كليدواژه برجام همچنان پركاربرد و چالش‌برانگيز است؛ چه براي موافقان و مخالفان داخلي و چه براي طرف‌هاي خارجي. سال 96، سال هجمه رئيس‌جمهوری تازه‌وارد ايالات متحده به توافق هسته‌اي ايران با شش قدرت جهاني بود. ترامپ تا يك نطق تاريخي عليه برجام پيش رفت و كنگره را به ميدان تصميم‌گیری کشید. تا اينجا، اما اين چهره پيش‌بيني‌ناپذير، بيرق خروج در ارديبهشت را برافراشته است و تلاش مي‌كند با برخي متحدان منطقه‌اي خود، ايران‌هراسي را بار ديگر رونق بخشد و از سوی ديگر، اروپا را در موضوع برنامه دفاع موشكي ايران، با خود هم‌داستان كند. ناصر هاديان، استاد دانشگاه و تحليلگر سياست خارجي كه به دليل زندگي در ايالات متحده و ارتباطات گسترده با محافل دانشگاهي و پژوهشي جهان از شاخص‌ترين چهره‌هاي اين حوزه شناخته مي‌شود، در گفت‌وگو با «شرق»، اتفاقات سال 96 در حوزه سياست خارجي را تحليل كرد كه حاوي نكاتی بسيار خواندني است كه برخي از آنها براي اولين‌بار مطرح شده است.
در مقطعي که ايران در حال مذاکره با تروئيکاي اروپايي در دوران اصلاحات بود، سخن غيررسمي‌ای از البرادعي، مديرکل وقت آژانس، نقل مي‌شد كه در ديدار رئيس‌جمهوری وقت ايران گفته: در فضاي مذاکره‌اي که ايجاد کرديد، همراهي‌نکردن ايالات متحده کار را براي همه و آژانس دشوار کرده است؛ شما برويد و مسئله خود را با آمريكا حل کنيد. مدت کوتاهي پس از آن، دولت احمدي‌نژاد سر کار آمد و اين فضا به هر علتي ايجاد نشد، اما در دولت روحاني اين اجازه داده شد که مذاکره‌کنندگان با طرف آمريكايي مذاکره کنند؛ حتي به نظر مي‌آمد گاهي مذاکره دوجانبه ايران و آمريكا بود تا 1+5 و ايران. با توجه به روشي که ترامپ در قبال تعهد ايالات متحده در برجام در پيش گرفته است، آيا ايران در تدوين استراتژي جديد مذاکراتي دچار اشتباه شد يا اينکه مسير هماني بود که بايد طي مي‌شد و به برجام مي‌رسيد؟
من استراتژي هسته‌اي ایران را به دو بخش تقسيم مي‌کنم؛ استراتژي هسته‌اي و استراتژي مذاکرات هسته‌اي. اين دو با هم كاملا متفاوت‌اند. بخش عمده‌اي از نقدهايي که داشتم، به استراتژي هسته‌اي بود تا مذاکرات هسته‌اي. بالطبع تصميم‌گيرنده استراتژي هسته‌اي، نظام است و نه تيم مذاکره‌کننده. چارچوب‌ها به تيم مذاکره‌کننده ابلاغ مي‌شود و آنها بر اساس آن مذاکره مي‌کنند. هم جان کري استراتژي خاص آمريكا را در مذاکرات داشت و هم بقيه کشورهاي مذاکره‌کننده. استراتژي مذاکراتي برمي‌گردد به اينکه يک فرد ابتدا چه بحثي را مطرح کند و در انتها چه موضوعي را، صدايش را بالا يا پايين ببرد و اختلاف بين اعضاي تيم مذاکره‌کننده نشان داده شود يا نشود؛ اينها اصول و فنون مذاکره است. استراتژي هسته‌اي، اما اين است که چند هزار سانتريفيوژ در ايران ايجاد شود و مثلا چقدر اورانيوم غني‌شده ذخيره شود و تا چه سطحي غني‌سازي صورت بگيرد؛ اينها برمي‌گردد به استراتژي هسته‌اي‌ای که نظام درباره آن تصميم مي‌گيرد. من از برجام حمايت کردم و پنج دليل آن را هم قبلا شرح داده‌ام. اگر در جايگاه تبيين استراتژي هسته‌اي بودم، آنچه مي‌گرفتم و مي‌دادم متفاوت از اين چيزهايي بود که داده و گرفته شد. نحوه امتيازدادن و گرفتن نيز در استراتژي مدنظر من متفاوت بود، اما بهتر است از اين عبور كنيم.
نمي‌خواهيد آن را باز کنيد؟
البته اين موارد را در چندجا گفته‌ام؛ اينكه ترجيح مي‌دهم سه آبشار سانتريفيوژهاي نسل 2 در فردو بچرخد، اما کل نطنز را ببندند. بالاخره اين ديدگاه من بوده و استدلال هم داشتم و بحث مفصلي بود که سه سؤال را طرح مي‌کردم و پاسخ مي‌دادم: «ما چه مي‌خواهيم، چرا مي‌خواهيم و به چه قيمتي مي‌خواهيم؟». در همه مناظره‌ها در صداوسيما و رسانه‌هاي ديگر نیز اشاره كردم تا زماني كه به اين سه سؤال پاسخ داده نشود، نمي‌توان وارد نقد برجام شد. من به آن سه سؤال پاسخ مي‌دادم، سپس وارد نقد مي‌شدم. برگرديم به قسمت دوم سؤال شما که آيا اشتباهي صورت گرفته که امروز برجام در اين شرايط قرار دارد و ترامپ دنبال خروج از توافق هسته‌اي است؟ به نظر من اشتباهي صورت نگرفته است. حوادث در عرصه انساني به گونه‌اي نيست که جبرا مشخص شود چه خواهد شد. اتفاقاتي رخ مي‌دهد كه نمی‌توان آنها را پيش‌بيني کرد. کسي پيش‌بيني نمي‌کرد ترامپ در آمريكا انتخاب شود يا اينکه چنين خيالي برای برجام در سر داشته باشد؛ البته او با وجود همه حملاتي که در زمان تبليغات انتخاباتي داشت و مواضع يك سال اخير، تا امروز تعليق تحريم‌هاي مرتبط با برجام را تأييد کرده است؛ اگرچه يک بار آن را به کنگره فرستاد. يکي از انتقادهایی که در ايام مذاكرات مطرح کرده بودم و هم در اينجا و هم در واشنگتن سروصداي زيادي برپا کرد (آن‌موقع کنگره آمريكا برجام را تأييد نکرده بود و مخاطب من هم آنها بودند)، اين بود که اين توافق را امضا نكنيم؛ چون در مكانيسم پيشنهادي، ما همه چيز را اول مي‌دهيم و بعد بايد منتظر باشيم طرف‌هاي مقابل به تعهدات خود عمل کنند. اين شيوه توافق باعث شد ترامپ بتواند در سخنراني مشهور امسال خود عليه برجام، آن مواضع را بگيرد. گفتم اگر من بودم، توافق هسته‌اي را دوطرفه مي‌کردم؛ يعني دو هزار سانتريفيوژ را برمي‌داشتم آنان هم سه تحريم را برمي‌داشتند و همين‌طور گام‌به‌گام به‌طور متقابل عمل مي‌کرديم.
اطلاع داريد که تيم مذاکره‌کننده روي اين استراتژي بحث کرده و طرف مقابل آن را پذيرفته يا خير؟
برداشت من اين نيست. در صحبت‌هايي که با مذاكره‌كنندگان خودمان داشتم، آنها مي‌پذيرفتند، اما انگار خود ما نمي‌خواستيم اين استراتژي متقابل باشد. استدلال من و مذاكره‌كنندگان نیز متفاوت بود. آنان به يکي از سخنان مقام معظم رهبري استناد مي‌کردند که همه چيز بايد به صورت يکجا انجام شود و بر آن اساس پيش رفتند. به هر صورت، هرچه بود اكنون گذشته است.
در مقطع سخنراني مشهور ترامپ عليه برجام و ارجاع آن به کنگره، برخي محافل و رسانه‌هاي رسمي در داخل مدعي بودند مسيري که ترامپ مي‌رود، اوباما هم سرانجام طي مي‌کرد. مي‌خواهم نظر شما را بدانم؛ شما هم اين‌طور فکر مي‌کنيد؟ خيلي‌ها اعتقاد دارند دوره اوباما دوره‌اي کاملا استثنائي در ايالات متحده بوده است؛ هم به خاطر ويژگي‌هاي خاصي که داشته و هم به دلیل نگرش خاصي که به حوزه سياست و سياست خارجي داشت، اما جريان اصولگرا معتقد است دموکرات‌ها با پنبه سر مي‌برند و جمهوري‌خواهان با چاقو.
من دنبال مقصر نيستم؛ بلكه دنبال راه‌حل هستم. سؤال شما از اين نظر مثبت است که در صحبت‌هاي آقاي روحاني در پاسخ به سخنراني ترامپ عليه برجام، همين نکته نهفته بود و او همه آمريكا را يك كل واحد فرض كرد. اعتقاد من اين است كه گفتن اينكه «اينها سر‌و‌ته يک کرباس‌اند» يا «سگ زرد برادر شغال است»، تز اشتباهي است و ايران نفعي از چنين مواضعي نمي‌برد. بگذريم كه در واقعيت نیز اين‌گونه نيست. واقعيت اين است که اوباما، ترامپ و بوش با هم كاملا تفاوت دارند؛ سياست‌هايشان با هم فرق مي‌کند و نگاهشان به ما نیز متفاوت است. ايالات متحده در 34 سال گذشته -حداقل بعد از ريگان- «سياست مهار به‌علاوه تعامل گزينشي» را دنبال كرده است. اين سياست هدف، استراتژي، راه خروج، مفروضات و... دارد. قبلا بحث كرده‌ام كه منظور از مهار چيست، مهار اقتصادي، نظامي و سياسي به چه معناست و مؤلفه‌هاي اصلي سياست مهار و اهداف آن كدام‌اند. به همين دليل نبايد اين سياست كلي آمريكا را ناديده گرفت. ما يك مخاطب جدي در خود آمريكا داریم؛ نيروهايي که مقابل ترامپ قرار دارند. اگر يك مخالف ترامپ، يك چهره ضد جنگ و ليبرال در خود واشنگتن، واكنش آقاي روحاني در پاسخ به سخنراني ترامپ عليه برجام را بشنود، چه تصوري از ايران خواهد داشت؟ مقامات مختلف و حتي رئيس‌جمهوری ايران، مخالفان ترامپ و سياست‌هاي غير اصولي آمريكا عليه ايران را نيز در كنار تندروهاي نزديك به لابي‌هاي ضد ايران قرار مي‌دهند. اين شيوه براي ايران مضر است.
واقعا محافل مختلف در آمريكا اين موضع‌گيري‌هاي مسئولان ايراني را اين‌گونه با جزئيات دنبال مي‌كنند؟
دقيقا نه يک يا دو مركز؛ بلكه بسياري از آنها تمرکزشان اين است که به دقت مواضع مسئولان ايران را دنبال کنند.
اما در ايران بيشتر تصور مي‌شود اين سخنان مصرف داخلي دارد.
اشتباه است. مثلا بخشي از مخاطبان سخنان رئيس‌جمهوری آمريكا در داخل هستند و او حتما مخاطب کنگره و مخاطب رقيب داخلي را در نظر دارد، اما مخاطبان اروپايي، منطقه‌اي، چين، روسيه و ايران را نيز در نظر مي‌گيرد. توقع اين است که سخنان فردي مانند دكتر روحاني نيز با همين نگاه ارائه شود. اين مسائل به‌شدت حساس است و نبايد به سادگي از كنار آنها عبور كرد. بايد در سخنان خود، دموکرات‌هاي آمريكا را نیز در نظر بگيريم. آنها بخشي از خود آمريكا هستند. در دنياي امروز، ما با مخاطبان مختلفی مواجهيم و اين‌طور نيست که فقط براي گروه خاصی صحبت شود، بنابراين وقتي در پخش زنده قرار است مواضع ديپلماتيك گرفته شود؛ يعني مخاطب جهاني را شامل همه طرف‌ها فرض مي‌كنيم. پيشنهاد مي‌كنم مقامات رسمي کشورمان در سخنان خود به اين واقعيت توجه كافي داشته باشند كه بخشي از مخاطبان مواضع ما در آمريكا حضور دارند و نقش مهمي در تحولات ايفا مي‌كنند. آنها مي‌توانند روي ترامپ فشار بياورند و او را تعديل كنند. مي‌توان به گونه‌اي موضع گرفت كه ديدگاه جنگ‌طلبان كاخ سفيد و كنگره تضعيف شود و نيروهاي صلح‌طلب و ضدجنگ تقويت شوند.
در بسياري از گفت‌وگوها و مواضع كه به دليل علاقه شخصي و مسائل شغلي به‌طور روزانه خوانده‌ام، تقريبا به اين موضوع پرداخته نشده است؛ چرا اين غفلت صورت مي‌گيرد؟
به اين موضوع باید به‌شدت توجه شود و حتي در اعلام موضع در قبال اروپايي‌ها، حتما به اين حساسيت توجه شود. اينكه از هر تريبوني، مواضع تند عليه اروپا و استقلال آن در مقابل آمريكا بيان شود، واقعا به سود كشور و مردم نيست. يک سياست‌مدار وقتي صحبت مي‌کند، همه مخاطبان را در نظر مي‌گيرد. اگر مواضع اتخاذ‌شده داراي فصل مشترکي براي تغذيه همه نيروهاي موافق آن باشد؛ يعني نطق سودمندی براي منافع ملي و ضد دشمنان ايران صورت گرفته است.
به نظر مي‌رسد خود ترامپ نیز از اين ماجرا غفلت كرده است.
بله به دليل اينكه سياست‌مدار نيست. تناقض در صحبت‌هاي او نيز باورنکردني است؛ البته سخنراني او عليه برجام، توييت نبود كه هيجاني و در لحظه انجام داده باشد. نکته مهم اين بود که او اين سخنان را از حفظ نمي‌گفت؛ بلكه از روي متن مقابل خود مي‌خواند؛ اين يعني چه؟ يعني به قول خودش برايند فکر هفت، هشت ماه بود. اين يعني نهادهاي مختلف در تنظيم آن دخالت داشته‌اند و مي‌توان فهميد در پسِ ذهن دولتمردان جديد آمريكا، عليه ايران چه مي‌گذرد. ممكن است زمانی شخص ترامپ موضع آني بگيرد يا عليه ايران توييت کند؛ براي اين رفتار مي‌توان تحليل‌هايي داشت، اما وقتي رئيس‌جمهور كشوري مانند آمريكا از روي متن عليه ايران سخن مي‌گويد؛ يعني در دولت آمريكا همين مواضع در قبال ايران وجود دارد؛ البته متني که در آن روز قرائت شد، پُر از آشفتگي بود. بد نيست بار ديگر با هم مرور كنيم. ترامپ از يک سو مي‌خواست بين مردم و دولت ايران شکاف بيندازد، اما در بخش ديگر همين نطق، از واژه خليج‌فارس استفاده نمي‌كند و تنظيم‌كنندگان متن نمي‌دانند با اين كار احساسات ميليون‌ها شهروند ايراني و نه فقط دولت ايران را عليه آمريكا تحريك مي‌كنند. كمي بعد از اين نطق و در دي‌ماه، رئيس‌جمهوری ايالات متحده به شكل ناشيانه‌اي از تظاهرات مردم كشوري حمايت مي‌كند كه خود او فرمان مهاجرتي را عليه ورود آنان به خاك آمريكا صادر كرده است؛ امر كم‌سابقه‌اي كه باعث مي‌شود مردم ايران نتوانند حتي به خانواده خود در خاك آمريكا سر بزنند.
سال‌ها درباره دموكراسي آمريكايي صحبت شده و اينكه در آنجا رؤساي جمهور نمي‌توانند از حدود مشخصي خارج شوند؛ چرا اين روند دچار تغيير شده است؟
اساسا دموکراسي در غرب دچار نوعي بحران است. حداقل نظام‌های رياست‌جمهوري (اگر نگويم نظام‌های پارلماني) دچار بحران‌هايی اساسي شده‌اند. وقتي شخصي مانند ترامپ در مقابل كانديداي دموكرات‌ها که حداقل نماينده عاقل‌تري براي مردم آمريكاست، پيروز مي‌شود؛ يعني يک‌جاي كار مي‌لنگد. کسي که يک روز کار سياسي نکرده، با يک‌سري شعار مردم‌فريبانه و مهم‌تر از آن با دروغ، انتخابات را به نفع خود خاتمه مي‌دهد. زماني در آمريكا اگر فقط يكي از ادعاهاي اخلاقي‌ای که عليه ترامپ با مدرك مطرح شده است، عليه چهره سياسي ديگري مطرح مي‌شد، آن فرد براي هميشه به تاريخ مي‌پيوست. «گري هارت» سناتوري بود كه رقبا عکس او را با خانمي که روي پايش نشسته بود، منتشر كردند. اين پايان عمر سياسي او بود. امروز 15 خانم آمده‌اند و عليه آزار جنسي ترامپ شهادت داده‌اند و بخشي از مدارك آن وجود دارد؛ با‌اين‌حال، هيچ تأثيري روي رأي‌دهندگان نداشت. شما تصوير جامعه‌اي را مشاهده مي‌كنيد که دسترسي آن به اطلاعات بي‌نهايت شده است، اما نمي‌تواند دروغ را از راست تشخيص دهد. از سوي ديگر، منابع رسمي اقتدار خود را از دست داده‌اند. 20 يا 30 سال پيش اگر يك رسانه مطرح آمريكايي خبر و تحليل منتشر مي‌كرد، مخاطب تحت تأثير آن قرار مي‌گرفت، اما امروز آنها به‌طور مستقيم پاي اينترنت مي‌نشينند و هرچه مي‌خواهند مي‌گويند و در صفحات شخصي رسانه‌هاي اجتماعي خود مي‌نويسند. آنان دركي از اينكه آنچه در رسانه‌هاي اجتماعي مي‌بينند و مي‌شنوند صحيح است يا خير، ندارند. وقتي خبر رسوايي‌هاي ترامپ منتشر شد، كمپين او به سادگي مي‌گفت آن‌هم يک روايت است، اما روايت ما اين است.
چرا در ايران همواره همه توجه‌ها به دولت ايالات متحده معطوف شده، در‌حالي‌كه مجلس نمايندگان واقعا مي‌تواند روي تمام معادلات تأثير بگذارد. همه رقباي ايران از لابي در دو مجلس آمريكا استفاده مي‌كنند. چه اشكالي دارد ايران نیز به كنگره و سنا توجه كند؟
ما در اين حوزه دچار ضعف هستيم و براي ارتباط با كنگره و سنا، سرمايه‌گذاري نکرده‌ايم، اما ديگران به‌خوبي از اين ظرفيت استفاده مي‌كنند. قبلا به‌طور مفصل در‌اين‌باره صحبت كرده‌ام. سرمايه‌گذاري براي ارتباط با کنگره بايد به شكل درازمدت انجام شود. ايجاد لابي دو، سه‌ساله ممكن نيست؛ بلكه صحبت از 40، 50 سال است. اسرائيل يک لابي به‌شدت قوي در آنجا دارد؛ چون در آن حوزه سرمايه‌گذاري کرده است. آنها به‌درستي مي‌گويند دولت‌ها مي‌آيند و مي‌روند، اما در کنگره مي‌توان راحت‌تر بر مسائل تسلط داشت. عربستان نیز در حال تشكيل لابي است؛ اين كار هم از سوی اتباع اين كشور در آمريكا و هم از سوی مقامات رسمي با جديت دنبال مي‌شود؛ هرچند هنوز با اسرائيل در اين حوزه فاصله دارد. براي ايران گويا اين مسئله تازه شروع شده و ايرانيان مقيم دنبال آن هستند، اما مسئولان در ايران نه‌تنها حمايتي از اين اقدامات داوطلبانه نمي‌كنند، در پاره‌اي از موارد، مشكلاتي نیز براي ايرانيان مقيم آمريكا ايجاد مي‌كنند.
با رصد رفتار ترامپ در كمپين انتخاباتي و مواضع يك سال گذشته او در مقام رئيس‌جمهوری عليه ايران، فكر مي‌كنيد امکان سرزدن رفتار غيرمترقبه‌ای از او عليه ايران با وجود سد برجام وجود دارد يا خير؟
ترامپ تصور مي‌کند پيش‌بيني‌ناپذيري اساسا امر مثبتي است، اما نمي‌داند اين رفتار به‌ویژه به‌عنوان نماينده يک ابرقدرت، در مجموع به ضرر آمريكا خواهد بود. درباره سؤال شما كه آيا امکان دارد رفتار غيرمترقبه‌ای از او سر بزند، بايد بگويم متأسفانه بله؛ ممكن است يک سوءمحاسبه و سوءبرداشت آغازگر حادثه‌اي باشد و خداي ناكرده منجر به درگيري مفصلی شود. اگر خاطرتان باشد، قبل از انتخاب ترامپ گفتم اگر او رئيس‌جمهور شود، براي جنگ‌هاي تصادفي خطرناک‌تر است تا جنگ‌هاي ديگر. اگر بخواهد با ما وارد جنگ برنامه‌ريزي‌شده شود، خودش تنهاست و بايد به‌تنهايي با ايران طرف شود. او با هيلاري که کل دنيا را پشت سر خود داشت، متفاوت است. در نهايت شايد عربستان، امارات و اسرائيل با ترامپ همراه شوند، اما دیگر كشورهاي تأثيرگذار جهان، با او مخالفت خواهند کرد؛ درحالی‌که درگيري تصادفي، داستان متفاوتي دارد. بايد راه‌هايي پيدا کنيم که جنگ تصادفي بين دو طرف درنگيرد.
با توجه به تلاش ترامپ براي گرفتن مواهب برجام از ايران با ايجاد فضاي ناامن براي شركاي اقتصادي، همچنان مي‌توانیم به برجام به عنوان برگ برنده‌ای براي تعامل با دیگر كشورها تکيه کنيم؟ يا در مسيري افتاده که بايد به فکر آلترناتيوهاي ديگري باشيم؟
امروز مخالفان برجام نیز بايد بپذيرند که برجام نه‌تنها ضربه‌گير است؛ بلکه به عنوان محدودكننده قدرت اين ابرقدرت نيز عمل كرده است. اکنون ترامپ بايد به نخست‌وزير بريتانيا، رئيس‌جمهوری فرانسه و صدراعظم آلمان و رؤسای جمهور چين و روسيه در قبال مواضع خود عليه ايران و برجام پاسخ‌گو باشد و رفتار خود با ايران را به نحوي توجيه كند. خوشبختانه ترامپ با رفتارهاي عجيب خود، به ما کمک کرده است. او در نطق مشهور خود عليه برجام، چند هدف را دنبال كرد: 1- تزلزل در بازارهاي بين‌المللي نسبت به ايران و ايجاد عدم اطمينان در سرمايه‌گذاران؛ يعني شرکت و بانکي که مي‌خواهد براي سرمايه‌گذاري به ايران بيايد، با حالت اطمينان‌نداشتن مواجه شود و معلق بماند. رئيس‌جمهوری آمريكا مي‌توانست تا همين‌جا نیز از برجام خارج شود؛ همان‌طور که ما و روس‌ها هم مي‌توانیم از آن كنار برویم و در نهایت نقض قطع‌نامه شوراي امنيت صورت مي‌گيرد كه آن هم سرنوشتي مشابه ده‌ها قطع‌نامه نقض‌شده ديگر پيدا مي‌كند، اما به‌هر‌حال تا اين لحظه فقط حرف آن را زده است.
2- موضوع ايران را دوباره امنيتي كند. امنيتی‌کردن مجدد ايران به چه معناست؟ يعني ايران تهديدي براي صلح و امنيت بين‌الملل است. اتفاقي که در مسئله هسته‌اي در دولت قبل افتاد، اين بود که تلاش‌هاي امنيت‌ساز شکل‌گرفته عليه ايران، به نتيجه رسيد. در دوره احمدي‌نژاد اين تلاش‌ها به ثمر نشست و قطع‌نامه‌هاي شوراي امنيت شاخص‌هايي است كه دلالت بر تلاش بازيگران امنيت‌ساز دارد. قبلا هم تلاش امنيت‌ساز عليه ايران صورت مي‌گرفت، اما به موفقيت كامل ختم نمي‌شد. در آن دوره، برنامه هسته‌اي ما به عنوان تهديدي براي صلح و امنيت جهان مطرح شد. اسرائيل به عنوان بازيگر امنيت‌ساز در منطقه، مهم‌ترين بازيگر امنيت‌ساز؛ يعني آمريكا را قانع کرد که ايران تهديد است. نکته اینجاست که مخاطب تهديدسازي امنيت آمريكا چه کسی بود؟ اروپا! آنها اتحاديه اروپا را درباره تهديدبودن ايران قانع کردند كه باعث شد گفتمان تهديد‌خواندن ايران به‌تدريج جا بيفتد. ترامپ دوباره مي‌خواهد همان رويه را تكرار كند. مهم‌ترين مخاطب اين امنيت‌سازي چه کسی است؟ باز هم اروپا! با اين تفاوت که اين‌بار به دلیل رفتار ايران در دولت جديد، تهديدبودن ايران را باور نمي‌کند. همان شب سخنراني ترامپ، آنها موضع گرفتند. 3- سخنان ترامپ مخاطباني هم در داخل آمريكا داشت. او مي‌خواست بگويد وقتي من شعاري دادم، پاي آن ايستاده‌ام و مي‌توانيد به من اعتماد کنيد. 4-ترامپ مي‌خواهد هر آنچه را که اوباما انجام داده و ميراث رئيس‌جمهور قبل بوده، از بين ببرد. 5- وقتي از واژه مجعول عليه خليج‌فارس استفاده كرد، به عرب‌های منطقه پيام داد كه من با شما و در مقابل ايران هستم. او فكر مي‌كند با اين اقدام، می‌تواند امتياز اقتصادي از آنها بگیرد. 6- همان‌طور که گفتم، در نطق عليه برجام تلاش كرد شکافی بين دولت- ملت در ايران ايجاد کند و نيروهاي نظامي و سياسي را مقابل يكديگر قرار دهد. حتي ايجاد رخنه ميان نيروهاي سپاه و ارتش با جداکردن سپاه را دنبال كرد و جداسازي سپاه از مردم را القا كرد. رئيس‌جمهوری همان شب به او پاسخ داد و گفت ملت پشت سپاه ايستاده است و نيروهاي سياسي هم واكنش‌هاي مشابهي داشتند. شايد هنوز هم اين نطق به‌درستي در ايران تحليل نشده باشد؛ در‌حالي‌كه من آن را پايه رفتارهاي آتي آمريكا مي‌دانم.
به نظر شما با توجه به تشديد فضا عليه ايران و دامن‌زدن به موضوع موشكي و نقش ايران در خاورميانه، نياز به تغيير برخي استراتژي‌ها وجود دارد؟
حتما بايد کارهايي در منطقه انجام شود؛ چراكه به نظر مي‌رسد شرايط در منطقه به سمت تنش با ايران سازماندهي شده است. شش گروه؛ يعني اسرائيل و طرفداران اسرائيل، عربستان و لابي‌هاي عربستان، مجاهدين و نئوکان‌ها، به عنوان ظرفيت‌هاي بالقوه عليه ايران مدنظر آمريكا قرار دارند. اين شش گروه چگونه عمل مي‌كنند؟ مي‌خواهند ايران را به كانون توجه افكار عمومي جهان بازگردانده و كشورمان را به سمت تنش سطح بالا هدايت كنند. چرا آنان همه تلاش خود را براي به‌نتيجه‌نرسيدن برجام بسيج كرده‌اند؟ آنها در ظاهر به تعداد سانتريفيوژ‌ها، ميزان اورانيوم غني‌شده و... در فرايند مذاكرات اعتراض مي‌كردند، اما آن مسئله موضوع ثانويه بود. اصل حرف آنها اين بود که ايران را در دوره گذشته به گوشه رينگ برديم و قضيه تمام بود، اما برجام اين روند را كاملا برهم زد. اکنون نیز بحثشان همين است.
وقتي دستاويز مسئله هسته‌اي از آنها گرفته شده، اين‌بار با چه حربه‌اي قرار است ايران را تهديد جلوه دهند؟
اصطلاح آنها «تفکيک‌ناپذيري تهديد» است. اين گروه دنبال تجميع تهديد عليه ايران در دوران ترامپ هستند. اوباما «تفكيك تهديد» را دنبال مي‌كرد. او با ماهيت نظام ايران مشكلي نداشت؛ بلكه تهديد منطقه‌اي، هسته‌اي و موشکي ايران را جداگانه بررسي مي‌كرد. وقتي همه اينها تجميع شود؛ يعني طرف مقابل دنبال تغيير ذات و ماهيت حاكميت در ايران است. اين موضوع که اين شش گروه دنبال تجميع و ادغام تهديد هستند، بسيار مهم است. ديپلماسي ما بايد به‌ویژه در عرصه مردمي، در پی جلوگيري از اين تجميع‌سازي باشد.
آيا اين تلاش‌ها بايد كاملا در وزارت خارجه تجميع و راهبري شود؟
ديپلماسي ما بايد به‌شدت در عرصه‌هاي مختلف فعال شود. فقط وزارت خارجه نبايد متصدي ديپلماسي خارجي باشد؛ وزارت دفاع ما نیز حتما ظرفيت فعاليت دارد. شخص وزير به عنوان مقام عالي‌رتبه نظامي پذيرفته‌شده از سوی دنيا، مي‌تواند سفرهاي متعددي به اروپا و دیگر كشورها داشته باشد؛ چون اعتبار وزير دفاع در دنيا بسيار بالاست و در كنفرانس امنيتي مونيخ نیز شاهد حضور فعال وزراي دفاع چندين كشور بوديد. وزير دفاع ايران به‌ويژه در عرصه مسائل موشکي و منطقه‌اي، مي‌تواند سخنان مهمي براي گفتن داشته باشد. نبايد اين ظرفيت در شرايط حساس فعلي مغفول بماند.
مي‌توان روي حمايت اروپا از ايران در مقابل آمريكاي ترامپ حساب كرد؟
اروپا چهار موضع در قبال برجام دارد؛ نخست اينکه اين توافق را بچه خود مي‌داند، بالاخره اروپا بازيگري خود در عرصه جهاني را با برجام نشان داد. اروپا از واژه 3+3 براي طرف‌هاي مذاكراتي ايران ياد مي‌كند؛ يعني بالاترين نقش در مذاكرات را براي خود قائل است. دوم اينکه مي‌گويند در برجام، ديپلماسي کار کرد و ديپلماسي مقدم بر جنگ است. آمريكا دنبال ايجاد جنگ با ايران بود، اما هيچ اتفاقي در برنامه هسته‌اي ايران نيفتاد. در مقابل اروپا با ديپلماسي، اين پرونده را به نتيجه رساند. سوم، توافق هسته‌اي موفقيت شيوه چندجانبه‌گرايي در دنياي امروز را نشان مي‌دهد. چهارم عدم اشاعه هسته‌اي را به‌شدت تقويت كرده است. در ارتباط با مسائل منطقه شايد ديدگاه ما به اروپا نزديک‌تر از آمريكا باشد. اروپا با آمريكا درباره مسئله ايران و تروريسم اختلاف‌نظری اساسي دارد. اروپا در حال بررسي است كه آيا ما بخشي از راه‌حل مبارزه با تروريسم هستيم يا بخشي از مشکل، ولي آمريكا صرفا ما را بخشي از مشکل مي‌داند. با ديپلماسي فعال مي‌توانيم اروپا را قانع کنيم که ايران و اروپا منافع مشترکی داشته و مي‌توانند با همكاري و تعامل، تروريسم در منطقه را از بين ببرند؛ چون اين اتفاق بر منافع ايران هم تأثير مستقيم دارد. با وجود تروريسم، اعتبار منطقه خاورميانه کم شده و ايران دنبال احياي اعتبار اين منطقه براي بهبود شرايط اقتصادي خود است. درباره مسائل موشکي نیز دغدغه اروپا بيشتر از ايالات متحده است؛ چون افزايش بُرد موشک‌هاي ما به دليل نزديك‌تربودن اروپا، براي آنها دغدغه امنيتي ايجاد مي‌كند. البته اين موضوعات متفاوت با يكديگر است. درباره مسائل حقوق بشر در ايران نيز اروپا حساسيت بيشتري نسبت به آمريكا در قبال ايران دارد. درباره حقوق بشر، قوه قضائيه مي‌تواند بسيار فعال‌تر و هوشمندانه‌تر عمل كند و ساير دستگاه‌هاي مسئول نيز همين حساسیت‌ها را داشته باشند. واقعا مي‌توان از يک‌سري اتفاق‌ها در زمينه بازداشت‌ها يا حوادث درون زندان جلوگيري كرد و نبايد به اين آساني مستمسك دست خارج داده شود. درباره ساير دستگاه‌ها نيز مثلا اتفاقي كه برای تعليق عضويت سپنتا نيكنام، عضو زرتشتي شوراي شهر يزد، رخ داد كاملا بي‌دليل بود. همه دستگاه‌هاي مسئول در ايران بايد بدانند تلاش طرف‌هاي مقابل، درگير‌کردن ايران با مخاطبان جهاني‌ای است كه اتفاقا روي حقوق مردم حساس هستند. ما مخاطباني داریم که طرفدار ما هستند و اين ظرفيت بالقوه مي‌تواند با اقدامات مثبت همه اركان و دستگاه‌ها در ايران، بالفعل شود. اينها نيروهاي ضد جنگ دنيا هستند و نبايد به واسطه عملكرد‌هاي نادرست، در موضعي قرار بگيرند كه نتوانند از ايران دفاع کنند و نبايد در ايران با دست خودمان، رقباي آنها و خودمان را تقويت كنيم. به عنوان نمونه، به نظر من اين يك تحقير ملي است كه فردي به عنوان شهروند دو‌تابعيتي بازداشت شود و نه به عنوان يك ايراني هم‌وطن و به عنوان تبعه آمريكا، انگليس يا فرانسه، آزاد شود. اگر اين به عنوان يک مقوله ارزشي ديده نمي‌شود، من آن را ارزشي مي‌بينم و اگر به عنوان يک مقوله ملي نگريسته نمي‌شود، حداقل به عنوان يک مقوله امنیت ملي به آن نگاه شود.
با پديده ترامپ در سه سال آينده چه بايد كرد؟
ترامپ تا حدي در درون آمريكا گير افتاده است. موضوع انتخابات و ارتباط داماد او با روسيه، علاوه بر جنجال داخلي‌ای كه ايجاد كرده، اين پيام را به روس‌ها داده كه نمي‌توانند چندان به ترامپ اميدوار باشند. تأكيد مي‌كنم ما بايد حواسمان جمع باشد و تحرکات در حوزه‌هاي مختلف را به گونه‌اي انجام دهيم که اروپا، چين و روسيه در موضع دفاع‌نکردن از ما قرار نگيرند.
ايران با توجه به مسائل جدي مالي و توسعه‌اي و اقتصادي خود، به‌شدت روي اروپا حساب مي‌كند. با توجه به اينكه كنگره نیز در قبال توافق هسته‌اي موضعي نگرفت و اين‌بار ترامپ تهديد به تصميم مستقيم كرده است، به نظر شما در سال 97 با چه شرايطي رو‌به‌رو خواهيم شد؟
كنگره با سكوت خود، توپ را به زمين ترامپ بازگرداند. اروپا از اين نظر تا حدي مطمئن شده است. در دوره کلينتون آنان قانوني را دنبال كردند كه از شركت‌ها و بانك‌هاي خود در مقابل تحريم‌هاي آمريكا حمايت كنند؛ اينكه از اقدامات آمريكا شکايت كنند و هر خسارتي هم به کمپاني‌ها و بانك‌هايشان وارد شود، پرداخت كنند. اين مهم است که اروپايي‌ها در آن مقطع اين کار را انجام دادند. اگر اروپا حاضر شود تا اين سطح وارد عمل شود و مثلا به توتال بگويد ما پشت تو هستيم و به بانک‌ها بگويد خسارت‌هاي ناشي از جريمه‌هاي آمريكا را پرداخت مي‌کنيم و از آمريكا شکايت کرده و عمل متقابل انجام دهد؛ يعني مي‌توان كار را بدون آمريكا پيش برد. اين برمي‌گردد به اينكه ما در ديپلماسي چقدر فعال باشيم و ساير رفتارها در حوزه‌هاي ديگر و نوع مواجهه با آمريكا را چگونه سامان دهيم. فعلا آمريكا براي اعمال تحريم كاتسا كاري نكرده و نتوانسته سپاه را نيرویي تروريستي بنامد. به نظر مي‌رسد مي‌توانیم با درايت و هم‌گرايي داخلي و استفاده از خِرد انباشته در استادان دانشگاه و ديپلمات‌هايمان، تصميمات حساب‌شده‌ای در قبال مسائل منطقه‌اي و جهاني بگيريم.
∎
نظر شما