چکیده

عراق، کشوری با میزان تجانس اجتماعی پایین است. تعدد گروه های قومی- مذهبی و سهم خواهی از قدرت، شکل گیری شکاف های اجتماعی چندگانه را در عراق، موجب شده که با شکل گیری گروه های تروریستی، بر سیاست خارجی کشورهای منطقه، تأثیرگذار بوده است. این مقاله سعی دارد با روش تحلیلی و محور بودن نظریه نورئالیسم تدافعی به این پرسش پاسخ گوید که شکاف های اجتماعی عراق بر سیاست خارجی ایران در عراق در ابعاد داخلی، منطقه ای و بین المللی در شرایط ظهور داعش چه تأثیری داشته است؟ همچنین این فرضیه مطرح می شود که شکاف های اجتماعی عراق در شرایط ظهور گروه های تروریستی نظیر داعش، زمینه مواجه ایران با چالش های داخلی، منطقه ای و بین المللی را فراهم کرده و وجوه امنیتی آن را افزایش داده است.

یافته ها نشان می دهند که این مسئله در ابعاد داخلی سیاست خارجی، ایران را با تعمیق شکاف شیعه و سنی و نیز احتمال تجزیه عراق و مسائل قومیتی برخاسته از آن مواجه می کند؛ این مسئله در بعد منطقه ای خود ازیک طرف، ایجاد شکاف در ژئوپلیتیک شیعی و درنتیجه، شکاف در محور مقاومت را درپی دارد و ازطرفی نیز، تهدید محیط امنیتی منطقه ای را موجب می شود که واکنش ایران درراستای دفاع فعال تهاجمی را به همراه داشته است؛ در طرف سوم نیز، این مسئله به شکل گیری ائتلاف منطقه ای ضد ایران با محور بودن حمایت از داعش و سایر گروه های تروریستی منجر شده است. درنهایت در سطح بین المللی، افزایش حضور آمریکا در محیط منطقه ای ایران و راهبرد نیابتی سیاست خارجی این کشور را ضد ایران درپی داشته است.

کلیدواژه ها

عراق، شکاف های اجتماعی، سیاست خارجی ایران، تروریسم، داعش

در عراق کنونی، عدم ادغام گروه های قومی- مذهبی در قالب ملت واحد و شکل گیری هویت ملی و رقابت بر سر قدرت به ایجاد شکاف های اجتماعی متعدد منجرشده است و منافع مشترک میان گروه های عراقی و کشورهای بیرونی را شکل داده است؛ این شکاف ها در سال های اخیر با گسترش روزافزون تروریسم بر سیاست خارجی ایران در ابعاد مختلف، تأثیرگذار بوده است.

درخصوص تأثیر شکاف های اجتماعی عراق بر سیاست خارجی ایران در ابعاد مختلف، برخی آثار، با رویکرد جامعه شناختی سیاسی و برشمردن شکاف های اجتماعی عراق، به برقراری ارتباط میان گسترش خشونت و عدم تحقق دموکراسی در عراق می پردازند و به دلایلی نظیر بحران هویت و مشروعیت، غلبه باورهای فرقه ای- زبانی، دولت ناکارآمد و فرهنگ سیاسی غیردموکراتیک اشاره دارند که در ابعاد خارجی، سیاست خارجی ایران را نیز متأثرکرده است (سردارنیا و زارع،182-170، 1394).

در برخی آثار نیز به نقش این شکاف ها در چالش های کنونی اشاره شده است؛ برای نمونه معتقدند که نگاه قومی به فدرالیسم به سیاست های دولت نیز سرایت کرده است؛ درنتیجه، فدرالیسم فعلی را برآمده از ساختاری معیوب می دانند که از ساخت تحمیلی دولت، ساختار اقتصادی معیوب و نداشتن پایگاه قوی مردمی، ناشی است؛ ناکامی این ساختار در تخصیص مناسب منابع و قدرت و مداخله دولت های منطقه، به امنیت محوری سیاست خارجی ایران در عراق منجرشده است (Lebillon, 2015؛ Al-Qarawee, 2014).

برخی آثار نیز، رقابت های منطقه ای و بین المللی را در گسترش شکاف های اجتماعی عراق مؤثر می دانند که بر سیاست خارجی ایران هم اثرگذار بوده است. آنها با بهره گیری از تحلیل های ژئوپلیتیکی و بررسی رقابت بازیگران منطقه ای و بین المللی مانند ترکیه، عربستان و آمریکا در عراق، سیاست های حمایتی آنها را از برخی گروه ها و جریان های معارض دولت عراق، ایجاد چالش در قلمرو ژئوپلیتیک ایران ارزیابی می کنند (نیاکویی و مرادی، 1394:)؛ درمجموع، اغلب این آثار با برشماری شکاف های عراق، سیاست های کشورهای منطقه را بر آن، مؤثر دانسته اند و کمتر به نقش این شکاف ها بر سیاست خارجی ایران در شرایط ظهور گروه های تروریستی توجه کرده اند.

این مقاله با به کارگیری روش تحلیلی- توصیفی و نظریه (تئوری) نوواقع گرایی تدافعی، ضمن بررسی  شکاف های اجتماعی عراق به این پرسش پاسخ می دهد که «این شکاف ها چه تأثیری بر سیاست خارجی ایران در عراق در ابعاد داخلی، منطقه ای و بین المللی به ویژه در شرایط ظهور داعش داشته است؟» و درمقابل، این فرضیه را مطرح می کند که شکاف های اجتماعی عراق در شرایط ظهور گروه های تروریستی نظیر داعش، زمینه مواجه ایران با چالش های داخلی، منطقه ای و بین المللی را فراهم کرده و وجوه امنیتی آن را افزایش داده است؛ یافته ها نشان می دهند که این مسئله در ابعاد داخلی، سیاست خارجی ایران را با تعمیق شکاف شیعه و سنی و احتمال تجزیه عراق مواجه می کند؛ در بعد منطقه ای نیز شکاف در ژئوپلیتیک شیعی و محور مقاومت، تهدید محیط امنیتی منطقه ای، شکل گیری ائتلاف منطقه ای ضد ایران با محور حمایت از داعش را به همراه داشته و در سطح فرامنطقه ای، افزایش حضور آمریکا در محیط منطقه ای ایران از پیامدهای آن است.

الف- چارچوب نظری: نورئالیسم تدافعی

در واقع گرایی کلاسیک که برمبنای بقا، دولت گرایی و خودیاری شکل گرفت، دولت ها محور سیاست بین الملل اند، سرلوحه اهداف آنها بفاست و نظام بین الملل آنارشیک دولت ها را خودیارمی کند. خودیاری دولت ها را در دوره  ای (سیکلی) از امنیت تا ناامنی گرفتارمی کند و تلاش یک دولت در افزایش امنیت خود، به ادراک ناامنی دیگران منجرشده، معمای امنیت  شکل می گیرد.

مفهوم معمای امنیت به ظهور نورئالیسم در دهه 1980 انجامید که فقدان اقتدار مرکزی را نقطه عزیمت خود قرارداد (قوام، 1388:)؛ محور این نظریه که در گونه های تدافعی و تهاجمی ظاهر شد، این است که در عین توجه به عوامل سطح نظام، به برداشت های ذهنی و ساختار داخلی دولت ها نیز پرداخته شود. (مشیرزاده، 1391). نکته مشترک میان نوواقع گرایان، این است که آنها در شرایط وجود آنارشی، دولت ها را در تأثیرگذاری بر رویدادهای سطح بین المللی، ناتوان می پندارند؛ پیامد اصلی این برداشت بر رفتار سیاست خارجی دولت ها، در عدم توانایی تغییر محیط عملیاتی خارجی و مقیدشدن رفتار آنها توسط عوامل سطح نظام است (Mearsheimer, 1995).

از نظر والتز در ساختارآنارشیک نظام بین الملل، هیچ منبع قدرت برتری برای اجبار دولت به پیروی وجودندارد و دولت ها به ویژه قدرت های بزرگ، پیوسته در حال افزایش قدرت هستند. گاهی دولت ها با رفتار تهاجمی، به منظور کسب قدرت با هم رقابت می کنند و افزایش قدرت را     بهترین وسیله برای تضمین بقا در این ساختار آنارشیک می دانند و گاهی نیز، این خصلت آنارشیک، رفتار تدافعی و نداشتن انگیزه برای افزایش بیش ازحد قدرت را موجب می شود (اخوان  کاظمی و عزیزی، 1390: 250).

اندیشمندان تدافعی، آنارشی را یک سره هابزی یا به طور کامل، خوش خیم نمی دانند بلکه آن را وظیفه دولت مردان می دانند که در هر وضعیت به ارزیابی تهدید یا عدم وجود آن بپردازند؛ بنابراین به دلیل نایاب نبودن امنیت، دولت ها تنها در شرایط احساس وجود تهدید و اغلب درحد ایجاد موازنه و بازداشتن تهدیدگر پاسخ می دهند (مشیرزاده، 1391: 133) رابرت جرویس[1] معتقد است که «تلاش یک دولت برای افزایش امنیت خود، به کاهش امنیت دیگران منجرمی شود»؛ بنابراین به رغم گریزناپذیری امنیت، این موضوع همیشه به گسترش رقابت های سخت و جنگ نمی انجامد (Taliaferro, 2001: 134-142)؛ بدین منظور، نوواقع گرایان تدافعی برای خروج از معمای امنیت، بر افزایش امنیت نسبی تأکیددارند و توازن امنیت را گزینه بدیل توازن قوا می دانند.

در این راستا استفان والت،[2] نظریه موازنه تهدید را مطرح کرد؛ براساس نظر والت، قدرت دو منبع داخلی و خارجی دارد و افزایش مجموع قدرت یک کشور، عاملی است که می تواند احساس تهدید همسایگان را برانگیزد. تهدید از نظر والت، چهار شاخص دارد: نخست، مجموع قدرت از تجمیع مؤلفه هایی مانند جمعیت، توان اقتصادی، وسعت، همبستگی سیاسی و...؛ دوم، نزدیکی جغرافیایی؛ سوم، قابلیت های تهاجمی و درنهایت، نیات تهاجمی (Walt, 1987)؛ تحت این شرایط، والتز اشاره می کند که کشورها بیش ازآنکه درپی افزایش قدرت خود باشند، به دنبال جلوگیری از افزایش قدرت رقبا و حفظ جایگاه خود در نظام هستند؛ بنابراین راهبرد اصلی در مقابله با افزایش قدرت رقبا، موازنه سازی به صورت درون گرا و برون گراست (دهقانی  فیروزآبادی، 1391: 40).

 سازوکار اصلی نوواقع گرایی تدافعی در مقابله با تهدید، ایجاد موازنه تهدید است. والتاعتقاددارد که دولت ها در مقابل آنهایی متحد می شوند که منشأ بیشترین تهدید برای آنها باشند. با شدیدترشدن تهدید خارجی، انگیزه اتحاد، بیشتر می شود و نظام، انسجام کارکردی بیشتری می یابد (Walt, 1987)؛ درمجموع از دید نوواقع گرایان تدافعی، سیاست دولت ها باید بر حفظ جایگاه در نظام بین الملل، متمرکز شود؛ بدین منظور به جای بیشینه سازی قدرت نسبی و موازنه قوا، بر امنیت نسبی و موازنه تهدید تأکید دارند.

ب- شکاف های اجتماعی عراق

مفهوم شکاف اجتماعی با تجزیه و تقسیم جمعیت و تکوین گروه بندی های مختلف در یک کشور ارتباط دارد؛ این گروه بندی ها ممکن است که سازمان سیاسی پیداکنند. قاعده کلی جامعه شناسی سیاسی، این است که زندگی سیاسی در کشورها به شیوه های مختلف، تحت تأثیر نحوه صورت بندی شکاف های اجتماعی، تنوع جامعه شناسی سیاسی کشورها را موجب می شود؛ در بررسی این شکاف ها باید به تنوع های تاریخی و جغرافیایی توجه داشت.

 نوع، شمار و نحوه صورت بندی شکاف ها برحسب عوامل گوناگون از جامعه ای به جامعه دیگر و از زمانی به زمان دیگر تغییرمی کند (بشیریه، 1374: 99 و100). عراق کنونی، تحت قیومیت انگلستان، در سال 1920 از ترکیب استان های بصره، موصل و بغداد پایه گذاری شد و در 1932 به  استقلال  رسید. در اینجا شکاف های اجتماعی به عدم تجانس اجتماعی جامعه عراق اشاره دارد و فقط شکاف های مذهبی و قومی را دربرمی گیرد.

1- شکاف مذهبی

هرچند ملت های نو، جماعتی سرزمینی هستند که مذهب، عامل عینی شکل گیری آنها نیست، یگانگی دینی، عاملی مهم در پیوند و همبستگی ملت به شمارمی رود (عالم، 1386: 155). دین، عامل اصلی شکل دهنده فرهنگ و هویت جمعی در خاورمیانه است (منصوری  مقدم، 1391: 84). تحقیق ها از روند رو به  گسترش نقش مذهب به منزله نیروی اجتماعی- سیاسی فعال در مناطق دارای بافت اجتماعی همسان مذهبی به ویژه در تصمیم گیری های داخلی و خارجی حکایت دارند (سرخیل، 1391: 692 و 693). براساس آمار سال 2013، شیعیان 70 تا 75 درصد و سنی ها 30 تا 35 درصد جمعیت عراق را شامل می شوند (PEW, 2013). شیعیان در مناطقی مانند بصره، عماره، ذیقار، سماوه، قادسیه، کربلا، نجف، دیاله، بابل، کاظمین و سامرا در اکثریت اند.

یک سوم از جمعیت ترکمن ها و بخشی از کردهای عراق، شیعه هستند؛ سنی ها نیز در صلاح الدین، الانبار، نینوا، بعقوبه، تکریت، موصل، الرمادی، فلوجه و بغداد در اکثریت اند. شکاف مذهبی به رقابت دیرپای شیعیان و سنی ها در قدرت اشاره دارد و به ابتدای استقلال عراق برمی گردد.

سنی ها در نظام های پادشاهی و جمهوری، شیعیان را از قدرت محروم ساخته، بر ارتش، سیاست و اقتصاد عراق، مسلط شدند. در دوره صدام، محتوای سنی و فرقه گرایانه ناسیونالیسم عربی، شیعه را به عنوان دشمن و عامل نفوذ پارسی ها، از امتیاز های سیاسی- اقتصادی محروم و هویت و نمادهای شیعی را سرکوب کرد؛ ادامه این روند از دهه 1970، موجب فعال شدن شیعیان و توجه آنها به سیاست، قدرت و میارزه با رژیم بعث شد (خسروی، 1389: 67)؛ درمقابل، قانون اساسی جدید با رعایت حقوق شیعیان، به جای هویت عربی- سنی، بر هویت دینی (شیعی) عراق تأکیدمی کند.

طبق ماده 10، دولت باید از عتبات مقدسه به عنوان هویت دینی و فرهنگی کشور حمایت کند؛ ماده 40 و بند اول ماده 41 نیز با حمایت از آزادی عقیده، به طور مشخص بر «تضمین انجام مراسم حسینی» تأکیدمی کنند (قانون اساسی عراق، 1384)؛ با این تعابیر به نظرمی رسد که شکاف مذهبی در این دوره نیز استمراداشته است.

2- شکاف قومی- زبانی

شکاف اجتماعی دیگر عراق از نوع قومی- زبانی است؛ دولت های درگیر این تضاد، بیش از فعالیت های توسعه انسانی، هزینه های خود را برای برقراری نظم داخلی و سرکوب شورشیان صرف می کنند؛ الگو منازعه آنها نیز بیشتر جنگ داخلی است (موثقی، 1388: 321). مفهوم قومیت، وجوهی مانند نام، سرزمین، فضاهای زیستی، رسوم و ارزش ها و احساس مشترک را دربرمی گیرد (مهری کارنامی، 1388:)؛ همچنین وابستگی هایی نزدیک، میان ملت و زبان وجوددارند. زبان، صرف وجود واژه ها نیست؛ هر واژه دارای باری خاص از تداعی معانی است که با احساسات پیونددارد و اندیشه را برمی انگیزد؛ قفل تداعی های این احساسات و اندیشه ها را باید با کلید زبان بازکرد (عالم، 1386: 155 و 156).

شکاف قومی در عراق در سطح اکثریت 75 درصدی عرب و اقلیت غیرعرب به ویژه 15 تا 20 درصدی کرد و اقلیت های یزیدی (ایزدی)،[3] ترکمن،[4] کاکایی،[5] شبک[6] و صابئین ماندایی[7] جریان دارد (Unpo, 2013)؛ این شکاف به صورت ساختار جمعیتی ناهمگون در بیشتر نقاط دیده می شود؛ به استثنای قسمت هایی در شمال و جنوب که اکراد و اعراب شیعه در اکثریت هستند، سایر مناطق جمعیت ناهمگون دارد که می توان به ترکیب جمعیتی عرب ها، کردها و ترکمن ها در کرکوک و موصل و ترکیب جمعیتی اعراب سنی و شیعه در بغداد، دیاله و بابل اشاره کرد (سردارنیا، 1391)؛ در این دوره، همچنین زبان های عربی و کردی در عراق رسمیت یافتند و عراقی ها می توانند طبق اصول آموزش، زبان های مادری را در مؤسسات آموزشی آموزش دهند.

یک دلیل گستردگی این شکاف، ساختار قبایلی عراق است که شامل حدود دوهزار (2000) طایفه و 150 قبیله است؛ سه چهارم جمعیت عراق نیز در قالب این ساختار زندگی می کنند. دولت های حاکم در سال های 1921 تا 1958، مروج این ساختار بودند؛ صدام نیز ابتدا با این تصور که نظام قبیله ای، در تضاد با ناسیونالیسم عربی است، این ساختار را نادیده گرفت اما در دهه 1980 به دلیل نیاز به قبایل برای بسیج مردمی ضد ایران، به تقویت آن پرداخت (Noorbakhsh, 2008)؛ در دولت جدید نیز، عشایر به گونه ای بارز در توازن قدرت، حمایت از مرجعیت تشیع و ایجاد نیروی شوراهای بیداری در مقابله با تروریسم نقش داشته اند (محق و عالی، 1388: 77).

جلوه آشکار این شکاف، منازعات کردها و اعراب است. صرف ایجاد عراق به معنی نفی آرزوی کردها برای تشکیل کشور مستقل بود؛ بنابراین ملی گرایی کرد و ملی گرایی عراقی از ابتدا در تضاد با هم بودند. عملکرد موفق اعراب سنی در محدودکردن حوزه مانور کردها درزمینه های فرهنگی، زبانی و تمرکززدایی، کردها را به یکی از منابع بی ثباتی و خشونت تبدیل کرد (درخشه و ملکی، 1393: 97 و 98)؛ پس از 2003 نیز به رغم ممنوع بودن فعالیت گروه های با خط مشی نژادی - بعثی و برابری همه عراقی ها طبق ماده 14 قانون اساسی، [همچنان] اختلاف های دولت مرکزی و اقلیم کردستان در گسترش مرزهای منطقه فدرال، تداخل حوزه وظایف، نفت و آینده کرکوک، باقی است.

3- شکاف اکثریت مسلمان و اقلیت ارمنی و آشوری

عراق از شکاف اکثریت مسلمان و اقلیت غیرمسلمان ارمنی و آشوری نیز رنج می برد (سردارنیا، 1391:). براساس آمار، حدود 99 درصد عراقی ها مسلمان هستند (U.S. Census Bureau, 2015). علاوه بر ارامنه و آشوریان، یهودیان و زرتشتی ها نیز در عراق سکونت دارند؛ وجه بارز زندگی این اقلیت ها به ویژه پس از سال 2014، کاهش چشمگیر جمعیت آنان به واسطه افزایش خشونت هاست. جمعیت ارامنه و آشوریان از بیش از یک میلیون نفر در سال 2003، به کمتر از پانصدهزار نفر در سال 2014 رسید ( .(Minority Rights Group International, 2014 جمعیت شبک ها به یک دوم، ترکمن ها به یک چهارم، صابئین به یک هفتم و کردهای فیلی به یک سوم کاهش یافته است (Cordesman, 2015: 22)؛ درمجموع، شکاف های اجتماعی عراق برآیند ساختار  نامتجانس این کشور است که در سیاست های متضاد دولت های حاکم ریشه دارد؛ برای نمونه، ناسیونالیسم عربی همگون ساز صدام، حاصلی جز گسترش ملی گرایی قومی میان اکراد و آگاهی شیعیان نسبت به حقوق خود درپی نداشت.

ج- شکاف های اجتماعی و ظهور گروه های تروریستی در عراق

عراق به رغم تشکیل دولت جدید، عرصه حملات تروریستی است که بخش اعظم آن از تأثیر شکاف مذهبی شیعه- سنی و فرقه گرایی دولت های حاکم نشأت می گیرد (Charountaki, 2012). دولت جدید پس از اشغال، بر تحقق حکمرانی کارآمد، کسب اعتماد و حمایت عمومی، ایجاد امنیت و خدمات رسانی اهتمام ورزید. ابتدا دولت موقت با فراهم آوردن صندوق اعتبارات بازسازی، 18 میلیارد دلار به منظور بهبود وضعیت معیشتی مردم هزینه کرد.

دولت از ابتدا برای اجرای طرح حکمرانی محلی از طریق تشکیل شوراهای نمایندگی محلی کوشید؛ ارزیابی ها نشان می دهند که عملکرد این شوراها در سیزده استان از هجده استان به دلیل همگونی مذهبی در تعدیل کشمکش ها به نسبت مؤثر بوده، اما در پنج استان نینوا، کرکوک، الانبار، دیاله و بغداد به دلیل ناهمگونی نتوانست مانع خشونت های قومی- مذهبی شود (سردارنیا، 1391: 25 تا 28)؛ درعین حال، این خشونت ها با انحلال ارتش و سازمان های بعثی، تأثیری عمده  بر مناطق سنی نشینی مانند تکریت، رمادی و فلوجه داشته است.

سنی ها در اعتراض به کاهش قدرت، امتیازها و حجم عظیم بیکاری پس از صدام و تسلط شیعیان و اکراد بر دولت، نارضایتی خود را با عدم مشارکت در روند سیاسی و تشکیل گروه های افراطی نشان داده اند (Al-Qarawee, 2014)؛ درحالی که مناطق شیعه نشین جنوب با ساختار سنتی و عشیره ای، کمتر به تنش دچار شده اند. دولت با تشکیل کمیته بعثی زدایی درپی نابودی بازمانده های بعثی در ارگان ها و مناطق غربی برآمد اما این عناصر با کمک القاعده و نفوذ در یگان های ارتش به فعالیت خود ادامه داده اند (محق و عالی، 1388: 20 و Katzman, 2013).

شکل بارز افراط گرایی در عراق، تعداد زیاد جان باختگان در طول این سال هاست. طبق آمار مؤسسه[8] IBC تعداد قربانیان خشونت های عراق از سال 2003 تا جولای 2015، بیش از 165000 نفر است که کمترین تعداد در سال 2010 با بیش از چهارهزار (4000) و بیشترین در سال 2006 با بیش از 29000 نفر است (www.iraqbodycount.org). استان های دیاله، صلاح الدین، الانبار و نینوا به ترتیب، بیشترین قربانیان را داشته اند (Cordesman, 2015)؛ عامل اساسی این وضعیت، گروه های تروریستی نظیر داعش،[9]انصارالاسلام، مجلس شورای مجاهدین، ارتش اسلامی،   جیش الفاتحین و ... است (Cordesman and Khazai, 2014: 176). طبق آمار گروه  بررسی های اطلاعاتی «سوفان»، اعضای گروه های تروریستی عراق و سوریه، اتباع 66 کشور را دربرمی گیرد (Sofan Group, 2015).

در این میان، داعش، منسجم ترین گروه تروریستی عراق است که در سال 2014 با استفاده از ناکارآمدی نیروهای نظامی، بخش هایی وسیع از عراق را تصرف کرد؛ این گروه، به رهبری ابوبکرالبغدادی، با افراد جداشده  از القاعده تأسیس شد و اکنون علاوه بر سوریه و عراق، کنترل بخش هایی از لیبی، نیجریه و افغانستان را نیز دردست دارد (شیرودی، 1394: 82). داعش که سی تا چهل هزار نفر از اعضای آن، سنی های عراقی هستند (سمیعی و شفیعی، 1394: 208)، در اوایل سال 2014 از مرز سوریه به عراق واردشد و در مدتی کوتاه، چهار استان الانبار، صلاح الدین، نینوا و بابل را اشغال کرد.

د- ملاحظات جدید سیاست خارجی ایران در عراق در شرایط ظهور داعش

ایران با بیش از 1600 کیلومتر، بیشترین مرز را در میان همسایگان با عراق دارد (الهی، 1387: 80). شکاف های اجتماعی عراق درپی بحران 2014 و ظهور داعش، تحولاتی هستند که طی دو سال اخیر، سیاست خارجی ایران را تحت تأثیر قرارداده اند؛ در این راستا سیاست قاطع ایران از ابتدا بر محور حمایت از وحدت سرزمینی، ایجاد ثبات سیاسی و ارسال کمک های مستشاری در عراق قرارگرفت و مقام های ایرانی در دیدار با سران دولت عراق مانند حیدرالعبادیِ نخست وزیر، امنیت عراق را برای ایران، بسیار مهم و تفکیک ناپذیر ارزیابی کردند. مهم ترین پیامدهای بحران 2014 عراق بر سیاست خارجی ایران در ابعاد داخلی، منطقه ای و فرامنطقه ای در زیر بررسی می شوند:

1-  سطح داخل

1-1- تعمیق شکاف شیعه و سنی

   اختلاف افکنی مذهبی، یکی از ابزارهای اصلی گروه های تروریستی مانند داعش برای  پیشبرد مقاصد خویش است که وجود دولت های ضعیف، آن را تقویت می کند؛ این گروه ها از طریق بمب گذاری، حملات انتحاری به مراکز سیاسی و مذهبی و ترور شخصیت های مهم سعی می کنند به هدف اصلی خود در جلوگیری از تشکیل دولت به رهبری شیعیان و دامن زدن به اختلاف های مذهبی دست یابند. از نظر ابومصعب الزرقاوی، فرمانده سابق القاعده عراق که به پدر داعش معروف است، مقابله با شیعیان بر مبارزه با صلیبی ها ارجحیت دارد: «دشمنان ما در عراق چهار گروه اند: آمریکایی ها، کردها، وابستگان دولت عراق و شیعیان؛ گروه اخیر، کلید تحولات سیاسی عراق هستند.

 اگر ما عمق دینی، سیاسی و نظامی آنها را هدف قراردهیم، آنها نیز تحریک می شوند و خوی وحشی گری خود را به اهل سنت نشان می دهند، اگر در این طرح موفق شویم، توانسته ایم اهل سنت غافل را نسبت به این گروه آگاه سازیم» (سیدنژاد، 1389: 105).

داعش، برخلاف القاعده که دشمن اصلی خود را غرب می داند، بر شیعیان، متمرکز است. دشمنی آنها با ایران، بسیار بارز است؛ داعش، ارتش عراق را «جیش الصفویه» و فاقد هویت عربی می نامد. کمیته شرعی داعش اعلام کرد که رافضی ها مشرک و مرتد هستند. کفر مرتدین از کفر اصلی، بدتر است لذا جنگ با مرتدین از کفار اصلی، واجب تر است» (زارعان، 1393: 80).

ترکیب جمعیتی موزاییکی و سیاست گذاری نادرست اعمالی در عراق در دوره مالکی نیز، به گروه های تروریستی امکان داد تا پایگاهی گسترده  در میان اعراب سنی به دست آورند. در سال های پس از 2003 با وجود حاکمیت ساختارهای دموکراتیک در عراق، ناکارآمدی دولت، «اعتراض مردم استان های شمال و شمال غرب» را ضد به حاشیه راندن سنی ها درپی داشت. عراق ازلحاظ شاخص های توسعه انسانی در میان 187 کشور، رتبه 120 را دارد (Undp, 2015)؛ به علاوه، وجود انسداد سیاسی و سیاست های تبعیضی در عراق، همانند اخوان المسلمین سوریه در سال 1982، سنی های عراق را نیز به پیوستن به گروه های افراطی سوق داده است.

تبلیغات و اقدام های داعش در جهت القای چهره ای الهام بخش از اسلام که تداعی گر خلافت صدر اسلام باشد، توانست برخی جوانان سنی را جذب کند (زارعان، 1393: 75). توان داعش در جذب حمایت سنی ها در بحران سال 2014 موجب شد تا پیش از کنترل موصل، شهرهای فلوجه و چند شهر دیگر را که تنها 50 تا 100 کیلومتر با بغداد فاصله داشتند،تصرف کنند؛ به عبارتی، داعش توانست پیش از سقوط موصل، آن را از سایر مناطق عراق جدا کند (صالحی و مرادی نیاز، 1394: 115).

شکاف شیعه- سنی و حضور داعش در جامعه چندپاره عراق، برای سیاست خارجی ایران پیامدهایی داشته است؛ ازطرفی، تلاش شیعیان در تحکیم نهادها و ساختارهای دموکراتیک دربرگیرنده تمامی گروه های عراقی و حفظ یک پارچگی، امنیت و ثبات سیاسی عراق را بی اثرمی کند؛ این مسئله، ایران را که در یک دهه گذشته سعی کرده است تا از ظرفیت های شیعیان و حفظ تمامیت ارضی عراق، برای درامان ماندن از ناامنی های این کشور استفاده کند (Barzegar, 2010: 177-178)، در تنگنای امنیتی قرارمی دهد؛ همچنین به رغم تصور رایج که شیعیان پس از تثبیت موقعیت خود در عراق، روابط خود با ایران را در قالب های ملی ادامه می دهند، ظهور داعش و گروه هایی از این دست، وابستگی بیشتر آنها به ایران را در بازی قدرت درون عراق، موجب می شود.

پی نوشت:

1. Robert Jervis

2. Stephen Walt

3. Yezidi

4. Turkoman

5. Kaka'i

6. Shabak

7. Sabian Mandaeans

8. Iraq body Count

9. Islamic State in Iraq and Syria

مراجع

اخوان  کاظمی، مسعود و پروانه عزیزی (تابستان 1390)؛ «ضدانقلابی گری در نظام بین الملل: مبانی تئوریک»، فصلنامه علمی-پژوهشی مطالعات انقلاب اسلامی؛ سال هشتم، ش 25.

- اسدی، علی اکبر (پاییز 1388)؛ «سیاست منطقه ای عربستان سعودی و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران»، مجله سیاست دفاعی؛ ش 68.

- الهی، همایون (1387)؛ خلیج فارس و مسائل آن؛ چ10، تهران: نشر قومس.

- امینیان، بهادر (1390)؛ «محیط امنیتی ایران و تحولات بیداری اسلامی»، فصلنامه آفاق امنیت؛ ش 13.

- اندیشکده راهبردی تبیین (1392)؛ منازعه راهبردی ایران و عربستان،تهران: انتشارات اندیشکده راهبردی تبیین

- برزگر، کیهان (1388)؛ «سیاست خارجی ایران از منظر رئالیسم تهاجمی و تدافعی»، فصلنامه روابط خارجی؛ سال اول، ش 1.

- بشیریه، حسین (1374)؛ جامعه شناسی سیاسی، نقش نیروهای اجتماعی در زندگی سیاسی؛ چ2، تهران: نشر نی.

- پورحسن، ناصر (پاییز1393)؛ «داعش و ژئوپلیتیک مقاومت اسلامی»، فصلنامه مطالعات فلسطین؛  ش 26.

- توکلی، سعید (تابستان 1393)؛ «القاعده، داعش؛ افتراقات و تشابهات»، فصلنامه آفاق امنیت؛ سال هفتم، ش 23، ص 151 تا 197.

- حلبی، علی اصغر (1388)؛ تاریخ نهضت های دینی سیاسی معاصر؛ انتشارات زوار.

- خسروی، غلامرضا (بهار 1389)؛ «مؤلفه های داخلی پایدار و مؤثر بر سیاست خارجی عراق جدید»، فصلنامه مطالعات راهبردی؛ سال سیزدهم، ش 1، ص 59 تا 93.

- درخشه، جلال و محمدمهدی ملکی (1393)؛ «موانع داخلی دموکراتیزه شدن عراق پس از سقوط صدام»، فصلنامه جستارهای سیاسی معاصر؛ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال پنجم، ش 1، ص 95 تا 116.

- دهقانی  فیروزآبادی، سید جلال (بهار1391)؛ «نوواقع گرایی و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران»، فصلنامه سیاست خارجی؛ سال بیست وششم، ش 1.                                                                                                                                 

- زارعان، احمد (تابستان 1393)؛ «زمینه های ظهور و گسترش داعش در محیط امنیتی غرب آسیا»، فصلنامه آفاق امنیت؛ سال هفتم، ش 23، ص 67 تا 97.

- سرخیل، بهنام (پاییز 1391)؛ «مؤلفه های درون منطقه ای اثرگذار بر خروج نظامیان آمریکا از عراق»، فصلنامه سیاست خارجی؛ سال بیست و ششم، ش 3.

- سردارنیا، خلیل الله (تابستان 1391)؛ «عراق، استمرار خشونت و رؤیای دموکراسی: یک تحلیل چندسطحی»، فصلنامه راهبرد؛ سال بیست ویکم، ش 63، ص 7 تا 36.

- سردارنیا، خلیل الله و محمد زارع (بهار 1394)؛ «فدرالیسم و فرهنگ سیاسی در عراق»، فصلنامه روابط خارجی؛ سال هفتم، ش 1، ص 191 تا 196.

- سمیعی، علیرضا و محسن شفیعی (1394)؛ «آینده گروه های تکفیری و راهکارهای  ثبات بخش دولت سوریه و عراق»، فصلنامه پژوهش های راهبردی سیاست؛ سال چهارم، ش 4.

- سیدنژاد، باقر (بهار 1389)؛ «سلفی گری در عراق و تأثیر آن بر جمهوری اسلامی ایران»،  فصلنامه مطالعات راهبردی؛ سال سیزدهم، ش 1، ص 95 تا 122.

- شیرودی، مرتضی (پاییز و زمستان 1394)؛ «مدل راهبردی (swot) در تحلیل بحران رفتار سیاسی داعش، جمهوری اسلامی ایران و راه های برون رفت»، پژوهش های سیاست اسلامی؛ سال سوم، ش 8.

- صالحی، سید جواد و فاتح مرادی نیاز (بهار 1394)؛ «پیامدهای ظهور داعش بر ژئوپلیتیک خاورمیانه»، فصلنامه پژوهش های سیاسی جهان اسلام؛ سال پنجم، ش 1، ص 103 تا 127.

- عالم، عبدالرحمن (1386)؛ بنیادهای علم سیاست؛ چ 7، تهران: نشر نی.

- قوام، سید عبدالعلی (1388)؛ اصول سیاست خارجی و سیاست بین الملل؛ چ 15، تهران: سمت.

- کرمی، جهانگیر (بهار 1380)؛ «تأثیر محیط امنیتی منطقه ای بر سیاست دفاعی دولت ها»، مجله سیاست دفاعی؛ ش 34.

- محق، سید عدنان و زهرا عالی (تابستان 1388)؛ «جایگاه و نقش عشایر در تحولات سیاسی عراق»، فصلنامه مطالعات خاورمیانه؛ سال شانزدهم، ش 2،  ص 75 تا 103.

- مشیرزاده، حمیرا (1391)؛ تحول در نظریه های روابط بین الملل؛ چ 7، نهران: سمت.

- منصوری  مقدم، محمد (زمستان 1391)؛ «مؤلفه هویت و تأثیر آن بر سیاست خارجی عربستان سعودی در قبال جمهوری اسلامی ایران»،فصلنامه مجلس و راهبرد؛ سال نوزدهم، ش 72. 

- موثقی، سید احمد (تابستان 1388)؛ «جنگ و توسعه نیافتگی در جهان سوم»، فصلنامه سیاست؛ دوره 39، ش 2، 317 تا 337.

- مهری کارنامی، محمد (بهار 1388)؛ «آسیب شناسی تأثیر قومیت گرایی بر امنیت ملی»، مجله حصون؛ ش 19.               

- نیاکوئی، سید امیر و سجاد مرادی  کلارده (بهار 1394)؛ «رقابت قدرت های منطقه ای در عراق»، فصلنامه روابط خارجی؛ سال هفتم، ش 1، ص 121 تا 169.

- هدایتی  شهیدانی، مهدی و سجاد مرادی  کلارده (تابستان 1393)؛ «مؤلفه های مؤثر بر سیاست خارجی عربستان سعودی در قبال تروریسم تکفیری: تحلیلی چندسطحی»، فصلنامه آفاق امنیت؛ سال هفتم، ش 23، ص 229 تا 257.

2- منابع انگلیسی

- Al-Qarawee, Harith, (2014), "Iraq's Sectarian Crisis, a legacy of Exclution", Carnegie Endowment for International Peac.

- Barzegar, Kayhan, (2010), Iran's foreign policy strategy after saddam, center for strategic and international studies, Washington Quarterly, January.

- Charountaki, Marianna (2012), "Turkish Foreign Policy and the Kurdistan Regional Government", Perceptions, winter, Volume XVII, Number 44.

- Cordesman, Anthony H and Sam Khazai (2014), "Iraq in Crisis", center for strategic & international studies, January 24.

- Cordesman, Anthony. H, (2015), Trends in Iraqi Violence, Casualties and Impact of War: 2003-2015, Center for Strategic & International Studies.

- Davutoglu, Ahmet (2008), "Turkey's Foreign Policy Vision: An Assessment of 2007", Insight Turkey, vol. 10, no. 1.    

- Gunter, Frank. R, (2014), the ISIL Invasion of Iraq: Economic Winners and Loser, Foreign Policy Research Institute.

- Ibrahim, Fouad, (2006), the Shiite's of Saudi Arabia, London & Sanfrancisco: Saqi Press.

- Katzman, Kenneth (2013), "Iraq: Politice, Governance and Human Rights", Congressional Research Service, August 22. 

- Leigh, James, (2008), Shia Islam and Oil geopolitics, Energy Bulletin, Dec, 23.

- Mearsheimer, John J, (1995), the False Promise of International Institutions, International Security, Vol. 19, no. 3, winter.

- Minority Rights Group International (2014), report, From Crisis to Catastrophe: the situation of minorities in Iraq.

- Noorbakhsh, Mehdi, (2008), Shiism and Ethnic Politics in Iraq, Middle East Policy, XV (2), summer, pp 53-65.

- Pewforum, (2009), Mapping the Global Muslim Population, October 7

http://www.pewforum.org/2009/10/07/mapping-global-muslim-population/-

- Pewforum, (2013), "Many Sunnis and Shias Worry about Religious Conflict", Pew Research Center.

- RT, (20/12/2015), Most smuggled ISIS oil goes to Turkey, sold at Low prices-Norwegian report. https://www.rt.com/news/326567-is-export-oil-turkey/

- Sofan Group, (2015), Foreign Fighters, an Updated Assessment of the Flow of Foreign Fighters into Syria and Iraq, December.

- Taliaferro, Jeffery W,(2001), Security Seeking under Anarchy Defensive Realism Revisited, International Security, Vol. 25, No. 3, winter.

- Undp, (2015), Human Development Indicators.

http://hdr.undp.or/en/counters/profiles/IRQ.

- Unpo (2013), "Iraq: The Situation of Ethnic and Religious Minorities", Briefing Paper.

- U.S. Census Bureau, (2015), International Data Base.

http://www.census.gov/population/international/data/idb/informationnGateway.php. 

- Walt, Stephen, M (1987), the Origin of Alliances, Cornell University Press.

-www.iraqbodycount.org/database.

3- منابع اینترنتی

- امیدی، علی (16/04/1393)؛ «پیامدهای امنیتی تجزیه احتمالی عراق برای ایران»، تارنمای دیپلماسی ایرانی: http://www.irdiplomacy.ir/fa/page/1935451/html، تاریخ مراجعه به سایت: 23/04/1395. 

- فریدمن، جرج (10/09/1393)؛ «داعش ژئوپلیتیک خاورمیانه را تغییرداده است»؛ ترجمه مرکز رصد راهبردی اشراف: http://www.eshraf.ir/3608/html، تاریخ مراجعه به سایت: 24/04/1395.

- قانون اساسی عراق؛ نوشته شده در سایت حقوق به نشانی:www.hoghoogh.online.fr/article…407      

نویسندگان:

سجاد مرادی کلارده: دانش آموخته کارشناسی ارشد روابط بین الملل دانشگاه گیلان 

رضا سیمبر: استاد گروه علوم سیاسی دانشگاه گیلان 

فصلنامه جامعه شناسی سیاسی جهان اسلام شماره 9

ادامه دارد...