چکیده

کتاب «اثبات الهداه بالنصوص و المعجزات» اثر عالم و محدث برجسته شیعی، شیخ حرعاملی، دانشنامه ای گسترده در حوزه امامت است. مؤلف که غالباً با کتاب «وسایل الشیعه» شناخته می شود، با استناد به نصوص پیامبر(ص) در مورد ائمه: و نیز نص هر امام بر امام بعدی و بیان معجزات حضرات معصومین: در قالب بیش از بیست هزار روایت از 439 منبع شیعه و اهل سنت با انگیزه اثبات نبوت پیامبر(ص) و امامت ائمه: و ردّ نظر کسانی که روایات متواتر را در این زمینه نمی پذیرند، به دفاع از عقاید ناب شیعه و پاسداشت میراث مکتوب آن اهتمام ورزیده است. در این نوشتار تلاش شده است با کتاب شناسی این جامع حدیثی و نمایاندن زوایای برجسته آن، جایگاه مهم آن در منظومه اعتقادی شیعه بیش از پیش آشکار گردد.

کلیدواژه ها: شیخ حرعاملی، اثبات الهداه، پیامبر(ص)، امام، امامت، نصوص، معجزات.

  شیخ محمد بن حسن بن‌علی معروف به حر عاملی، محدث والامقام و شاعر توانای شیعه که نسب ایشان با 36 واسطه به حر بن یزید ریاحی، شهید کربلا منتهی می‌شود؛ در شب جمعه هشتم ماه رجب سال1033ه.ق در روستای مشغر از توابع جبع در منطقه جبل عامل لبنان در خانواده‌ای دانشور و ادیب، چشم به جهان گشود. از اوان جوانی در همان سامان به تحصیل علوم دینی و ادبی پرداخت.

در فقه، حدیث، رجال، ادبیات و شعر مقام والایی یافت و در ردیف عالمان بزرگ قرار گرفت. خاندان وی معروف به به خاندان آل حُرّ، خاندانى بزرگ و اصیل است که فقها و دانشمندان بزرگى را پرورش داده‌اند. پدر شیخ حر عاملى، شخصیتى فاضل، صالح، ادیب، فقیه، ثقه، حافظ و مورد مراجعه عموم مردم بوده است و عموى وى شیخ محمد بن على بن محمد حر عاملى، صاحب کتاب الرحله، حواشى، تعلیقات، فوائد و دیوان شعر بزرگى است. از میان اساتیدی که در تربیت علمی این محدث بزرگ نقش مهمی ایفا کرده اند، می توان شخصیت های زیر را نام برد:

   شیخ حسن حر عاملی (پدر بزرگوارش)، شیخ محمد حر عاملی (عموی شیخ)، شیخ عبدالسلام بن محمد بن حسین (جد مادری اش)، شیخ علی بن محمود مشغری عاملی (دایی پدرش)، شیخ زین الدین بن محمد بن حسن (نوه صاحب معالم)، شیخ حسین بن حسن بن یونس بن ظهیر الدین عاملی ظهیری.

   نام تنی چند از علما و دانشمندانی که شیخ حر در دروس مختلف از آنان کسب فیض نموده یا مفتخر به گرفتن اجازه نقل روایت شده به شرح زیر است:

   سیدحسن حسینی عاملی، مولا محمد کاشانی، سید هاشم بحرانی (صاحب تفسیر البرهان)، محمد باقر مجلسی (از مشهورترین و بزرگترین استادان شیخ)، فیض کاشانی (صاحب الوافی)، محمد طاهر شیرازی نجفی، سید محمد بن شرف الدین موسوی جزائری مشهور به میرزای جزائری، آقا حسین خوانساری.

   علمای متعددی از ایشان اجازه روایی داشتند که نام برخی از آنان بدین قرار است:

   شیخ مصطفی حویزی، دو فرزندش شیخ محمدرضا و شیخ حسن، مولی حسن بن محمد طاهر قزوینی، مولی محمد فاضل مشهدی، سید نورالدین بن سید  نعمت الله جزایری، مولی محمد صالح قزوینی، سید محمد بن احمد حسینی گیلانی، مولی محمد تقی عبدالوهاب استرآبادی مشهدی، علامه محمد باقر مجلسی، مولا محمد صالح هروی.

   وی تا چهل سالگی در دیار خود اقامت گزید، سپس راهی عراق شد و پس از زیارت مرقد امامان: و دیدار با علمای آن سرزمین به ایران آمد. در مشهد مقدس رحل اقامت افکند، به تدریس و تألیف و تهذیب نفس پرداخت، منصب شیخ الاسلامی و قضاوت را عهده‌دار شد و مهم‌ترین حوزه علمی و درسی آن شهر را اداره می‌کرد. شیخ طی دوران حیات پربار خود تألیفات ارزشمندی نگاشت که در طول قرنها مورد توجه و بهره‌گیری عموم فقیهان و محدثان واقع گردیده است. آیت الله سیدشهاب الدین مرعشی در مقدمه اش بر کتاب «اثبات الهداه»، آثار علمی شیخ حرّ را بالغ بر 52 کتاب و رساله دانسته که بخشی از آنها به چاپ رسیده است.

از مهم ترین تألیفات ارزشمند شیخ، کتاب گرانسنگ «وسائل الشیعه» است. تألیفات مهم دیگر ایشان عبارتند از: اثبات الهداه بالنصوص و المعجزات، الجواهر السنیه فی الاحادیث القدسیه، امل الآمل فی علماء جبل عامل، هدایه الامه الی احکام الائمه، الفصول المهمه فی اصول الائمه، الایقاظ من الهجعه بالبرهان علی الرجعه، الفوائد الطوسیه، تنزیه المعصوم عن السهو و النسیان، الصحیفه الثانیه السجادیه. وی رساله ای درباره حکم کشیدن توتون نوشته که حاکی از توجه به مسائل زمان خود بوده است.

   این عالم برجسته سرانجام در بیست و یکم ماه رمضان به سال 1104ه.ق وفات یافت و در ایوان شمالی صحن عتیق، پشت ایوان مدرسه میرزا جعفر در حرم مطهر حضرت علی بن موسی الرضا(ع) به خاک سپرده شد. مرقد او امروزه دارای ضریح و زیارتگاه شیفتگان علم و فضیلت است (مقدمه اثبات الهداه با عنوان رساله سجع البلابل فی ترجمه صاحب الوسائل به قلم آیت الله مرعشی)

مکتب کلامی- فقهی شیخ حر عاملی

   یکی از مسائل اساسی که در زندگی محدث عاملی مطرح است، مشرب فقهی اوست که آیا وی اصولی بوده و بر اساس علم اصول و مکتب اجتهاد و استنباط حکم از روی ادله تفصیلی اصولی پیروی می نمود یا آن که مخالف علم اصول بوده و مانند علمای اخباری عمل نموده است؟ شیخ در فقه، مسلک اخباریان را داشته ولی به صورت معتدل برخورد می نمود. در عین حال مورد کمال احترام و تجلیل علمای بزرگ اصول نیز بوده است و بلندای مقام فقاهت وی را تأیید کرده اند؛ خود او نیز نسبت به علمای هر دو گروه یکسان عمل می نمود و هرگز سخن تند و انتقاد گزنده ای به کسی ننموده است. (موسوی خوانساری، 1392ق: 7/103-102) از بهترین روش های شناخت دیدگاه های شیخ حر، مطالعه دقیق مقدمه و خاتمه برخی از آثار اوست.

 وی در «خاتمه» وسائل الشیعه طی 12 فایده مهم و اساسی، به توضیح و تشریح مبانی خود در زمینه اعتبار کتب اربعه و مبانی فکری و روش کار خود در تألیف وسائل می پردازد. (حر عاملی، 1409 ق: ج 30/21)

   کتاب «فوائد الطوسیه» نیز بیانگر اعتقاد و آرای شیخ حر است در ابتدای کتاب، انگیزه خود از تألیف آن را زدودن ابهام از چهره برخی احادیث، رفع احادیث شبهه ناک و نیز برخی مغالطات وارده می داند. در این کتاب، شیخ حر تلویحاً یا صریحاً به دفاع از احادیث متقدمین مخصوصاً کتب اربعه پرداخته و در طی 102 فایده، به دفاع از اخبار می پردازد. ایشان با پرهیز از هرگونه بحث و جدل بر ضد اصولیان به شدت از اخباری گری هواخواهی نموده، آن را تقویت می کند و بر کاربرد اندیشه بشری در استنباط احکام می تازد.

اما پا را فراتر از حد اعتدال نگذاشته و از روش پرخاشگری و تندخویی در اثبات عقایدش بهره نبرده است. وی در شمار نخستین کسانی است که کوشید تفاوت های اخباریان و اصولیون را برشمرد و نشان دهد تفاوت این دو مکتب تنها در الفاظ نیست.

   البته وی به عنوان محدث مشهور است، ولی در مقام استنباط و دفاع از اعتقادات و آموزه ‌های دین، از مباحث عقلی و کلامی غافل نبوده؛ لذا می ‌توان او را از متکلمان دانست، چرا که عمده ‌ترین کار متکلم، استنباط و دفاع است. وی برای تنظیم آموزه‌ها گاهی بر اساس تقدم و تاخر آموزه‌ها در اثبات، و گاهی بر اساس تقدم آموزه‌های عقلی بر نقلی و ... اقدام کرده است. (خالقیان: 1394/ 196-50)   شیخ حر به عنوان یک عالم بزرگ اخباری، معتقد است که پیامبر اسلام و ائمه‌ دوازده گانه‌ شیعه: از هرگونه خطا و لغزش و اشتباه و گناه، معصوم بوده‌اند و قول و فعل و تقریر آنان به طور مطلق حجت است.

 از دیدگاه وی شریعت رسول اکرم(ص) تا روز قیامت نسخ نخواهد شد و کتاب و سنت تنها منابع احکام شرع هستند. البته آیات الاحکام جزء ظواهر بوده و ظواهر آیات نیز جزء متشابهات محسوب می‌شوند، لذا باید در تمامی احکام به روایات ائمه اطهار: رجوع کرد، چرا که آنان به تمامیِ تفسیر و تأویل قرآن، ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه آن، علم و آگاهی داشته‌اند. از دیدگاه شیخ حر عاملی اجتهاد و تقلید از غیر معصوم روا نیست و حکم و عمل بر طبق رای و استنباط و اجتهاد ظنی حرام است.

 وی تمامی روایات موجود در کتب مورد اعتماد شیعه را صحیح به اصطلاح قدما دانسته و تقسیم رباعی اخبار را صحیح نمی‌داند. او هیچ گونه اعتبار و حجیتی برای عقل، اجماع، قیاس و دیگر منابع مطرح در فقه، نیست، برای استدلال به دیدگاه های خویش غالباً به آیات و روایات استناد می‌کند و کمتر به ادله‌ عقلی اشاره می‌کند. به عقیده او، برای هر واقعه‌ای حکم شرعی معین و برای هر حکمی دلیل قطعی وجود دارد که نزد ائمه معصومین:است و مردم باید در هنگام نیاز، به آنها یا راویان احادیث آن ها رجوع کنند. (فتحی: 1392/165- 45)

دیدگاه ها در مورد مؤلف و کتاب

   مؤلف در دیباچه اثبات الهداه، کتاب خود را این گونه ستوده است: «هر عاقلی که در این کتاب به دقت بنگرد و بعضی از مطالب پنهانش بر وی آشکار شود، خواهد دانست که این کتاب در فن خودش دومی ندارد و در نیکویی بی مانند است.» نیز در بخش دیگری از دیباچه، حقانیت کتاب خود را چنین ثابت می کند: «چه حجت و برهانی در نزد مردمِ فهمیده، از اقرار و اعتراف دشمن بالاتر است؟ چون فضل و مزیت آن ست که دشمنان گواهی دهند و آیا نبوت هیچ کدام از پیامبران یا جانشینی هیچ یک از اوصیاء به دلیلی بهتر از آن چه در این کتاب در بردارد، ثابت می شود؟ یا دلیلی واضح ار از مطالب این کتاب برای خردمندان یافت می شود؟

 و آیا آن کس که مخالف یا امامیه است می تواند برای غیر ائمه ما نص یا اعجازی ادعا کند یا اثبات حقیقتی را قصد کند و به او راه یابد؟» سپس در ادامه می نویسد: «اگر کسی روایات شیعه امامیه را درباره نصوص و براهین قبول نکند چون خودشان به این مطالب معتقد و به مضامین آن ها پای بندند، باید روایت هیچ مسلمانی را در نقل معجزات سرور انبیاء و خاتم پیامبران حضرت محمد(ص) نیز قبول نکند و حتی نباید نقل قرآن و نصوصی را که بر پیامبر انس و جان در قرآن است نیز باور دارد، با این که فساد چنین عقیده ای بدیهی و بطلانش آشکار است.»

الف) در مورد مؤلف

حاج میرزا حسین نوری در مستدرک الوسائل، شیخ را چنین ستوده است: «عالم کامل متبحر خبیر، محدث ناقد بصیر، نشر دهنده آثار و گردآورنده اخبار، شیخ محمد بن حسن حر عاملی..» (محدث نوری، 1408: 1/60)

علامه امینى در باره اش مى‌نویسد: «شیخ محمد، افتخارات خاندان اصلیش را تجدید و احیا کرد؛ زیرا، از پرچمداران تشیع و پیشوایان شیعه به شمار می رفت. در دوره صفوی مقام شیخ الاسلامی یافت. از توفیقات الهی بی نظیر بهره برد تا توانست در نشر احادیث ائمه: بکوشد و مقامشان را بشناساند. بزرگترین افتخارش تألیف کتاب «وسائل الشیعه» است، دائره المعارفی که بارها چاپ شده و رونق بسزا دارد و محور کار و مطالعات علمای شیعه را تشکیل می دهد.» (امینی، 1403ق:210)

شیخ عباس قمی از وی این گونه یاد می کند: «محمد بن حسن بن علی مشغری، شیخ محدثان و افضل متبحران است، وی شخصیتی عالم، فقیه، هوشیار، محدثی متبحر و پارسا، ثقه و جلیل القدر و سرچشمه بزرگواری ها و فضیلت ها و دارای تألیفات سودمند است.» (قمی، 1368: 2/176)

ب) در مورد کتاب 

سیّد شهاب الدین مرعشی در رساله «سجع البلابل» ضمن شرح حال مرحوم عاملی، می گوید: «جوهره تقوی و عدالت، مولانا ابو جعفر شیخ محمد بن حسن آل حر عاملی مشغری جبعی که خداوند او را با خاندان رسول: تحت لوای امیرالمؤمنین(ع) محشور فرماید، هیچ تلاشی در این زمینه را فرو نگذاشته است. چه بسیار مصنفات عالی و تألیفات والا که به او اختصاص دارد. از مشهورترین مصنفاتی که قدرت نبوغ او به تألیف آن انجامید و قلم شریفش به نگارش آن اجازه داد، کتاب اثبات الهداه فی النصوص و المعجزات است که سوگند می خورم در آن شگفت انگیزترین عجایب آمده است.»

نوع جامع حدیثی

 جامع حدیثی اصالتاً به کتابی گفته می شود که بتوان در هر موضوعی، حدیثی در آن یافت. جامع حدیثی در کاربرد محدثان دو مصداق دارد: یکی جامع به معنای مطلق، یعنی کتابی که در آن در باره هر موضوعی، حدیثی وارد شده باشد؛ نظیر الکافی دیگری جامع به معنای نسبی یعنی کتابی که جامع احادیث وارده در یک موضوع خاص مثلاً ابواب فقهی است؛ نظیر تهذیب الاحکام. (معارف، 1388: 69)

 اثبات الهداه، جامعی نسبی است نسبت به روایاتی که نبوت پیامبر(ص) و امامت ائمه: را اثبات می کنند.

 تورق گذرای این موسوعه، روشن می‌سازد که شیخ تنها به نقل احادیث اکتفا نکرده؛ بلکه:

   الف) ذیل بسیاری از احادیث با لفظ «اقول» دیدگاه خود را بیان نموده و نکات مهمی را در تبیین فهم روایات، یادآور شده است؛ به عنوان مثال در مواردی پس از نقل معجزه برای معصوم، دلیل اعجاز را ذکر کرده است، همچون روایت 23 از  فصل اول باب هشتم.

 ب) باب اول کتاب را به اثبات حجیت نقل از راه عقل اختصاص داده است.

 ج) در مقدمه کتاب و نیز در برخی ابواب، به ذکر مطالبی از علوم قرآن (بحث اعجاز)، مصطلح الحدیث (خبر متواتر و واحد)، علم کلام (ادله امامت امامان به غیر از نص و معجزات، عدم توقف اثبات نبوت و امامت بر اثبات توحید و عدل به تفصیل) پرداخته است.

 ساختار کتاب

ساختار کتاب، بر اساس دسته بندی موضوعی است، شامل بیش از20 هزار حدیث در 35 باب که هر باب نیز فصل بندی شده است. حجم ابواب، به یک میزان نیست؛ بعضی ابواب، نصوص و معجزات بیشتر و بعضی کمتر دارند.  مؤلف، علل زیادی را موجب این امر دانسته و به برخی از آنها اشاره می کند؛ از جمله وجود موانع و مقتضیات احوال و نابودی کتبی که حاوی چنین اخباری بوده اند.

بنابر دیدگاه وی، پیامبر و ائمه صلوات الله علیه و علیهم در مدتی افزون بر 350 سال نهایت اهتمام و اعتنا را به اظهار نصوص و معجزات داشته اند، ولی گاهی موانعی جهت اظهار پیش می آمد: آنجایی که می دانستند مردم نص و اعجاز را قبول نمی کنند، بیم آن که مردم دچار فساد عقیده شوند و درباره ائمه: غلو کنند، بیم از گمراه شدن مردم و انکار دین به جهت کوته فکری شان، شدت تقیه که مانع ادعای امامت و حتی سبب انکار امامت در مورد خودشان، بلکه اقرار به امامت و خلافت غیر خودشان و بیعت کردن و اقتدا به دیگری،... . (حر عاملی، 1425 ق: 1/38)

نام جامع

نام کتاب، اثبات الهداه بالنصوص و المعجزات که است، نامی خاص که مؤلف در دیباچه بدان تصریح می کند: «فیقول الفقیر الى اللّه الغنی: محمد بن الحسن بن علی بن محمد الحر العاملی، عامله اللّه بلطفه الخفی و الجلی، هذا کتاب اثبات الهداه بالنصوص و المعجزات  .... .» اثبات الهداه بالنصوص و المعجزات، به معنی اثبات امامت و ولایت معصومین: از طریق روایت‌های وارده و معجزات صادره از آنان است. شیخ این کتاب را در اثبات نبوت پیامبر(ص) و امامت امامان دوازده‌گانه شیعه:، از راه روایت‌های صریح پیامبر اکرم در باره ایشان و نص هر امام بر امام بعدی و از راه گزارش معجزات انجام یافته بر دست هر کدام از ایشان نگاشته است.

شناخت نسخه کتاب

   این کتاب تا چند دهه پیش، نه تنها به چاپ نرسیده بود؛ بلکه به واسطه عدم اهتمام در حفظ نسخ خطی آن، نزدیک به نابودی بود، امّا برای اولین بار به همت و تصحیح و مقابله استاد سید هاشم رسولی محلاتی احیا گردید. نسخی که در دسترس مصحح جهت تصحیح قرار گرفته به قرار زیر است:       

1. نسخه نفیس به تاریخ 1096 با خط مولف قدس سره.

2. نسخه با ارزش به تاریخ 1115.

3. نسخه حاج شیخ محمد خراسانی مشهور به محقق به تاریخ 1311 ه.ق.

   بنا بر نقل مؤلف، وی اصل این کتاب را در دو جلد تنظیم کرده، ولی چاپ های فعلی در7 جلد (با ترجمه فارسی) و 3 جلد (بدون ترجمه) عرضه شده است.

   رساله سجع البلابل فی ترجمه صاحب الوسائل، شامل شرح حال مؤلف، نوشته سید شهاب الدین مرعشی همراه با اصل کتاب اثباه الهداه به سال 1378 هجری قمری در تهران به چاپ رسیده است.

انگیزه تألیف

مرحوم شیخ در دیباچه انگیزه خود را برشمرده است:

1. تألیف کتابی که در این زمینه کافی باشد؛ وی می نویسد: «من به کتابی که در این باب کافی باشد و آنچه را که عقلا به گردآوری‌اش علاقمند باشند، دست نیافتم. دیدم این مطالب در وادی پراکندگی پنهان مانده و اگر کسی بخواهد بر آن‌ها آگاهی یابد، نیازمند صرف وقت زیادی است، لذا به این کار دست زدم.» 

2. ردّ ادعاى کسانى که تواتر اخبار وارده در موضوع مورد بحث را به علت دانش ناکافی در اثبات تواتر، باور ندارند و نیز برطرف نمودن شبهه و تردید در این خصوص و ظاهر نمودن حق و صواب. شیخ می‌نویسد: «کتاب‌هایی که در این باب تألیف شده، روی هم رفته شک و تردید را از میان می‌برد، اما چون هر کدام از آنها به تنهایی بر بسیاری از اخبار دست نیافته‌اند، لذا اشخاصی که بضاعت علمی اندکی دارند، در اثبات تواتر اخبار درمانده اند، بسیاری از مردم میل به منازعه و مجادله پیدا کرده و ادعا می‌کنند اخباری که در باب نصوص روایت شده، به حدّ تواتر نیست، بلکه اخبار آحاد است. در این هنگام تألیف این کتاب لازم شد تا شبهه و تردید را بر طرف نموده و در اثبات نصوص و معجزات امامان: کافی و کامل باشد. من روایات را از دو طریق (شیعه و سنی) جمع کرده و اخبار متواتر را به نقل از دو فرقه آورده‌ام.

اما با این حال ادعایی ندارم که اخبار و احادیث تنها همین‌ها هستند و من تمام آنها را ذکر کرده‌ باشم. چون احادیث در این موضوع از حدّ شمار بیرون است، شاید آنچه را که در این باب ذکر نکرده‌ام، از آنچه گرد آورده‌ام افزون‌تر باشد، زیرا مقدار کمی از کتاب‌ها به ما رسیده و بیشتر کتاب‌های این موضوع نابود شده است. با این حال، آنچه را که من گرد آورده ام، بلکه نیم آن و حتی یک دهم آن برای طالبان هدایت و بصیرت، کافی است، زیرا من به اندازه‌ای از نصوص و معجزات در این کتاب بیان کرده‌ام که نه شمارشگران را توان شمارش است و نه دشمنان و بدخواهان قدرت رد کردنش دارند.»

منابع

1. امینی نجفی، عبدالحسین (1403ق). شهداء الفضیله. بیروت: موسسه الوفاء.

2. حر عاملی، محمد بن حسن (1383ش). اثبات الهداه بالنصوص و المعجزات. قم: المطبعه العلمیه.

3. حر عاملی، محمد بن حسن (1409 ق). تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه. قم: موسسه آل البیت:.

4. خالقیان، ام البنین (1394). روش شناسی کلامی شیخ حر عاملی (رساله دکتری). قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.

5. فتحی تازه کند، علی(1392). مبانی و اندیشه‌های فقهی، اصولی شیخ حر عاملی (پایان نامه کارشناسی ارشد). قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.

6. قمی، عباس (1368). الکنی و الالقاب. تهران: مکتبه الصدر.

7. معارف، مجید (1388). مباحثی در تاریخ حدیث؛ سیر تدوین- شناخت منابع. چاپ اول. تهران: نبأ.

8. موسوی خوانساری، سیدمحمدباقر (1392ق). روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات. تحقیق: اسدالله اسماعیلیان. قم: مهر استوار.

9. نوری، حسین بن محمد تقی (1408ق). مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل. قم: موسسه آل البیت:.

نویسندگان:

مجید معارف: استاد دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران 

مریم گوهری: دانشجوی دکتری الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران

فصلنامه سفینه شماره 56

ادامه دارد...