کلانشهر تهران دریایی از شلوغی و ماشین است که شاید صبورترین افراد را هم کلافه کند اما در حاشیه این کلانشهر پیچ در پیچ جاذبه‌های گردشگری وجود دارد که شناخت آنها هر گردشگری را به دیدن این آثار ترغیب می‌کند، اگر هنوز مکان سفر نوروزی را مشخص نکردید، توصیه می‌کنیم تا سلسله گزارش‌های «تهران؛ بی‌نظیر در نوروز» خبرگزاری فارس را راهنمای خود در این امر قرار دهید و با سفر به استان تهران نوروزی به یادماندنی را برای خود و خانواده‌تان رقم بزنید.

*کاخ گلستان؛ یادگاری به جای‌مانده از ارگ تاریخی تهران

اگر به بازار تهران سر زده باشید، تنها پنج دقیقه که پیاده به سمت خیابان داور حرکت کنید، به یکی از زیباترین جاذبه‌های گردشگری تهران می‌رسید، اینجا کاخ گلستان، برشی از تاریخ ایران قرار دارد.

 

 

مجموعه کاخ گلستان، یادگاری از ارگ تاریخی تهران، محل اقامت شاهان سلسله قاجار و از زیباترین و کهن‌ترین بناهای پایتخت 200 ساله ایران است. سابقه تاریخی ارگ سلطنتی به روزگار صفویه بازمی‌گردد. بخش‌های مختلف این مجموعه در حال حاضر شامل ایوان تخت مرمر، خلوت کریم‌خانی، اتاق موزه (تالار سلام) و حوض‌خانه آن، تالار آینه، تالار عاج یا سفره‌خانه، تالار برلیان یا سفره‌خانه، تالار برلیان یا تشریفات، ساختمان کتابخانه، عمارت شمس‌العماره، عمارت بادگیر و حوض‌خانه وسیع آن، تالار الماس، کاخ ابیض و چادرخانه است.

 

 

 این کاخ قدمتی بالای 440 سال دارد و سند زنده هنر معماری دوره قاجاریه است که در زمان ناصرالدین به شکوه رسید، کاخ گلستان برگرفته از معماری اروپایی و نخستین ترکیب سبک ایرانی و اروپایی است که در یک بازه زمانی به یکی از نمادهای هنر و معماری ایران تبدیل شد.

 

 

کاخ گلستان علاوه بر اینکه یادگارهای بسیاری از دوران قاجار را به صورت موزه در خود حفظ کرده است، به خاطر قرار داشتن در ثقل حوادث سیاسی مانند انقلاب مشروطه، جزئی از تاریخ زنده تهران به شمار می‌رود که آثار هنری بسیاری همچون تخت مرمر، سنگ قبر ناصرالدین‌شاه قاجار که از شهرری به اینجا منتقل شده و آثاری از کمال‌الملک و سایر هنرمندان ایرانی و خارجی را در دل خود دارد.

 

 

با وجود عمارت‌های متعددی که در کاخ گلستان وجود دارد اما در مجموع این بنا به دو بخش اندرونی و بیرونی تقسیم می‌شود، بخش بیرونی که به نام کاخ گلستان شناخته می‌شود، شامل دو قسمت یعنی حیاط دارالحکومه یا دیوان‌خانه و باغ مربع شکلی به نام باغ گلستان است که این دو حیاط را بناهایی از یکدیگر جدا می‌کند، این بخش از سمت شمال به وسیله چند در و دالان باریک با حرم‌خانه که اندرون و فرح‌آباد که مکان زندگی همسران پادشاهان قاجار بوده است، ارتباط داشت.

 

 

در سال 1301 هجری قمری، پس از آنکه زن‌های حرم‌سرای ناصرالدین‌شاه زیاد شدند و جا بر آنها تنگ شد، ناصرالدین‌شاه به ابراهیم‌خان امین‌السلطان دستور داد تا عمارت قدیم اندرونی را خراب کرده و تا زمان بازگشت وی عمارتی بزرگ و نو جای آن بسازد و متعاقباً در اندک مدتی طرح اندرونی توسط معماران زبده دربار کشیده و اجرا شد. این بخش که در شمال بخش بیرونی واقع شده بود، در زمان رضاشاه به بهانه از بین ‌بردن مکانی که شاهان قاجار در آن به شهوت‌رانی می‌پرداختند و در واقع به واسطه تنفری که رضا‌شاه پهلوی از پادشاهان قاجار داشت، بخش اندرونی تخریب و وزارت دارایی به جای آن ساخته شد.

*ایوان تخت مرمر

ایوان تخت مرمر قدیمی‌ترین بنای موجود در کاخ گلستان است که ساخت آن به دوران کریم‌خان زند باز می‌گردد. ایوان تخت مرمر جایگاهی است که پادشاهان قاجار در آن به مراسم سلام می‌نشستند و طبقات مختلف مردم را در موقع خاص بار عام می‌دادند.

 

 

این ایوان با 65  قطعه مرمر در اندازه‌های مختلف از دیدنی‌های پرشمار کاخ گلستان محسوب می‌شود. در صورت بازدید از کاخ گلستان، فرصت دیدار از تالار عاج را هم خواهید یافت، این تالار در زمان ناصرالدین‌شاه برای نگهداری هدایای خارجی استفاده می‌شد. تزئینات گچ‌بری و نقاشی تالار بسیار جذاب و شبیه به بناهای دوره زندیه است،  این بنا در سال 1374 پس از مرمت و بازسازی برای بازدید عموم گشایش یافت.

*خلوت کریمخانی

در شمال غربی باغ گلستان حد فاصل ایوان تخت مرمر و تالار سلام، ایوان سرپوشیده‌ای به نام جلوخان یا خلوت کریمخانی وجود دارد، چنانکه از نامش پیداست از دو نظر از محل‌های قدیمی و تاریخی به شمار می‌رود؛ یکی به خاطر اساس بنای آن که در زمان کریمخان نهاده شده و دیگری به دلیل عمل ناجوانمردانه‌ای که آغامحمدخان قاجار در این محل با استخوان‌های پوسیده کریمخان زند روا داشته بود.

در سال 1206 ه.ق و به دستور آغامحمدخان بقایای جسد کریمخان زند را از عمارت کلاه‌فرنگی به تهران حمل کرده و در زیر پله‌های همین خلوت کریمخانی که محل عبور و مرور روزانه بود، دفن کردند و درباریان متملق آن زمان در گذاشتن پای بر سر و سینه وکیل‌الرعایا بر یکدیگر سبقت می‌جستند و معروف است که خود آغامحمدخان قاجار با نوک شمشیری که بر کمر داشت، چند ضربه‌ای نیز بر خاک می‌‌زد.

 

 

پس از آغامحمدخان این قسمت از بناهای سلطنتی بر اثر تغییراتی که چندین بار در زمان ناصرالدین‌شاه داده شده بود، تبدیل به محوطه کوچکی به نام حیاط کریمخانی شد و به وسیله نرده‌های آهنی از باغ گلستان جدا شده و به همان صورت باقی ماند و به علت صفا و آرامشی که داشت ناصرالدین‌شاه گاهی اوقات در این گوشه دنج به تنهایی در کنار حوض آن به استراحت پرداخته و قلیان می‌کشید.

پس از انقراض قاجاریه، دستور شکافتن و کاوش زیر پله‌های سمت راست صادر شد. کارگران که آنها نیز از طایفه زند بودند تحت‌نظر استاد حسین میدانی زیر پله‌های مزبور را کنده و پس از مقداری خاک‌برداری، قطعاتی از استخوان‌های شاه زند را بیرون آوردند و به قم منتقل و در آنجا دفن کردند.

*تالار سلام 

پس از نخستین سفر ناصرالدین‌شاه به اروپا در سال 1290 هـ. ق و دیدن موزه‌ها و گالری‌های بزرگ کشورهای غربی، وی تصمیم گرفت که موزه‌ای شبیه به موزه‌های اروپا در ارگ ایجاد کند. بدین منظور عمارت خروجی را تخریب و در عوض در سمت شمال‌غربی و در جوار تالار عاج، بناهای کاخ گلستان جدید، یعنی سرسرا و تالار آینه و اتاق موزه بنیان نهاده شد.

ساخت اتاق موزه در سال 1291 هـ. ق آغاز و در سال 1294 هـ. ق پایان یافت اما به دلیل تزئینات زیاد که با نظارت مستقیم شاه صورت می‌گرفت، بهره‌برداری از آن تا سال 1299 هـ. ق به طول انجامید.

 

 

بنجامین نخستین سفیر آمریکا در ایران در کتاب خود به نام «ایران و ایرانیان» که در فاصله سال‌های 1300 ه.ق تا 1301 ه.ق نوشته شده، می‌نویسد: «... عالی‌ترین قسمت عمارت سلطنتی ناصرالدین‌شاه، تالار سلام است که از نظر ابعاد و جلال و شکوه یکی از عالی‌ترین تالارهای دنیاست، سقف و دیوارهای آن همچون گچ‌بری‌هایی که در کاخ الحمراء نیز دیده می‌شود، تزئین شده است».

*تالار آیینه

تالار آیینه همزمان با تالار سلام (حدود سال 1291 ه.ق) ساخته شده و اصولاً جزء بنای موزه جدید محسوب می‌شود و در آغاز انتقال اشیاء و آثار موزه قدیم به موزه جدید این تالار به تخت‌طاووس و تاج‌کیانی اختصاص داشت.

 

 

شهرت عمده تالار آیینه علاوه بر موقع و تزئینات آن، بیشتر به واسطه تابلو رنگ و روغن معروفی است که مرحوم میرزا محمدخان کمال‌الملک غفاری در سال 1309 ه.ق از آن تهیه کرده که اینک در تالار سلام کاخ گلستان نگهداری می‌شود.

*تالار عاج یا سفره‌خانه

از زیباترین تالارهای کاخ گلستان که امروزه به شکل موزه درآمده است، تالار عاج است. در این تالار هدایای شاهان خارجی که به شاه ایران هدیه می‌دادند، نگهداری می‌شده است، و بعدها در دوازدهمین سال سلطنت رضاشاه پهلوی محل ضیافت مهمانان خارجی شد. یک نقاشی آبرنگ  نیز که توسط محمودخان ملک‌الشعرا کشیده شده در کاخ گلستان وجود دارد، که نمای خارجی تالار عاج یا سفره‌خانه را قبل از بازسازی نشان می‌دهد.

 

 

*کاخ شمس‌العماره

کاخ شمس‌العماره شاخص‌ترین بنای کاخ گلستان و ممتازترین ساختمان ضلع شرقی این مجموعه است. این بنا پس از نخستین سفر ناصرالدین‌شاه قاجار به اروپا و تحت تاثیر قرار گرفتن وی از ساختمان‌های بلند فرنگی، با معماری ایرانی و اسلوب فرنگی در 5 طبقه و 35 متر ارتفاع ساخته شد، که  در زمان خود بلندترین ساختمان تهران و اولین ساختمانی بود که در سازه آن از فلز استفاده کرده‌اند.

 

 

*کاخ ابیض در کاخ گلستان

در اواخر سلطنت ناصرالدین‌شاه، شاه سلطان عبدالحمید پادشاه عثمانی، مقداری اثاثیه ارزشمند و گران‌بها برای شاه ایران فرستاد. چون در آن هنگام تقریباً همه کاخ‌ها و تالارهای سلطنتی با تابلوها و اثاثیه متعدد پر و آراسته شده بود؛ از این‌رو ناصرالدین‌شاه تصمیم گرفت در گوشه جنوب‌غربی محوطه گلستان، که پیش از این محل کلاه‌فرنگی یا برج آغامحمدخانی بود، کاخ جدیدی بنا کند تا هدایای سلطان را در آن جای دهد.

 

 

این بنا به علت رنگ سفید نمای ساختمان که به شیوه بناهای قرن 18 اروپا، گچ‌بری و نماسازی شده و نیز به سبب آنکه پله‌های سرسرای کاخ مرمر، سفید رگه‌دار بود به کاخ ابیض معروف شد. کاخ ابیض از همان ابتدای بنای خود، به محل اشتغال صدراعظم‌ها اختصاص یافت و جلسات هیئت دولت تا سال 1333 شمسی در این کاخ و در تالار سلطان عبدالحمید تشکیل می‌شد.

*نگارخانه

نگارخانه در ضلع شمالی کاخ گلستان و بین خلوت کریمخانی و موزه مخصوص واقع شده که محل به نمایش گذاشتن گنجینه نفیس تابلوهای نقاشی هنرمندان دوره قاجار است که در آن سیر تحول نقاشی ایران و آثار هنرمندان مشهور این دوره تاریخی دیده می‌شود.

*عمارت بادگیر

عمارت بادگیر یکی از ساختمان‌های زیبای کاخ گلستان است که به دستور فتحعلی‌شاه قاجار ساخته شد. دلیل نام‌گذاری این عمارت به این نام، وجود 2 بادگیر بلند در آن است. این عمارت زیبا محل تاج‌گذاری مظفرالدین‌ شاه نیز بوده است.

 

 

این عمارت زیبا در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار بازسازی شد و هم‌اکنون هم در وضعیت بسیار خوبی نگهداری می‌شود.  در زیر این عمارت، یک حوض‌خانه تابستانی قرار داشته که به کمک جریان باد، چهار بادگیر و آب حوض قنات شاهی که در میانه آن وجود داشت، خنک می‌شد. ناصرالدین‌شاه از حوض‌خانه این عمارت برای نگهداری پرندگان زیبایی که گردآوری کرده بود، استفاده می‌کرد و در زمانی که می‌خواست به پرندگان غذا بدهد به تماشای آن‌ها می‌آمد و از شیوه شکار هر یک از آنها سخن می‌گفت.