نوجوان‌ها خشن شده‌اند. این را نه می‌شود کتمان کرد و نه این‌که خود را به ندیدن زد. در هرخانه‌ای که نوجوانی هست، رد پرخاشگری هم هست، با درجات متفاوت و سبک‌های گوناگون. زیر سایه این پرخاشگری لزوما خونی ریخته نمی‌شود و پرونده‌ای کیفری باز نمی‌شود، ولی موج پرخاش‌ها هم خانواده را کلافه می‌کند، هم جامعه را و هم خود نوجوان را که غرق در خشونت، به سمت آسیب‌های اجتماعی خیز برمی‌دارد.

دفتر مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی وزارت آموزش و پرورش سال‌های 94 و 95 دو گزارش منتشر کرد که نشان می‌داد خشونت، لباس دانش‌آموزی پوشیده و راهی مدارس شده است. سال 95 واژه خشونت حتی درجمع پنج رفتار پرخطر میان محصلان قرار گرفت و در کنار گرایش به دخانیات، سوء‌مصرف مواد، سبک‌های نابهنجار زندگی و خودکشی نشست.

این خشونت، همه مصادیقی که برایش تعریف شده را در بر می‌گیرد، ازخشونت فیزیکی که عیان‌ترین آن است تا خشونت‌های جنسی، روانی و حتی ساختاری و یک نوع خاصش که کلتوری است. این نوع ازخشونت مشتمل است بر‌رسم و رواج‌های منفی و پایمال کردن حقوق و ارزش‌های دیگران؛ خشونتی که می‌شود آن را در جماعتی از نوجوان‌ها دید، در تمسخرهایی که مدام علیه دیگران دارند،‌ در مسیرهای منفی و بی‌ارزشی که دنبال می‌کنند و در نادیده گرفتن حق و حقوق دیگران فقط برای خندیدن، سرگرم شدن و وقت گذراندن.

جرایم در آیینه آمار

در مورد زیر 18 سال‌ها، درباره دهه هشتادی‌ها اصولا خیلی چیزها مبهم است، مثل آمار جرایم سالانه‌شان که یا در دست نیست یا بنا به مصالحی منتشر نمی‌شود. البته قاضی متین راسخ، رئیس شعبه یازدهم دادگاه جنایی استان تهران مدتی قبل به جام‌جم گفت واقعا آماری ازاین جرایم وجود ندارد اما نکته واضح، افزایش جرایم خشن میان کودکان و نوجوانان است.

سرپرست مجتمع قضایی شهید فهمیده که ویژه رسیدگی به جرایم کودکان و نوجوانان است اما چندی قبل به مهر جزئیات بیشتری از جرایم ارتکابی این دو گروه ارائه کرده است. قوام فروزان، جرایمی که میان این قشر بیشترین فراوانی را دارد یک کاسه کرده و گفته بود ایراد صدمه بدنی غیرعمد(تصادفات)، ضرب وجرح عمدی، سرقت مستوجب تعزیر، شرب خمر، روابط نامشروع، تهدید، تخریب، ورود و اقامت غیرمجاز،‌ حمل مشروبات الکلی و موادمخدر بیش از جرایم دیگر، نوجوانان را درگیر می‌کند.

درهمه این جرایم رگه‌هایی ازخشونت و پرخاش مشهود است و نوعی طغیان در این رفتارها به چشم می‌آید، دقیقا از همان جنس خشونت که علم روان‌شناسی می‌گوید نباید بی‌اعتنا از کنارش عبور کرد.

پرخاشگری چه موقع زنگ خطر است؟

انسان‌ها یا رفتارهای منفعلانه دارند یا پرخاشگرانه یا جرات مندانه. کسی که تهمت می‌زند و دروغ می‌گوید، یا بدگویی و تقلب می‌کند یک پرخاشگر است، اما از نوع منفعلانه و پنهانش. او پنهانی پرخاش می‌کند چون از عواقب و پیامدهای پرخاشگری فعالانه می‌ترسد. اما کسانی که علنی پرخاشگری می‌کنند و به روح، جسم یا شخصیت خود آسیب می‌زنند و به اطرافیان و محیط پیرامونی لطمه وارد می‌کنند، پرخاشگرانی هستند که باید مورد توجه باشند، اینها واژه پرخاشگری را معنا می‌کنند.

اینها حرف‌های معصومه تختی، روان شناس و مشاورخانواده است که درگفت‌وگو با جام‌جم تاکید دارد هرعصبانیتی نباید به پرخاشگری تعبیر شود، بخصوص در نوجوان‌ها که سن‌شان، سن بحران است و مهم‌ترین ویژگی‌شان تحریک‌پذیری بالا.

او می‌گوید نباید به نوجوان‌ها برچسب پرخاشگری زد، بلکه باید به هیجانات منفی آنها اعتبار داد و به آنها حق داد هیجانات خشم، ترس یا نفرت را تجربه کنند. این روان‌شناس اما می‌گوید هرزمان بروز این هیجانات از حد معقول خارج و باعث وارد آمدن آسیب به نوجوان و اطرافیانش شود باید گوش به زنگ بود و درصدد انجام مداخلات تخصصی برآمد.

اما این‌که چرا برخی نوجوان‌ها از مرزهای مجاز خشم وخشونت پا را فراتر می‌گذارند سوالی است که این مشاور خانواده پاسخش را در دو عامل خلاصه می‌کند؛ اول یادگیری و اکتساب و دوم، عوامل سرشتی و وراثتی. تختی می‌گوید نوجوان‌ها هرآنچه را می‌بینند یاد می‌گیرند، از جمله خشونت را که یا از خانواده یا از همسالان و افراد محبوب خود می‌آموزند.

با این حال اما متین راسخ، ماجرای خشن تر شدن نوجوانان را از منظر یک قاضی تحلیل می‌کند و می‌گوید دوری از سبک زندگی دینی، یکی از دلایل وقوع جرایم خشن در قشرکودک و نوجوان است، ضمن این‌که استفاده آنها ازبازی‌های رایانه‌ای و دیدن فیلم‌های خشن نیز اثرگذار بوده است.

آموزشِ از یاد رفته

اما دلیل،‌ تغییر سبک زندگی باشد یا آموختن خشم از بزرگ‌ترها، تلخ این است که پرخاشگری نوجوان‌ها می‌تواند ویرانگر باشد اگر همه بنشینند و تماشا کنند یا جبهه بگیرند و دست به مقابله به مثل بزنند. معصومه تختی معتقد است داشتن واکنش‌های هیجانی در مقابل یک نوجوان پرخاشگر، بدترین اقدام ممکن است. به این دلیل که سن نوجوانی، سن مدارا کردن و صبوری با اوست. این روان‌شناس می‌گوید گاهی لازم است والدین و مربی‌ها ابتدا خودشان مدیریت هیجانی را یاد بگیرند تا با واکنش‌های احساسی و دور ازمنطق، ‌نوجوانان را هرچه بیشتر به سمت پرخاشگری سوق ندهند. او می‌گوید والدین باید به فرزندشان یاد بدهند حق دارد عصبانی شود، ولی حق ندارد هنگام عصبانیت هر رفتاری را بروز دهد که این البته نیازمند آموزش
خانواده‌هاست.

آموزش رفتارهای درست و مهارت‌های زندگی، اما در جامعه ما مهجور است. شاید هر از گاهی نهاد یا سازمانی دست به اقدامی آموزشی بزند، ولی چون همواره کارها کوتاه مدت است و مقطعی،‌ نتیجه لازم حاصل نمی‌شود. حتی در آموزش و پرورش که بیشتر نگاه‌ها به سمت آن می‌چرخد، کارها کند و لاک‌پشتی پیش می‌رود، ازجمله اجرای طرح نماد که نظام مراقبت اجتماعی
دانش‌آموزان است.

چهار سال از عمر این طرح می‌گذرد، اما طبق اعلام مدیرکل دفتر مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی وزارتخانه، نرخ پوشش برنامه‌های آن حداکثر به40 درصد رسیده و سهم استان‌های بزرگی همچون خراسان جنوبی فقط اجرای این طرح در12 مدرسه است. این یعنی خشونتی که در نوجوانی منزل کرده راه‌های علاجش چندان در دسترس نیست.