دارد (Pewforum, 2009: 3-4) و حدود 60 درصد منابع انرژی منطقه نیز در مناطق شیعه نشین قراردارد (Leigh, 2008: 3). ژئوپلیتیک شیعه به مفهوم امتداد جغرافیای سیاسی شیعیان در کشورهای مختلف با هارتلندی ایران است. بهره گیری از ژئوپلیتیک شیعی به معنای سیاست خارجی ایدئولوژیک نیست، مقصود، ایجاد روابط دوستانه با دولت های ملی و گروه های سیاسی هم گرا برای تأمین منافع و امنیت ملی ایران است؛ هرچند ایران با اهل تسنن نیز رابطه ای ویژه دارد که حماس، نمونه شاخص آن است (برزگر، 1388: 128 و پورحسن، 1393).

 عراق کانون اصلی سیاست خارجی ژئوپلیتیک محور ایران است. سقوط موصل و بخشی بزرگ از الانبار، زمینه را برای طرح نهایی داعش، یعنی تأسیس خلافت اسلامی خودخوانده مهیاکرد. از اصلی ترین اهداف داعش که در بیانیه های آن نیز منعکس شده، تغییر نقشه جغرافیایی منطقه است (صالحی و مرادی نیاز، 1394: 105).

داعش با هدف گرفتن مرزهای ملی که گروه های قومی در اطراف آن گسترده هستند، تهدید بالفعلی برای ژئوپلیتیک شیعی است. تأکید داعش بر اختلاف ریشه دار مذهبی با شیعه ایرانی و نشان دادن خطر آن در هلال شیعه، زمینه های جذب نیرو و امکانات را شکل می دهد. ورود حزب الله در مبارزه با داعش، عناد آنان را نسبت به محور مقاومت تشدیدکرده است (شیرودی، 1394: 94). 

جرج فریدمن،[12] مدیر اندیشکده اسراتفور[13]معتقد است داعش، علاوه بر بعد تروریستی، قدرتی متمرکز است که برای بسط ژئوپلیتیک قلمرو خود توانایی دارد؛ وی معتقد است که از نظر ایران، داعش، دارای این توان است که دولت بغداد را سرنگون کند و موقعیت ایران را در عراق با چالش مواجه سازد؛ بنابراین تسلط داعش حتی بر بخش هایی کوچک از عراق هم برای ایران، پذیرفتنی نیست (فریدمن، 1393).

داعش، نشانه غلبه دشمن درون دینی مسلمانان بر دشمن خارجی است. گروه های تکفیری با تبدیل دشمن برون دینی به دشمن درون دینی، جهان اسلام را از درون به چالش طلبیده اند. تکفیری ها با تقسیم دشمنان خود به دور و نزدیک، شیعیان و اهل سنت را دشمن نزدیک می دانند. یک هدف این طرح (ایده)، تضعیف محور مقاومت در منطقه است. مناطقی تحت تصرف داعش، ارتباط فیزیکی ایران با محور مقاومت و عمق استراتژیک ایران از عراق تا لبنان را هدف قرار داده است (پورحسن، 1393:)؛ مانند شهرهای اطراف رود فرات، نظیر حدیثه، قائم و بخشی از جاده بغداد-رمادی که در نزدیک مرز سوریه قراردارد. 

2-2- تهدید محیط امنیتی منطقه ای و دفاع فعال تهاجمی ایران

 محیط امنیتی کشورها محصول تعامل عواملی متعدد است که درمجموع، ساختار و موازنه قدرت را شکل می دهند؛ این محیط عوامل قدرت و ضعف، تهدید و فرصت یک کشورا را تعیین می کند و از خود آن کشور نیز تأثیرمی پذیرد (امینیان، 1390: 6)؛ سیاست دفاعی دولت نیز واکنشی است به تهدیدهای برخاسته از محیط امنیتی خود و بسته به اهداف، منافع، ارزش های اساسی و میزان گستره این محیط، متفاوت است و باعث می شود هر دولت، محیط امنیتی خود را در عرصه های جهانی، منطقه ای یا به طور صرف، داخلی تعریف کند (کرمی، 1380: 47).

محیط امنیتی منطقه ای، عرصه نزدیک و تأثیرگذار دولت است و مجموعه ای از بازیگران دولتی و غیردولتی را دربرمی گیرد. مجاورت جغرافیایی در کنار قابلیت های تهاجمی و ایدئولوژیکی از اصلی ترین متغیرهای مؤثر بر درک دولت ها از تهدیدهای امنیتی این محیط است (اسدی، 1388: 122)؛ بازیگران موجود در این محیط به حلقه های فوری و غیرفوری تقسیم می شوند. درخصوص ایران، کشورهای همسایه، منطقه قفقاز و خلیج فارس، حلقه فوری و کشورها و مناطقی مانند سوریه، لبنان، اردن، فلسطین و آسیای مرکزی، حلقه غیرفوری امنیتی ایران هستند.

شرط توازن امنیت در محیط  منطقه  ای، معادله امنیتی «برد-برد» است لذا برای مقابله با تهدیدهای منطقه ای ایران به ویژه حضور آمریکا، یک پایه اصلی راهبرد دفاعی ایران بر «راهبرد امنیت به هم پیوسته»، استوار شده است؛ در چارچوب این راهبرد، هرگونه ایجاد ناامنی برای ایران، به معنای ناامنی برای منطقه است و رفع تهدیدهای امنیتی ایران، مهم ترین اصل ثبات سازی در منطقه به  شمارمی آید؛ هدف اصلی این راهبرد، قبول نقش ایران ازسوی آمریکا و بازی برد-برد در معادلات امنیت منطقه ای است. متغیر مهم راهبرد امنیت به هم پیوسته، «دفاع فعال تهاجمی» و حضور فعال ایران در تحرک های سیاسی- امنیتی حلقه امنیتی فوری است (برزگر، 1388:) که بر لزوم مقابله با بی ثباتی و پیشگیری از تهدیدهای امنیتی آینده تأکیددارد.

ظهور داعش، تهدیدی عمده برای حلقه فوری امنیتی ایران است که در ابتدای سال 2015، تا 50 کیلومتری مرزهای غربی ایران در نزدیکی شهرهای جلولا و سعدیه در استان دیاله نفوذکرد. طبیعی است که ایران به انتظارنمی نشیند تا به حمله داعش به مرزهایش پاسخ دهد بلکه سعی می کند با ایجاد عمق راهبرد (استراتژیک) لازم، خط مقدم های خود در مقابل داعش را تا استحکام محور مقاومت و تقویت بیداری اسلامی گسترش دهد؛ لذا، مقابله کنونی ایران با داعش، عمیق تر از مجادله با طالبان است؛ زیرا طالبان هدف خود را در مبارزه با کفر می بیند اما داعش، شیعه را دشمن اصلی می داند (شیرودی، 1394: 91)؛ بدین لحاظ، دفاع فعال ایران در بحران 2014 با حضور  استراتژیست های نظامی و ایفای نقش مستشاری و هدایت عملیات تحقق یافت.

 حمایت از دولت های عراق و سوریه از مهم ترین عوامل پیشبرد رویکرد سیاسی- امنیتی ایران در خاورمیانه است. ایران پس از چند دهه حمایت از این نظام ها، نباید به راحتی آنها را ازدست بدهد. راهبرد ایران در مساعدت های مستشاری به ارتش عراق در قالب ارتقای تحرک بسیج مردمی «حشدالشعبی» با نقش بارز «سردار سلیمانی» با موفقیت همراه بوده است (نیاکوئی و مرادی  کلارده، 1394: 148).

2-3- شکل گیری ائتلاف های منطقه ای ضد ایران با محور تروریسم

 نوواقع گرایان تدافعی، موازنه تهدید را انعکاس شرایط آنارشیک و تغییرپذیر بین المللی می دانند. از نظر والت، هرگونه ائتلافی به همکاری های منطقه ای و احساس تهدید مشترک، نیازمند است. اقدام های ایران در حفظ محور مقاومت و تلاش های محور غربی- عربی ضد ایران و مهار جنبش های شیعی، باعث شده که ائتلافی میان عربستان، ترکیه و اسرائیل بر محور گروه های تروریستی در عراق با هدف مهار ایران شکل بگیرد. عربستان، آبشخور اصلی گروه های تروریستی در عالم اسلام است و برای تصاحب رهبری جهان اسلام، برای جایگزینی نظم وهابی در منطقه می کوشد. ریاض تلاش می کند از وهابیت که مذهب رسمی این کشور است (حلبی، 1388: 92)، به عنوان ابزار دستیابی به اهداف سیاست خارجی استفاده کند.

 اصل تکفیر به عنوان منشأ مشروعیت وهابیون (Ibrahim, 2006: 20)، مهم ترین مبنا را برای جنایات گروه هایی مانند داعش فراهم می کند. عربستان متعاقب بهار عربی، به انحای مختلف تلاش کرد که جایگاه شیعیان را در عراق مخدوش سازد. مقابله و مخالفت با تحرک بسیج مردمی، فشار به غرب و دولت عراق در عدم بهره گیری از حشدالشعبی و حمایت های مالی، تسلیحاتی و اطلاعاتی از جریان های تکفیری، بخشی از اقدام های عربستان متعاقب تحولات اخیر بوده است.

 بسیاری بر این نظرند که ارتش عراق به تنهایی، گسیخته و ناتوان است و بدون نیروهای حشدالشعبی و نقش ایران، قادر نیست که با داعش مقابله کند بااین حال، فشار زیاد ریاض و کشورهای دیگر عربی به غرب و برخی دولت مردان عراقی، باعث تأخیر در عملیات آزادسازی تکریت و عدم نقش آفرینی نیروهای شیعه در الرمادی شد که به سقوط این شهر به دست داعش در اردیبهشت 1394 انجامید (نیاکوئی و مرادی  کلارده، 1394: 148 و 149).

ترکیه، کشور دیگر حاضر در این ائتلاف است. سیاست خارجی ترکیه در قبال عراق به دو مرحله پیش و پس از سال 2010 تقسیم می شود. از سال 2005 تا 2010، راهبرد ترکیه برمبنای توسعه روابط با همسایگان به عنوان اصل اساسی نوعثمانی گری استوار بود و ترکیه، سیاستی متعادل در قبال جریان های داخلی عراق را مدنظرداشت (Davoutoglu, 2008, 81–82) اما پس از انتخابات 2010 و فرایند طولانی تشکیل دولت، ترکیه با حمایت از گروه های سنی، درصدد استفاده از فضای واگرایانه به نفع خویش برآمد (Katzman, 2013: 33).

 سیاست خارجی ترکیه به رغم تفاوت ساختاری با عربستان در حمایت از نظم های متضاد اخوانی- سلفی در بهار عربی، در عراق و سوریه به سمت تشکیل بلوک سنی به همراه عربستان و کشورهای عرب در مقابل ایران سوق یافته است. ترکیه و عربستان در عراق درخصوص هم گرایی دولت شیعی با ایران و آنچه فرقه گرایی در دولت عراق در برخورد با گروه های سنی می خوانند، اتفاق نظردارند (Ataman, 2012). تشکیل گروه ارتش آزاد عراق، متشکل از بازماندگان ارتش بعثی، اقدام ترکیه در جهت بی ثباتی عراق است.

ترکیه در محاصره شیعیان ترکمن عراقی در شهر آمرلی توسط داعش، فقط نقش نظاره گر را ایفاکرد. برخی بر این نظرند که ترکیه می کوشد با استقرار نظامیان خود در منطقه کردستان عراق و ایجاد مناطق حائل با حمایت غرب، شرایط انضمام این مناطق به ویژه کرکوک را به سرزمین خود فراهم سازد. ترکیه، یکی از خریداران نفت داعش نیز به شمارمی رود و این گروه نفت استخراجی در عراق و سوریه را با قیمت نازل 25 دلار در بشکه به ترکیه می فروشد (RT, 20/12/2015). درمجموع می توان گفت که استمرار وجود چندجانبه گرایی در سیاست خارجی ترکیه، موجب شده است تا این کشور با کنارنهادن راهبرد، مشکلات صفر با همسایگان به یکی از مهم ترین حامیان گروه های تروریستی نظیر داعش تبدیل شود.

ضلع سوم این ائتلاف، اسرائیل است. نویسنده امپراتوری شیطانی درباره روابط عربستان-اسرائیل می نویسد: «دشمنی اسرائیل تقریبا متوقف شده است و شاید تبدیل به یک متحد شود» (اندیشکده راهبردی تبیین، 1392). اسرائیل بیشترین نفع را از تجزیه دولت هایی بزرگ مانند عراق و سوریه و درگیری داخلی کشورهای اسلامی می برد. در عراق برقراری ثبات به دلیل تثبیت قدرت گروه های شیعی، امنیت مرزهای ایران و مهار گرایش گریز از مرکز کردها، برای اسرائیل قابل قبول نیست (Shay, 2014).

مقام های ارشد داعش نیز، به صراحت، اسرائیل را دشمن دور خود معرفی کرده اند. داعش ضمن محکوم کردن روز جهانی قدس، در خلال جنگ 51 روزه اسرائیل ضد فلسطین در نوار غزه، در پاسخ به این پرسش که چرا به کمک مردم غزه نمی رود، در پیامی اینترنتی اعلام کرد که خداوند متعال در قرآن، از دشمن نزدیک یعنی منافقان سخن گفته، بیان می کند که خطر آنها از کافران اصلی بیشتر است (پورحسن، 1393:).

در افق اندیشه داعش، مقابله محور مقاومت با اسرائیل، جنگی ملی برای بازپس گیری مناطق ازدست رفته است، نه جهاد موردنظر داعش؛ این موضوع، هم  تکمیلی اهداف منطقه ای اسرائیل و گروه های تکفیری را فراهم می آورد. تل آویو با آموزش، ارائه خدمات درمانی پوشش رسانه ای و... از داعش حمایت می کند؛ داعش نیز با تبدیل مناقشه صهیونیستی- اسلامی به مناقشه اسلامی- اسلامی، اهداف اسرائیل را دنبال می کند.

  3-سطح فرامنطقه ای

       شکاف های اجتماعی عراق در شرایط ظهور داعش، سیاست خارجی ایران را در سطح بین المللی در برابر آمریکا و متحدان منطقه ای آن قرارداده است. شکل گیری ائتلاف های منطقه ای که توضیح داده شد نیز در چارچوب راهبرد کلان نیابتی سیاست خارجی آمریکاست که هدف بازگشت اوضاع به پیش از جنبش های اجتماعی 2010 را دنبال می کند. آمریکا به جای حضور مستقیم         می کوشد از طریق بسیج نیروهای اجتماعی، سازماندهی گروه های شبه نظامی و به کارگیری بازیگران منطقه ای و گروه های فروملی به اجرای سیاست های خود بپردازد.

آمریکا سعی دارد از طریق بحران سازی و تصاعد بحران، مانند سال های پس از اشغال عراق از قابلیت ایدئولوژیک و ژئوپلیتیک عربستان و سایر متحدان خود در حمایت از داعش برای کنترل قدرت منطقه ای ایران استفاده کند (متقی و پوستینچی، 1390:)؛ درواقع در بحران کنونی خاورمیانه، این منازعه نیابتی، میان دو دسته بازیگران جریان دارد: نخست، آمریکا و کارگزان منطقه ای آن یعنی عربستان، ترکیه، اسرائیل و  گروه های داعش و القاعده و دوم، ایران، عراق، سوریه و حزب الله هستند که به مقابله با سیاست های گروه اول می پردازند (هدایتی شهیدانی و مرادی  کلارده، 1393: 247).

بر این اساس، داعش در کنار تحولات داخلی عراق، ثمره به هم ریختگی نظم پیشین جهانی است. شکل و تعداد قدرت های جهانی پس از فروپاشی شوروی تغییرکرد که حاصل آن، تمایل آمریکا به یک جانبه گرایی در دو دهه گذشته است. تغییر در حجم و ماهیت قدرت ها، سرشت امنیت و منفعت را نیز دگرگون ساخته است؛ درنتیجه، بی ثباتی ناشی از تغییر در مؤلفه های بنیادین نظام    بین الملل (قدرت، امنیت و منافع)، بی ثباتی را در مناطقی مانند خاورمیانه دامن زده، فرصت تحقق طرح (ایده) تاریخی گروه هایی نظیر داعش را در دستیابی به جایگاه مؤثر در بازی قدرت منطقه به واقعیت نزدیک کرده است (شیرودی، 1394: 89).

در فوریه 2014 روزنامه هاآرتص گزارش داد که آمریکا و متحدان منطقه ای اش عربستان، اردن و رژیم صهیونیستی به شورشیان داعش آموزش های هجومی دادند؛ یک ماه بعد در ژوئن 2014، داعش تسلیحات آمریکایی مانند بالگرد، تانک، نفربر و ... بسیاری را به غنیمت برد، درحالی که طبق دکترین نظامی آمریکا درصورتی که امکان حفظ تسلیحات و مهمات نظامی توسط کشور دوست وجودنداشته باشد، بایستی به تخریب و انهدام آن اقدام کرد و این در حالی بود که آمریکا نه تنها هیچ اقدامی انجام نداد، باعث شد آنها را به مکانی امن نیز منتقل کنند (توکلی، 1393: 174و175)؛ همچنین، بخشی مهم از سلاح های داعش ازسوی آمریکا و متحدانش تأمین می شود. گاه آمریکا به بهانه بمباران داعش، سلاح بر سر آنان می ریزد لذا نبایدتعجب کرد که داعش از بیشتر سلاح های متعارف بهره مند است (شیرودی، 1394: 85 و 86).

 اخضر ابراهیمی، نماینده وقت سازمان ملل در سوریه گفت: «داعش پسر القاعده ای است که ابومصعب الزرقاوی (در عراق) آن را رهبری می کرد» دلیل اصلی ظهور داعش، حمله آمریکا به عراق است که وی، آن را اشتباهی بزرگ و عامل چنددستگی این کشور دانست (توکلی، 1393: 174و175)؛ درعین حال، ظهور داعش در عراق، آمریکا را از دو جهت به مرزهای غربی ایران نزدیک می کند: ازطرفی، داعش در بیشتر فعالیت های خود به ویژه چالش کنونی برای دولت عراق، درصدد حفظ منافع آمریکاست و آمریکا مایل است تا این گروه را در درازمدت برای تهدید ایران حفظ کند و ازطرف دیگر، حضور چندین ساله آمریکا در عراق با دستاوردی محسوس برای واشنگتن همراه نبوده، بلکه برعکس، نفوذ ایران در عراق افزایش یافته است؛ بنابراین، حضور داعش می تواند دست مایه حضور مجدد آمریکا در عراق به بهانه سرکوب تروریسم قرارگیرد.

نتیجه گیری

بافت اجتماعی چندگانه قومی- مذهبی از دلایل اصلی ظهور داعش و سایر گروه های تروریستی در عراق است. در این مقاله سعی شد به این پرسش پاسخ داده شود که «شکاف های اجتماعی عراق چه تأثیری بر سیاست خارجی ایران در عراق در ابعاد مختلف و در شرایط ظهور داعش دارد؟». عمده ترین شکاف های اجتماعی عراق، اعم از مذهبی میان اکثریت شیعه و اقلیت سنی؛ اجتماعی و شکاف قومی- زبانی میان اکثریت عرب و اقلیت غیرعرب کرد، ترکمن و ... است که به صورت ساختار ناهمگن مذهبی و قومی در اغلب مناطق آن وجوددارد؛ به رغم اینکه زمینه ایجاد این شکاف ها در رژیم های گذشته فراهم شده اما در دولت فعلی نیز، بحران های سیاسی، توزیع نامناسب منابع، و ناامنی گسترده، آن را تقویت کرده است؛ تقویت این شکاف ها در این دوره، یک عامل اصلی رشد افراط گرایی و تروریسم در این کشور است که بر سیاست خارجی ایران در ابعاد مختلف داخلی، منطقه ای و بین المللی، اثرگذار بوده است.

در ابعاد داخلی، داعش با حملات تروریستی، درصدد اختلاف افکنی میان شیعه- سنی است که این مسئله از ضدیت آنها با شیعیان نشأت می گیرد شکاف شیعه- سنی ازطرفی، ایران را با معضلات امنیتی مواجه می کند و ازسویی، درگیری بیشتر ایران در تحولات عراق، حمایت از شیعیان را درپی دارد؛ چالش دیگر ایران در این بعد، تجزیه ارضی عراق است. درحال حاضر، داعش بخش های زیادی از عراق را درتصرف دارد.

تجزیه احتمالی عراق، دو پیامد مهم برای ایران دارد: ابتدا، تهدید وجودی ایران، از استقلال کردستان عراق، ناشی است که به تقویت گرایش تجزیه طلبانه در غرب ایران دامن می زند؛ به علاوه، تثبیت موقعیت داعش و تشکیل دولت مستقل آن است که به واسطه گستره ارضی داعش نیز، تهدید امنیتی قوی تری برای ایران است؛ در این بعد، تقویت سنی های حنفی و شافعی در برابر سنی های حنبلی که گرایش وهابی گری بیشتری دارند و مدیریت تحولات و اقناع کردها می تواند مرکز توجه ایران قرارگیرد

در بعد منطقه، اولین چالش برای ایران، شکاف در ژئوپلیتیک شیعی است که مهم ترین تأثیر را بر سیاست خارجی منطقه ای ایران دارد. طبیعی است که ادامه حضور داعش در موصل و استان الانبار به تثبیت تأسیس خلافت اسلامی خودخوانده داعش می انجامد؛ همچنین با مناطقی که داعش به ویژه در مرز سوریه دراختیاردارد، قطع ارتباط ایران با محور مقاومت، هدف قرارگرفته است؛ در وهله بعد، داعش، تهدیدی عمده برای حلقه فوری امنیتی ایران محسوب می شود که واکنش ایران را درراستای دفاع تهاجمی و حضور مستشاران نظامی ایران در عراق به دنبال داشته است؛ این راهبرد به تحرک بخشی شیعیان و بسیج مردمی معروف به «حشدالشعبی» منجرشده که در کنار ارتش، مانع پیشروی داعش شده اند.

 شکل گیری ائتلاف منطقه ای با محور تروریسم، تأثیر دیگر ظهور داعش در عراق چندپاره بر سیاست خارجی ایران است؛ در این راستا «مهار قدرت ایران»، عربستان، ترکیه و اسرائیل را در حمایت از داعش در کنار هم قرارداده است. ایران باید با ملاحظه محذورهای محیطی و مدیریت تحولات میدانی، به آزادسازی بخش های غربی عراق در مرز سوریه مبادرت ورزد.

پی نوشت:

10. Existential threat

11. Failed State

12 . George Friedman

13. Stratfor

مراجع

اخوان  کاظمی، مسعود و پروانه عزیزی (تابستان 1390)؛ «ضدانقلابی گری در نظام بین الملل: مبانی تئوریک»، فصلنامه علمی-پژوهشی مطالعات انقلاب اسلامی؛ سال هشتم، ش 25.

- اسدی، علی اکبر (پاییز 1388)؛ «سیاست منطقه ای عربستان سعودی و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران»، مجله سیاست دفاعی؛ ش 68.

- الهی، همایون (1387)؛ خلیج فارس و مسائل آن؛ چ10، تهران: نشر قومس.

- امینیان، بهادر (1390)؛ «محیط امنیتی ایران و تحولات بیداری اسلامی»، فصلنامه آفاق امنیت؛ ش 13.

- اندیشکده راهبردی تبیین (1392)؛ منازعه راهبردی ایران و عربستان،تهران: انتشارات اندیشکده راهبردی تبیین

- برزگر، کیهان (1388)؛ «سیاست خارجی ایران از منظر رئالیسم تهاجمی و تدافعی»، فصلنامه روابط خارجی؛ سال اول، ش 1.

- بشیریه، حسین (1374)؛ جامعه شناسی سیاسی، نقش نیروهای اجتماعی در زندگی سیاسی؛ چ2، تهران: نشر نی.

- پورحسن، ناصر (پاییز1393)؛ «داعش و ژئوپلیتیک مقاومت اسلامی»، فصلنامه مطالعات فلسطین؛  ش 26.

- توکلی، سعید (تابستان 1393)؛ «القاعده، داعش؛ افتراقات و تشابهات»، فصلنامه آفاق امنیت؛ سال هفتم، ش 23، ص 151 تا 197.

- حلبی، علی اصغر (1388)؛ تاریخ نهضت های دینی سیاسی معاصر؛ انتشارات زوار.

- خسروی، غلامرضا (بهار 1389)؛ «مؤلفه های داخلی پایدار و مؤثر بر سیاست خارجی عراق جدید»، فصلنامه مطالعات راهبردی؛ سال سیزدهم، ش 1، ص 59 تا 93.

- درخشه، جلال و محمدمهدی ملکی (1393)؛ «موانع داخلی دموکراتیزه شدن عراق پس از سقوط صدام»، فصلنامه جستارهای سیاسی معاصر؛ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال پنجم، ش 1، ص 95 تا 116.

- دهقانی  فیروزآبادی، سید جلال (بهار1391)؛ «نوواقع گرایی و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران»، فصلنامه سیاست خارجی؛ سال بیست وششم، ش 1.                                                                                                                             

- زارعان، احمد (تابستان 1393)؛ «زمینه های ظهور و گسترش داعش در محیط امنیتی غرب آسیا»، فصلنامه آفاق امنیت؛ سال هفتم، ش 23، ص 67 تا 97.

- سرخیل، بهنام (پاییز 1391)؛ «مؤلفه های درون منطقه ای اثرگذار بر خروج نظامیان آمریکا از عراق»، فصلنامه سیاست خارجی؛ سال بیست و ششم، ش 3.

- سردارنیا، خلیل الله (تابستان 1391)؛ «عراق، استمرار خشونت و رؤیای دموکراسی: یک تحلیل چندسطحی»، فصلنامه راهبرد؛ سال بیست ویکم، ش 63، ص 7 تا 36.

- سردارنیا، خلیل الله و محمد زارع (بهار 1394)؛ «فدرالیسم و فرهنگ سیاسی در عراق»، فصلنامه روابط خارجی؛ سال هفتم، ش 1، ص 191 تا 196.

- سمیعی، علیرضا و محسن شفیعی (1394)؛ «آینده گروه های تکفیری و راهکارهای  ثبات بخش دولت سوریه و عراق»، فصلنامه پژوهش های راهبردی سیاست؛ سال چهارم، ش 4.

- سیدنژاد، باقر (بهار 1389)؛ «سلفی گری در عراق و تأثیر آن بر جمهوری اسلامی ایران»،  فصلنامه مطالعات راهبردی؛ سال سیزدهم، ش 1، ص 95 تا 122.

- شیرودی، مرتضی (پاییز و زمستان 1394)؛ «مدل راهبردی (swot) در تحلیل بحران رفتار سیاسی داعش، جمهوری اسلامی ایران و راه های برون رفت»، پژوهش های سیاست اسلامی؛ سال سوم، ش 8.

- صالحی، سید جواد و فاتح مرادی نیاز (بهار 1394)؛ «پیامدهای ظهور داعش بر ژئوپلیتیک خاورمیانه»، فصلنامه پژوهش های سیاسی جهان اسلام؛ سال پنجم، ش 1، ص 103 تا 127.

- عالم، عبدالرحمن (1386)؛ بنیادهای علم سیاست؛ چ 7، تهران: نشر نی.

- قوام، سید عبدالعلی (1388)؛ اصول سیاست خارجی و سیاست بین الملل؛ چ 15، تهران: سمت.

- کرمی، جهانگیر (بهار 1380)؛ «تأثیر محیط امنیتی منطقه ای بر سیاست دفاعی دولت ها»، مجله سیاست دفاعی؛ ش 34.

- محق، سید عدنان و زهرا عالی (تابستان 1388)؛ «جایگاه و نقش عشایر در تحولات سیاسی عراق»، فصلنامه مطالعات خاورمیانه؛ سال شانزدهم، ش 2،  ص 75 تا 103.

- مشیرزاده، حمیرا (1391)؛ تحول در نظریه های روابط بین الملل؛ چ 7، نهران: سمت.

- منصوری  مقدم، محمد (زمستان 1391)؛ «مؤلفه هویت و تأثیر آن بر سیاست خارجی عربستان سعودی در قبال جمهوری اسلامی ایران»،فصلنامه مجلس و راهبرد؛ سال نوزدهم، ش 72. 

- موثقی، سید احمد (تابستان 1388)؛ «جنگ و توسعه نیافتگی در جهان سوم»، فصلنامه سیاست؛ دوره 39، ش 2، 317 تا 337.

- مهری کارنامی، محمد (بهار 1388)؛ «آسیب شناسی تأثیر قومیت گرایی بر امنیت ملی»، مجله حصون؛ ش 19.               

- نیاکوئی، سید امیر و سجاد مرادی  کلارده (بهار 1394)؛ «رقابت قدرت های منطقه ای در عراق»، فصلنامه روابط خارجی؛ سال هفتم، ش 1، ص 121 تا 169.

- هدایتی  شهیدانی، مهدی و سجاد مرادی  کلارده (تابستان 1393)؛ «مؤلفه های مؤثر بر سیاست خارجی عربستان سعودی در قبال تروریسم تکفیری: تحلیلی چندسطحی»، فصلنامه آفاق امنیت؛ سال هفتم، ش 23، ص 229 تا 257.

2- منابع انگلیسی

- Al-Qarawee, Harith, (2014), "Iraq's Sectarian Crisis, a legacy of Exclution", Carnegie Endowment for International Peac.

- Barzegar, Kayhan, (2010), Iran's foreign policy strategy after saddam, center for strategic and international studies, Washington Quarterly, January.

- Charountaki, Marianna (2012), "Turkish Foreign Policy and the Kurdistan Regional Government", Perceptions, winter, Volume XVII, Number 44.

- Cordesman, Anthony H and Sam Khazai (2014), "Iraq in Crisis", center for strategic & international studies, January 24.

- Cordesman, Anthony. H, (2015), Trends in Iraqi Violence, Casualties and Impact of War: 2003-2015, Center for Strategic & International Studies.

- Davutoglu, Ahmet (2008), "Turkey's Foreign Policy Vision: An Assessment of 2007", Insight Turkey, vol. 10, no. 1.    

- Gunter, Frank. R, (2014), the ISIL Invasion of Iraq: Economic Winners and Loser, Foreign Policy Research Institute.

- Ibrahim, Fouad, (2006), the Shiite's of Saudi Arabia, London & Sanfrancisco: Saqi Press.

- Katzman, Kenneth (2013), "Iraq: Politice, Governance and Human Rights", Congressional Research Service, August 22. 

- Leigh, James, (2008), Shia Islam and Oil geopolitics, Energy Bulletin, Dec, 23.

- Mearsheimer, John J, (1995), the False Promise of International Institutions, International Security, Vol. 19, no. 3, winter.

- Minority Rights Group International (2014), report, From Crisis to Catastrophe: the situation of minorities in Iraq.

- Noorbakhsh, Mehdi, (2008), Shiism and Ethnic Politics in Iraq, Middle East Policy, XV (2), summer, pp 53-65.

- Pewforum, (2009), Mapping the Global Muslim Population, October 7

http://www.pewforum.org/2009/10/07/mapping-global-muslim-population/-

- Pewforum, (2013), "Many Sunnis and Shias Worry about Religious Conflict", Pew Research Center.

- RT, (20/12/2015), Most smuggled ISIS oil goes to Turkey, sold at Low prices-Norwegian report. https://www.rt.com/news/326567-is-export-oil-turkey/

- Sofan Group, (2015), Foreign Fighters, an Updated Assessment of the Flow of Foreign Fighters into Syria and Iraq, December.

- Taliaferro, Jeffery W,(2001), Security Seeking under Anarchy Defensive Realism Revisited, International Security, Vol. 25, No. 3, winter.

- Undp, (2015), Human Development Indicators.

http://hdr.undp.or/en/counters/profiles/IRQ.

- Unpo (2013), "Iraq: The Situation of Ethnic and Religious Minorities", Briefing Paper.

- U.S. Census Bureau, (2015), International Data Base.

http://www.census.gov/population/international/data/idb/informationnGateway.php. 

- Walt, Stephen, M (1987), the Origin of Alliances, Cornell University Press.

-www.iraqbodycount.org/database.

3- منابع اینترنتی

- امیدی، علی (16/04/1393)؛ «پیامدهای امنیتی تجزیه احتمالی عراق برای ایران»، تارنمای دیپلماسی ایرانی: http://www.irdiplomacy.ir/fa/page/1935451/html، تاریخ مراجعه به سایت: 23/04/1395. 

- فریدمن، جرج (10/09/1393)؛ «داعش ژئوپلیتیک خاورمیانه را تغییرداده است»؛ ترجمه مرکز رصد راهبردی اشراف: http://www.eshraf.ir/3608/html، تاریخ مراجعه به سایت: 24/04/1395.

- قانون اساسی عراق؛ نوشته شده در سایت حقوق به نشانی:www.hoghoogh.online.fr/article…407      

نویسندگان:

سجاد مرادی کلارده: دانش آموخته کارشناسی ارشد روابط بین الملل دانشگاه گیلان 

رضا سیمبر: استاد گروه علوم سیاسی دانشگاه گیلان 

فصلنامه جامعه شناسی سیاسی جهان اسلام شماره 9

انتهای متن/