اشاره | دکتر سید مهدی سیدی، یکی از دانشمندان برجسته کشور در حوزه علوم ژنتیک به شمار میرود. او سالها در حوزه دانش و فناوری و همچنین امور مرتبط با نخبگان فعالیت کرده و از این حیث یکی از افراد مولف در این حوزه به شمار میرود. سیدی در تماس با جامعه خبری تحلیلی الف، از انتشار آمارهای جهانی خبر داد که نشان میداد عملکرد قوه قضائیه ایران در حوزه بسیار مهم «ثبت پتنت» در میان دستگاههای همتراز دنیا، درخشان و بسیار کمنظیر بوده است. او خود در این زمینه تصریح میکند: «به همت اداره ثبت اختراعات در قوه قضائیه این امر به نحو احسن و با دقت و سرعت بسیار خوبی پیش رفته، بطوری که سازمان جهانی مالکیت فکری در سال 2017 کشورمان را سریعترین کشور جهان بین کشورهای مطرح در حوزه ثبت اختراعات قرار داده است. از طرف دیگر شتاب رشد در تعداد پیشنهادات ثبت اختراع در ایران به اذعان این سازمان بینالمللی، پس از چین در رتبه دوم جهان قرار دارد.»
برای روشن شدن این موضوع با او به گفتگو نشستیم. نقطه قوت سخنان این محقق برجسته، استناد دقیق به آمارهای منتشر شده توسط مراکز جهانی مرجع در این حوزه است. مشروح گفتگو با او در ادامه میآید.
* * * * * * * * * * * * * * *
اهمیت پتنت
الف: با عرض سلام و تشکر از اینکه این گفتگو را پذیرفتید. در ابتدا خواهش میکنم نقش و اهمیت مالکیت فکری و پتنت و سابقه آن در دنیا را بفرمایید.
سیدی: من هم خدمت شما و مخاطبانتان سلام و عرض احترام دارم. پتنت یکی از حوزههای بسیار مهم در کشورهای پیشرفته دنیاست. کشورهای پیشرفته صنعتی، پتنت را موتور محرک نوآوری میدانند؛ اهمیت این حوزه تا آنجاست که سیاستگذاران این کشورها تحولات این حوزه را بدقت رصد و در صورت لزوم قوانین آن را بروز میکنند.
برای نمونه پتنت در کشوری مانند آمریکا، سابقهای دویست ساله دارد و اقتصاددانان، بخش قابل توجهی از اقتصاد این کشور را مبتنی بر پتنت میدانند. این حوزه در کشور ما به حوزه علم و فناوری معروف است، یعنی Knowledge Based Economy یا اقتصاد دانشبنیان. تکیه این نوع از اقتصاد به مالکیت معنوی یا Intellectual Property است.
الف: این با بحث مقاله متفاوت است؟
سیدی: ببینید؛ چیزی که بهعنوان مقاله منتشر میشود، هر کسی میتواند از آن استفاده کند، بدون اینکه هیچ سهمی برای نویسنده مقاله، قائل باشد ولی یک زمانی که ثبت میکنید و حقوقیاش میکنید و میگویید مال من است، دیگر اینطور نیست، مثل خانه شما تبدیل به دارایی شما میشود. در کل کشورهای پیشرفته موتور محرک نوآوری را پتنت میدانند. ما نوآوری را ارزشمند میدانیم اما نوآوری که پتنت نشود نتیجهای ندارد.
الف: چرا این مقوله اینقدر مهم است؟ مگر چه مزایایی در بر دارد که کشورهای پیشرفته تا این اندازه روی آن حساسیت دارند؟
سیدی: برای نمونه پتنت، دو اثر مهم برای ایالات متحده داشته؛ یکی ایجاد شغل و دیگری بالا بردن کیفیت زندگی. مطابق گزارش Chamber of Commers یا اتاق بازرگانی آمریکا بعد از جنگ جهانی دوم، تقریباً نیمی از تولید ناخالص ملی این کشور از فناوریهای مبتنی بر پتنت تامین شده است؛ هماکنون در آمریکا اشتغال بیش از چهل میلیون نفر از نیروی کار، از صنایعی نشات گرفته که مالکیت فکری و پتنت در آنها نقش اصلی را دارد.
به همین دلیل سیاستگذاران در کشورهای پیشرفته بشدت برای حقوق مالکیت معنوی حرمت قائلند و از آن حمایت می کنند؛ چون بخش قابل توجهی از اقتصاد آنها بر اساس این میچرخد.
الف: یک پرسش داخل پرانتز؛ جدا از روال جاری دنیا، از منظر اسلامی ثبت پتنت درست است؟ چون ما در اسلام داریم «زکات العلم نشره» اما با این منطق از علم بهرهبرداری تجاری میکنیم.
سیدی: راستش نمیدانم، در قانونمان ما این منطق را قبول کردهایم؛ الآن پتنت یک سرمایه است...
الف: این را ما تعریف میکنیم، این روال قدیم بوده یا نه؟ نمیدانم، دارم سوال میکنم.
سیدی: قدیم فکر نمیکنم بوده، چون جنبههای اقتصادی آن اهمیت نداشته، ولی الآن اگر شما پتنت را ثبت نکنی دیگران کار شما را ثبت میکنند و تازه باید غرامت هم بدهی.
الف: این که درست است؛ ما در یک عمل انجام شده قرار گرفتهایم. اما اساس آن مورد سوال من است که به نظرم کارشناسان علوم فقهی و اسلامی باید نظر بدهند.
سیدی: بله، بنده هم موافقم. کارشناسان حقوق اسلامی باید نظر بدهد؛ البته مورد تایید قوه قضائیه است. من هم با منطقش موافق نیستم، اما الآن اگر ثبت نکنید یافته شما را به نام خودشان میزنند.
الف: این که به نام خودشان بزنند سابقه هم داشته؟
سیدی: البته؛ مثلاً یک سری علوم بومی در کشورهای کهن مانند ایران، مصر، هند و چین وجود دارد؛ 5 سال قبل، آمریکاییها بخشی از علوم کشور هند را پتنت کردند؛ این موجب یک جدال بزرگ حقوقی شد که نهایتاً آمریکاییها از هندیها باختند.
الف: پرانتز را ببندیم؛ از بحث خیلی منحرف شدیم آقای دکتر.
سیدی: بله؛ امروزه پتنت یکی از داراییهای بزرگ کشورها محسوب میشود؛ بعضی نفت، بعضیها پول، و برخی چیزهای دیگر را سرمایه میدانند؛ اما کشورهای پیشرفته، دانش را سرمایه اصلی میدانند و تلاش میکنند تا ثبت پتنت در شرکتهای خصوصی و مراکز تحقیقاتی و دانشگاهها ترغیب شود. این میشود که در جهان امروز یکی از مهمترین سرمایه شرکتهای بزرگ دنیا و به تبع آن کشورها تعداد پتنتهایی است که در یک سال به ثبت رسانده است. این امر مثلاً در افزایش قیمت سهام شرکتهای خصوصی نقش اساسی دارد.
شما در چیزهایی که ثبت میکنید برای 20 سال حق انحصاری استفاده از آن را در اختیار میگیرید؛ بعد از 20 سال دیگران هم میتوانند استفاده کنند. بنابراین این یک سرمایه برای شما محسوب میشود.
الف: متولی ثبت پتنت در ایران سازمان ثبت است؟
سیدی: بله؛ در جمهوری اسلامی ایران ثبت اختراع بر عهده قوه قضائیه است و اختراعات در سازمان ثبت اسناد و املاک کشور به ثبت می رسد.
الف: این سازمان بصورت تخصصی یک اختراع را بررسی هم میکند؟
سیدی: تا قبل از برنامه پنجم توسعه اقتصادی اجتماعی کشور، ثبت اختراع تنها بصورت اعلامی بود، ولی در قانون برنامه پنجم توسعه مصوب شد که ثبت اختراعات مورد بررسی و داوری قرار گیرد. متن قانون برنامه پنجم این بود:
«ماده 20: ط ـ سازمان ثبت اسناد و املاک کشور موظف است صرفاً پس از ارائه گواهی ممیزی علمی اختراعات از سوی مراجع ذیصلاح نسبت به ثبت اختراعات اقدام نماید.»
بعد از تصویب این قانون، اگرچه این تغییر لازم و ضروری بود، ولی میتوانست باعث تاخیر طولانی در ثبت اختراعات در کشور، و متعاقب آن ضربه خوردن علم و فناوری کشور شود؛ ولی به همت اداره ثبت اختراعات در قوه قضائیه این امر به نحو احسن و با دقت و سرعت بسیار خوبی پیش رفته، بطوری که سازمان جهانی مالکیت فکری در سال 2017 کشورمان را سریعترین کشور جهان بین کشورهای مطرح در حوزه ثبت اختراعات قرار داده است. از طرف دیگر شتاب رشد در تعداد پیشنهادات ثبت اختراع در ایران به اذعان این سازمان بینالمللی، پس از چین در رتبه دوم جهان قرار دارد.
الف: حلقه بعدی استفاده از این اختراعات در چرخه اقتصادی است. طبیعتاً در صورتی که بتوانیم از اختراعات ثبت شده در کشور به نحو مطلوب بهرهبرداری کنیم، می توانیم به شکوفایی اقتصاد دانشبنیان - که یکی از بخشهای شاخص و مصرح سیاستهای اقتصادمقاومتی هم هست - امیدوار باشیم.
سیدی: بله؛ دقیقاً من میخواستم تاکید کنم در این زنجیره، دستگاه قضا وظیفهاش را عالی انجام داده و کولاک کرده؛ در رتبههای بالای دنیا قرار داریم که به تفصیل توضیح خواهم داد؛ البته متاسفانه هنوز ثبت اختراعات جایگاه مناسبی در ارتقای اعضای هیئت علمی کشور ندارد و جداول ارتقا به مقاله اهمیت بیشتری میدهند تا پتنت، که امیدواریم این رویه بسرعت تغییر کند.
انواع / نکات کلیدی پتنت
الف: ممکن است برای آشنایی ما، درباره انواع پتنت توضیح بفرمایید؟
سیدی: اصولاً پتنت به چهار نوع اصلی تقسیم میشود. نوع اول مهمترین نوع پتنت است که به پتنتهای Utility (ابزاری یا صنعتی) معروف است. فرآیندها، دستگاهها، ساخت، ترکیب مواد، دارو و یا هر چیز دیگری که جدید بوده و پیشرفتهای قابل توجهی را بدنبال داشته باشد، جزو این دسته قرار میگیرد. نوع دوم پتنتهای طراحی صنعتی است که طراحی جدید، یا هرگونه طراحی برای ساخت را شامل میشود. نوع سوم ثبت علائم تجاری است که به آن Trademark میگویند؛ بعضی نامهای تجاری یک R دارند که نشانه ثبت یا Register شدن آنهاست. نوع چهارم هم پتنتهای گیاهی است که به تولید واریتههای جدید گیاهان اختصاص دارد.
در کل برای ثبت پتنت در هریک از موارد بالا، سه شاخص جدید بودن، قابل استفاده و مفید بودن، و جالب بودن مد نظر است.
الف: اگر نکات کلیدی در بهرهبرداری از ثبت اختراعها هست بفرمایید.
سیدی: اصولاً سه مرحله برای اعتبار بخشی دارایی های فکری در نظر گرفته می شود. مرحله نخست، یافتن موضوع مورد نظر در زمینهای فنی (مسئله تجارت دارایی فکری)؛ دوم، حصول اطمینان از اینکه حل این مسئله تاثیر اقتصادی مثبتی به جا خواهد گذاشت که نشان دهنده ارزش آن در بازار بوده و رقبا را کنار میزند؛ و سوم، تکرار مراحل اول و دوم.
نکته دیگر اینکه سرمایه فکری متشکل از (1) سرمایه انسانی، (2) سرمایه ساختاری (سرمایه فکری، شامل ثبت اختراعات) و (3) سرمایه ارتباطی می باشد. مدیریت سرمایه فکری برای تضمین بقای شرکت ها در میان مدت و بلند مدت، ضروری است.
از این گذشته در خصوص ثبت اختراعات لازم است جهانی فکر شود، شرکتها برای رسیدن به چند مزیت زیر به ایجاد و توسعه مالکیت فکری میپردازند:
- دسترسی به فناوری، برای مثال اول بودن برای حمایت از یک فناوری یا از طریق صدور مجوز
- برای ایجاد سرمایهگذاریهای مشترک
- برای ایجاد ارتباط پایدار بین تولیدکنندگان و مشتریان
- برای ایجاد درآمد بصورت مستقیم و غیرمستقیم
- برای کمک به تولیدکنندگان و حفاظت از برندها
* اهمیت بحثهای حقوقی در رشد پتنت کشورها
الف: با این حساب قوانین و قوت حقوقی یک کشور در رشد اختراعات بسیار مهم است.
سیدی: البته؛ بین نوآوری و قوانین مستحکم مالکیت فکری، رابطهی مستقیم وجود دارد. در کشورهایی که در آنها سیستم مالکیت فکری بخوبی شکل و قوام یافته و سابقهای طولانی دارد، نوآوری پویاتر است. برای روشن شدن این مسئله خوب است چند مثال از سیستمهای مالکیت فکری قوام یافته ذکر کنم.
- ویژگیهای دادگاههای انگلیس تضمین میکند که بریتانیا یکی از برترین حوزههای قضایی را در خصوص مسائل حقوقی مربوط به ثبت اختراع دارا باشد.
- در کانادا، تعداد زیادی از پتنتهای مرتبط با پزشکی وجود دارد که باعث پدید آمدن سیاستهای نوآورانه شده است.
- بازار ایتالیا تعداد زیادی شرکت حقوقی در خصوص حوزههای دارویی دارد و از این حیث مرکزی مهم در اروپا به شمار میآید.
- کالیفرنیا یکی از بزرگترین و مهمترین بازارهای دعوی قضایی ثبت اختراع در حیطه علوم زیستی است. این امر به علت تعداد زیاد شرکتهای زیست دارو و نیز تجهیزات پزشکی و دارویی در این منطقه است. شرکتهای ثبت مالکیت فکری در نیویورک در زمینه مسائل حقوقی ثبت اختراع در حیطه علوم زیستی بویژه حیطه علوم دارویی دارای تخصصی قوی هستند.
* بررسی چند نمودار بر اساس گزارش سازمان جهانی مالکیت فکری در سال 2017
نمودار بالا نشان میدهد تعداد درخواستهای ثبت پتنت در جهان از حدود 1.5 میلیون مورد در سال 2002 به بیش از 3 میلیون مورد در سال 2016 رسیده است. این یعنی رشد درخواستها خیلی سریع بوده است.
این نمودار نشان میدهد خیلی از درخواستها رد میشود؛ طی این سالها از 600 هزار به 1.4 میلیون رسیده که باز نشان میدهد رشدش خیلی سریع است؛ ضمن اینکه این نمودار نشان میدهد نصف درخواستها یا رد میشود یا پس گرفته میشود.
این جدول شرایط سه کشور مهم دنیا - چین، آمریکا و ژاپن - را در سالهای 2015 و 2016 بررسی میکند؛ شرایط دنیا را هم میبینید. بیش از 70 درصد ثبت پتنتهای دنیا در این سه کشور اتفاق میافتد. خیلی جالب است که چین 42 درصد سهم دنیا را دارد و یک ساله 21 درصد رشد کرده است.
الف: درخواست پتنت حتما به معنی بومی بودن درخواست کننده نیست؛ درست است؟
سیدی: بله، این را نشان میدهد که چقدر درخواست داشته است.
نمودار بالا درخواستهای ثبت پتنت در سال 2016 در کشورهای مختلف را به تفکیک یوتیلیتی، ترید مارک و طراحی آورده است.
الف: چرا در جدول ما را در این جایگاه گذاشته است؟
سیدی: فکر کنم سرجمع ما جایگاهمان همینجا باشد، بله.
الف: این نمودار معانی دیگر ندارد آقای دکتر؟
سیدی: یعنی چه معانی مثلاً؟
الف: مثلاً کانادا یا استرالیا پتنتهایشان را در آمریکا ثبت نمیکنند؟
سیدی: نه مفهوم مستقل اینطوری ندارد، هر کشوری در این زمینه باید مستقل بررسی شود.
جدول بالا هم درخواستکنندههای بومی را نشان میدهد؛ کشوری مانند آمریکا تنها نصف پتنتهایش بومی است، اما مال ما اینطور نیست.
الف: این مسئله نشاندهنده چیست؟
سیدی: اینکه ظرفیت داخلی ما خیلی بالاست.
الف: دقیقاً اینطور میشود گفت که ظرفیت دانشمندان و محققان ما بالاست، ولی این ظرفیت به منصه ظهور نمیرسد و در تولید نقشی ندارد، در حقیقت در آن سو ظرفیت صنعت ما ضعیف است؛ و چون تولید ما ضعیف است، عنصر غیربومی از جانب ما احساس خطر نمیکند که در کشور ما ثبت کند، اما در آمریکا اینطور نیست مثلاً.
سیدی: بله درست است؛ صادراتمان هم دچار مشکل است؛ اما پتانسیل بومی دانش ما خیلی بالاست.
سیدی: برای سهولت مقایسه، سازمان جهانی مالکیت فکری دو کشور اول جهان که دارای بیشترین تعداد درخواست ثبت پتنت در دفاتر خود بودند را بطور جداگانه در سال 2017 منتشر کرده است. در این شکل، بطور نمادین کل درخواستهای ثبت پتنت در سال 1995 برای چین و جمهوری اسلامی ایران با عدد یک نشان داده شده است. 10 سال بعد یعنی در سال 2005، تعداد درخواستها از جمهوری اسلامی ایران به حدود 10 برابر سال 1995 رسیده که رشد چین در این بازه زمانی از جمهوری اسلامی ایران کمتر و حدود 8 برابر بوده است.
گزارش سال 2017 نشان میدهد در سال 2016 در مقایسه با سال 1995، جمهوری اسلامی ایران رشد حدود 40 برابری در درخواست داشته است. در این میان چین، از عدد 8 در سال 2005 به بیش از 75 در سال 2016 رسیده است که نشان از فعالیت بسیار بیشتر چینیها در ثبت اختراع نسبت به جمهوری اسلامی ایران است.
سیدی: سازمان جهانی مالکیت فکری کشورهای بعدی را در شکل جداگانهای نشان داده است. این شکل نشان می دهد هند در سال 2016 نسبت به 1995 رشد 7 برابری، برزیل رشد 4 برابری، و کشورهای مکزیک، کره جنوبی، آمریکا، دفتر پتنت اروپا، و استرالیا بین دو تا سه برابر، و کشور های روسیه آلمان، کانادا بین یک تا دو برابر و کشور ژاپن با رشد منفی روبرو بوده است.
با توجه به آمار ذکر شده، رشد نزدیک به 40 برابری در جمهوری اسلامی ایران حیرتانگیز است.
سیدی: یکی از ملاکهای مهم که سازمان جهانی مالکیت فکری بدان توجه دارد سرعت بررسی در دفاتر ثبت پتنت در کشور های مختلف است. به این منظور گزارشی از دفاتر مهم دنیا بر اساس سرعت بررسی درخواستها را در سال 2017 منتشر کرده است. بر اساس این گزارش، در جمهوری اسلامی ایران بطور میانگین در کمتر از 5 ماه اولین پاسخ به درخواست کننده ثبت اختراع داده میشود و در حداکثر 10 ماه پاسخ نهایی صادر میگردد. در میان کشورهای بررسی شده، جمهوری اسلامی ایران از نظر این شاخص کشور اول جهان است. بلافاصله پس از جمهوری اسلامی ایران کشور اسپانیا قرار دارد که پاسخ نهایی را در 12 ماه صادر میکند، و پس از آن بترتیب اوکراین با حدود 14 ماه و پس از آن ژاپن با حدود 15 ماه کشورهای بعدی هستند.زمان پاسخ نهایی در کشور هایی مانند آمریکا در حدود 23 ماه، کانادا و بریتانیا در حدود 30 ماه، و در کشور برزیل حدود 100 ماه است.
البته لازم به ذکر است که بررسی در برخی کشورها نیازمند آزمایش برخی مراحل است و لذا مستلزم صرف هزینه زیادی از سوی درخواست کننده است. برای مثال ثبت پتنت در آمریکا هزینه ای بین 20 تا 30 هزار دلار آمریکا را در پی دارد.
سیدی: یکی از شاخصهای مهم که در سازمان جهانی مالکیت فکری به آن توجه میشود تعداد درخواستهای ثبت پتنتی است که پس از بررسی در دفاتر ثبت پتنت کشورها در نهایت مورد تایید قرار میگیرد. اصولا یک درخواست سه سرنوشت میتواند پیدا کند: در حالت اول درخواست پس از بررسیهای کامل تایید میشود. حالت دوم درخواست پس از بررسی رد میشود و در حالت سوم، درخواستدهنده پس از مدتی به دلایل گوناگون درخواست خود را پس میگیرد. لذا در آمار سازمان جهانی مالکیت فکری هر سه حالت مورد اشاره، در دفاتر ثبت پتنت در کشورهای عضو مورد بررسی قرار می گیرد.
مطابق آخرین گزارش سازمان جهانی مالکیت فکری، 60 درصد از درخواستها در دفتر ثبت اختراعات جمهوری اسلامی ایران مورد تایید قرار میگیرد و در حدود 15 درصد مردود میگردد و 25 درصد باقی مانده نیز از سوی درخواست کننده پس گرفته میشود. در اسپانیا و اندونزی 80 درصد درخواستها تایید میشود و این عدد برای استرالیا 70، کانادا 60 و اوکراین 75 درصد است. در آمریکا در حدود 33 درصد درخواستها تایید و 52 درصد رد میشود.
آمار بالا نشان میدهد که در جمهوری اسلامی ایران ثبت اختراعات بسادگی امکان ندارد و نسبت به بسیاری از کشورهای درصد درخواستهای رد شده کم نیست.
الف: ممنونم از شما بابت اطلاعات بسیار مفیدی که در اختیار ما قرار دادید.
سیدی: تقاضا میکنم. من هم از شما ممنونم.
--------------------------------------------
*گفتگو از: عبدالرضا طالقانی، پژوهشگر موسسه احیاگران تمدن فاخر | مطالب دیگر نگارنده را اینجا پی بگیرید
نظر شما